Sė pari mė duhet me i sqarue lexuesit e kėtyne rreshtave e sidomos lexuesit e Kadaresė, se arsyet qė mė shtyjnė me humbė kohė pėr nji shkrim tė tillė i cili i kapėrcen interesat e mia vetiake, nuk lidhen- siē shumėkush do mendojė- me ndonji mllef, cmirė apo paragjykim kundrejt shkrimtarit tonė "gjenial", "fenomenal"etj, sikundėr pėlqejnė me e quejtė ata qė s'kanė mundė me pa e as me ba ndonji gja qė e kapėrcen hundėn e tyne, porse me nji pėrpjekje pėr tė rishikue pozicionin e tij nė hapsinėn e zhvillimeve t'reja tė letėrsisė shqipe. Ka ardhė koha me ua kujtue lexuesve shqiptarė, dhe jo pak shkrimtarėve, se meqė absolutizmi politik ka marrė fund, nuk do t'ishte keq sikur t'i riparonin edhe konceptet e tyne absolute mbi letėrsinė e mbi ata qė e krijojnė kėtė letėrsi. Nėse guxon e i pyet kėta njerėz se cili shkrimtar i letėrsisė shqipe u pėlqen ma tepėr, do tė pėrgjigjen ēilembyll sytė, se u pėlqen vetėm Kadare, shkrimtari ma i madh shqiptar e nji nga ma tė mėdhenjtė e botės. Pra, mbi kėtė ēėshtje nuk kanė nėvojė me mendue hiē, sepse kanė mendue njiherė e mirė diku nja tridhjetė vite ma parė.
Ja pra, fama - kryesisht nė Shqipninė tonė- s'na qėnka tjetėr veēse globalizim i shijes, verbėri, injorancė, keqkuptim etj. Ndigjova ē'u ba rreth "Pashallarėve tė kuq", apo thanė ndryshe, rrapėllima e kėsaj marrie kolektive mbėrriti deri tek unė. S'vonoi e nė mbrojtje tė tij u ēuen do njerėz qė nė letėrsi, nuk kanė mundė me qenė diē ma shumė se puntorė krahu e tė cilėt, tė vetdijshėm se nuk kishin me e formue kurrė nji personalitet tė vetin, pėrfundimisht e panė tė udhės me u shndėrrue nė hyzmeqarė tė nji shkrimtari qė normalisht nuk duhej tė kishte nevojė pėr ta. Pikėsėpari, kujt i plasi nėse ky individ ishte disident apo puthador i rregjimit. Ajo qė duhet tė na bajė pėrshtypje, asht mirė tė lidhet me faktin se poezia qė na rrezatoka disidencė, asht tmerrsisht e dobėt artistikisht. E thanun troē, nji shpifurinė. Ja, kėtė tė vėrtetė, pikėrisht kėtė, nuk ndigjova askėnd ta thoshte me za tė naltė. Mirėpo shumicės, shumicės dėrrmuese, kjo gja nuk i intereson sepse tek Kadare ka pa e sheh jo shkrimtarin, por njeriun e famshėm qė spikat nė kėtė Shqipninė tonė tė vockėl. ku mund tė bahesh i famshėm qoftė edhe tue llomotitė nėpėr gazeta apo televizione. Ky asht mjerimi i vendeve tė pazhvillueme. Qė tė jem i sinqertė, janė disa arsye qė mė shtyjnė mė pasė konsideratė pėr Kadarenė, anipse asnjena nga kėto nuk ka tė bajė drejpėrdrejtė me letėrsinė, por me aftėsitė e tij pėr me nėnshtrue nji letėrsi tė tanė shqipe e me zgėrlaqė tanė brezin e shkrimtarve bashkohas me tė. E vėrtetė. Kadare, nė kohėn e diktaturės, asht padyshim shkrimtari ma i madh, pikėrisht sepse letėrsia shqipe kishte reshtė sė egzistuemi e nuk mund tė merrte frymė nėpėrmjet kėsi gurrmazesh brohoritės qė nuk kanė mundė jo me e shkrue, por as dhe me e shqiptue nji fjalė tė hajrit. Ja pra, se ēfarė tipash e kanė konkurue "letėrsinė e madhe" tė Kadaresė, letėrsi e cila pėr ēudinė ma tė madhe vijon ende me na u servirė si ēorbė artistike e dorės sė parė. E pra, fakti se Kadare i ka zgėrlaqė kėta tipa qė sot nėn maskėn e mbrojtėsve tė tij, rreken me mbrojtė nė fakt letėrsinė e tyne tė pjerdhun, mė ban qė vėrtetė ta ēmoj Kadarenė, tė vetmin shkrimtar qė pėrpiqej me qenė serioz. Kjo s'asht pak. Nuk asht e drejtė qė figura morale e shkrimtarit, artistit po themi, tė konsiderohet si kriter parėsor i vlersimit. Jo dhe jo. Gėte ishte servil i Princit tė Vajmarit, por nėse kėtij tė fundit nuk ia dijmė as emrin, i pari popullon ende kujtesėn e lexuesve. Nji shkrimtar i dobėt qė asht pjesmarrės apo drejtues nė nji revolucion, nuk mund tė krahasohet me nji shkrimtar tė vėrtetė qė i kundėrvihet kėtij revolucioni, sepse nė kėtė rast nuk do banim krahasim mes dy shkrimtarėsh, por mes nji heroi dhe nji shkrimtari. Marcel Proust ishte seksualisht i devijuem, por ne do tė banim mirė me e kujtue atė si nji prozator tė madh. Nėse do t'ishte shkrimtar i parandėsishėm, do t'ishte njikohsisht e parandėsishme edhe jeta e tij private.
Tue u rikthye tek Kadare, mendoj se nuk asht e drejtė, e aq ma pak e randėsishme, tė vlersohet apo nėnēmohet nė aspektin moral, por drejtpėrdrejtė nė atė estetik. Ne shqiptarėt, fatkeqsisht jemi mėsue ose me e pranue ose me e hedhė poshtė krejtėsisht diēka apo dikė. Nuk duhet kėshtu.
I mbrojtun nga falanga tė tana kopukėsh e servilėsh, i mbėshtetun e i mbuluem prej gjithfarė epitetesh qė do t'ishin tė tepėrta edhe pėr heroin tonė kombtar, ai ia ka dalė mbanė der'edhe mbas viteve '90 me e ruejtė zyrtarisht- po e pėrsėris, vetėm zyrtarisht- pozitėn e shkrimtarit ma tė madh shqiptar. Sikur kjo turmė budallaqe do ta kishte mbėshtete Skenderbeun apo Ismail Qemalin me tė njejtin ngulm sa ē' mbėshtet kėtė shkrimtar qė tashma e ka krye misionin e tij, sot do tė kishim qenė nji nga kombet ma tė shkėlqyeme t'Europės.
E tash, njimbėdhjetė pika Kadaresė:
Humbja e lexuesit cilėsor
1. Asht thanė se nėpėrmjet tanė krijimtarisė sė vet, shkrimtari i vėrtetė s'ban gja tjetėr veēse rend drejt librit tė mirė. Kadare, librin e tij ma tė mirė e ka shkrue nė rini. A mund tė na sqarojė ndokush se pėr ku nxiton ky plak?!
2. "Kadare ėshtė pėrkthyer nė shumė gjuhė tė botės!"
3. Nė numrin e pafundėm t'intervistave tė tij, Kadare flet mbi politikėn, sociologjinė, etnografinė etj. po kurrė, kurrė mbi letėrsinė e mbi sekretet e artit tė shkruem, ashtu si kolegėt e perendimorė
4. Kadareja poet ?! Padyshim qė prej poezisė sė tij nuk mbetet thuejse asgja. Kjo spjegohet nė shumė mėnyra.
5. Andrra pėr ēmimin "Nobel"
6. Pėrkthime prej letėrsisė sonė nė gjuhė tė huej. Padyshim qė pėr pėrkthimin e autorėve tjerė nė gjuhė tė hueja, Kadare pėrban nji pengesė serioze ngaqė pėr tė, konkurenca ka qenė dhe mbetet diēka e besdisshme.
7. Tue pasė qenė shkrimtar i diktaturės, fakt tė cilin s'kam ndėrmend ta paraqes si diēka negative, Kadare i ka ba tė vetat edhe metodat e diktatorit.
8. Mbi romanet e shkrueme nė v. ' 90. Nė kėto romane tingėllon pėrvajshėm nevoja e domosdoshme qė autori ka pėr diktaturėn. S'ban qė s'ban dot pa tė. Coha moderne me tė cilėn mundohet tė arnojė letėrsinė e vjetėr, krijon nji pamje vėrtetė komike. Vijon me trajtue temat e mėdha e tė fryme si tollumbace, gjith' tue pėrdorė tė njejtin stil tė zvargun e kėrkėllyes.
9. Pėrgjithsisht, nė tana romanet e Kadaresė, verejmė nji masė tė madhe njerėzish qė lėviz andej-kėndej ndėr mjedise revolucionare ku prorė mbizotnojnė ngjyrat bardh' e zi.
10. Kadare nuk flet pėr letėrsinė e sotme shqipe. Kjo, ose ngaqė nuk mund t'i lexojė librat e autorėve qė shkruejnė pa lejen e tij, ose ngaqė asht i fiksuem nė idenė e tė qenit mishėrimi i vetėm i letėrsisė shqipe. Kadare e don Shqipninė, dhe pse simbas mėnyrės sė tij, porse letėrsinė e saj e sheh si diēka tė tepėrt dhe tė panevojshme.
11. Nė mbyllje, simbas mendimit tim, them se shkrimtari ynė i shquem futet nė letėrsinė e re tė shekullit tė ri ashtu si ai personazhi i cili, mbasi e ka pėrfundue rolin e vet dhe asht nisė me pi nji kafe, rikthehet befas nė skenė thjesht pėr tė marrė xhaketėn e tij, teksa drama ende vazhdon.
Shpėtim Kelmendi
Krijoni Kontakt