Kėtu dhe tani
Islami ka dy histori: ajo para dhe ajo pas Muhammedit, a.s. Historia e Islamit pas Muhammedit (historia e Islamit nė kuptim tė ngushtė), s’mund tė kuptohet krejtėsisht pa parahistorinė e Islamit dhe veēanėrisht pa pjesėn e fundit tė saj qė pėrfshin periudhėn e judaizmit dhe tė krishterimit.
Roli i kėtyre tri religjioneve tė shpallura ėshtė tejet i madh. Pėrmes tyre njeriu u bė pika qendrore e historisė dhe mėsoi ta vėshtrojė botėn, pėrkatėsisht njerėzimin, si tėrėsi. Pėrmes tyre ai njohu madhėshtinė e jetės sė jashtme e tė brendshme, tė progresit tė jashtėm e tė brendshėm, marrėdhėnien e tyre tė ndėrsjellė dhe kufijtė e tyre. Suksesi dhe mossuksesi historik i judaizmit e i krishterimit paraqet pėrvojėn vendimtare islamike tė njerėzimit. Moisiu, Jezui dhe Muhammedi personifikojnė tri aspiratat tė vetė fillimit prej tė cilave nė instancėn e fundit pėrmblidhet ēdo gjė njerėzore.
Judaizmi nė mes tė religjioneve paraqet “tendencėn e majtė” tė kėsaj bote. Nga kjo tendencė rrjedhin pastaj tė gjitha teoritė e frymės judaike qė predikojnė perspektivėn e parajsės tokėsore. Libri i Jovit ėshtė ėndrra pėr drejtėsinė qė do tė duhej tė realizohej qė kėtu, nė tokė. Jo nė pėrjetėsi, por kėtu dhe tani.
Hebrenjtė nuk e pranuan kurrė tėrėsisht idenė e pėrjetėsisė. Sadukeasit 127 e refuzonin edhe nė kohėn e Krishtit. Maimonidesi, mendimtari mė i shquar hebraik i Mesjetės, pohonte se pėrjetėsia ėshtė impersonale (qė ėshtė pak mė pak se mohimi i vetė idesė sė pėrjetėsisė). Hebreu tjetėr i madh, Benedikt Spinoza, vete mė tej dhe thotė se Dhjata e Vjetėr nuk thotė asgjė pėr pėrjetėsinė. Renani dhe pas tij edhe Berdjajevi, me tė drejtė konstatuan se hebrenjtė s’kanė mundur ta pranojnė idenė e pėrjetėsisė, meqė ishte inkompatibile sė brendshmi me imazhin e tyre tė botės, qė ėshtė gjithmonė imazh tokėsor. Hasdai Kreskasi mėson se materia ėshtė trupi i Zotit. “Populli hebraik s’e kish tė njohur idenė e lirisė indivudale dhe tė fajit individual” - shkruan Berdjajevi. Nė shembullin e Spinozės mund tė pėrcillet qartė lindja e filozofisė sė re materialiste nė kuadėr tė judaizmit ose nė burimet e traditės hebraike, tek esenca religjioze mbetet tejet e hollė dhe e cekėt nė raport me pėrmbajtjen nacionale, politike dhe botėrore - situatė tėrėsisht e anasjelltė me krishterimin. Spinoza dėshmon domosdoshmėrinė e pacenueshme nė botė. Dhe nė shkrimet e tij teologjike mund tė zėvendėsohet gjithkund nocioni “Zot” me “Natyrė” dhe pėr kėtė vetė ai jep udhėzime. Duke flakur ēdo gjė personale, individuale, tė vullnetit, madje edhe tė vetėdijshme nga nocioni i Zotit, kėto dy nocione ai i ofron ndėrmjet tyre. Edhe pėrkundėr ekskomunikimit, Spinoza ėshtė hebre autentik.128
Mbretėria hyjnore, qė hebrenjtė e paralajmėronin para shfaqjes sė Krishtit, pritej nė tokė, jo nė qiell si krishterėt. Nė literaturėn apokaliptike hebraike himnizohet Mesia - hakmarrėsi, ekzekutuesi i drejtėsisė. Hebrenjtė nga Mesia pritnin tė jetė, jo profet qė vuan dhe pėson, por hero kombėtar, mbret i tokės qė do tė vendosė pushtetin e popullit tė zgjedhur. Bota tek tė drejtit janė tė pafat - ėshtė e pakuptim. Ky ėshtė qėndrimi themelor i drejtėsisė hebraike dhe i ēdo drejtėsie “sociale”. Ideja e parajsės kėtu, nė tokė, nė esencė ėshtė mendim hebraik dhe ėshtė e kėtillė jo vetėm pėr nga natyra, por edhe pėr nga origjina. “Kallėpi ēifut pėr historinė, tė shkuarėn e tė ardhmen, pėrbėhet nga thirrja e fuqishme drejtuar robėrve dhe tė mjerėve tė tė gjitha kohėve. (Shėn Augustini kėtė kallėp ia pėrshtati krishterimit, Marxi socializmit)”. (B. Russel, Historia e filozofisė perėndimore). Tė gjitha revolucionet, utopitė, socializmat dhe idetė e tjera qė propagandojnė “parajsėn nė tokė” nė thelb janė biblike, ēifute.
Ideja masone pėr rilindjen etike tė njerėzimit mbi baza shkencore ėshtė pozitiviste dhe - ēifute. Do tė ishte me interes tė hulumtohen lidhjet e brendshme dhe tė jashtme ndėrmjet pozitivizmit, masonerisė dhe judaizmit. Do tė gjendeshin jo vetėm lidhje e ndikime shpirtėrore, por edhe fare konkrete.
Historia e judaizmit ėshtė historia e zhvillimit botėror ekonomik (tregtar). Sombarti shkroi njė vepėr tė rėndėsishme pėr kėtė.129 Nė fillet e saj shkencėn atomike e quanin “shkencė ēifute”. Me po aq tė drejtė do ta quanim me kėtė emėr ekonominė politike. Sido me qenė, fakti se emrat mė tė mėdhenj tė fizikės atomike, tė ekonomisė politike dhe tė ideve socialiste ishin pothuaj me listė hebrenj s’ėshtė fare i rastit.
Hebrenjtė nuk marrin pjesė gjithnjė nė kulturė, por gjithnjė marrin pjesė nė civilizim. Shfaqja e tyre mund tė pėrcillet si shpėrngulje nga njė civilizim qė perėndon nė njė civilizim qė lind. Kjo pėrsėritet edhe nė historinė e Perėndimit. “Gjatė gjithė Mesjetės ēifutėt praktikisht nuk patėn kurrfarė ndikimi nė kulturėn e vendeve tė krishtera” - kons-taton Russeli.130 Nė momentin kur nė njė kulturė qyteti ngadhėnjen fshatin pėrfundimisht, shfaqen ēifutėt. Ata mund tė jetojnė dhe tė mendojnė vetėm nė konceptet e qytetit. Ēdo qytet mė i rėndėsishėm ka njohur kolonitė ēifute. Tiri, Sidoni, Antiokia, Jerusalemi, Aleksandria, Kartagjena dhe Roma nė epokėn e vjetėr; Kordova, Granada, Toledo dhe Sevilja nė Spanjėn muslimane; Amsterdami, Venediku dhe Marseji nė fillim tė kohės sė re, kurse sot tė gjitha qendrat e mėdha botėrore, veēan ato amerikane - kjo ėshtė historia e judaizmit. Ka diē nga simbolika kur pikėrisht hebrenjtė e financojnė projektin e Kolumbos dhe madje marrin pjesė drejtpėrdrejt nė zbulimin e njė bote, qė fillon tė jetojė civilizimin qė nga fillimi i vet (ka njė tezė tė fortė se madje vetė Kolumbo ishte ēifut),kurse gjiri i “kohės mė tė re atomike” ėshtė gjithashtu njė ēifut - Einsteini. Nė tė gjitha rastet ēifutėt ishin bartės tė progresit tė jashtėm, siē ishin tė krishterėt bartės tė progresit tė brendshėm.
Ps:
127 Parti politike - religjioze ēifute e periudhės sė fundit tė pavarėsisė sė shtetit ēifut (shek. II e I para Krishtit), qė mbėshtetej ekskluzivisht nė ligjin e Moisiut. E pėrbėnin bėrthamėn e aristokracisė klerikale.
128 Magjistrati i Amsterdamit e dėbon Spinozėn duke e akuzuar se shkenca e tij ėshtė nė kundėrshtim me krishterimin. Kjo anatemė ėshtė e kuptueshme, ajo e rabinėve ėshtė mosmarrveshje.
129 V. Sombart, Les Juifs dans la vie economique.
130 B. Russel, Istorija zapadne filozofije, Beograd, f. 320
Krijoni Kontakt