Close
Duke shfaqur rezultatin -19 deri 0 prej 3
  1. #1
    i/e regjistruar Maska e King_Gentius
    Anėtarėsuar
    24-11-2004
    Vendndodhja
    Boston
    Postime
    485

    Fjalori latin-shqip i Frank Bardhit


  2. #2
    i/e regjistruar
    Anėtarėsuar
    08-11-2002
    Postime
    1,509
    Marre nga http://www.kulturserver-hamburg.de/h..._16_art06.html

    Pavli Qesku
    Ish ambasador i Republikës së Shqipërisë në Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe

    Koleksion thuejse i panjoftun në Londër
    Frang Bardhi - fjalor latinisht-shqip

    Në nji lagje të Londrës, në nji banesë të thjeshtë si gjithë shoqet e veta, në të dy krahët e rrugës, i thirrun shkova më 1994 me pa nji koleksion1) me libra të historisë së Shqipnisë. Vizitën e përsërita më 1995, dy herë, e prapë më 1996, 1997 e 1998 e vazhdoj sot e kësaj dite.

    Sa herë më jepej rasti e gjeja shkas, ia përmendja koleksionin kujtdo që vinte në Londër nga Shqipnia, me shpresë se dikush do të kishte kohë me e pa. Në vjeshtë të 1996-ës, çova Ibrahim Rugovën, si studiues e që dinte ç'asht nji libër i mirë. Atë natë ndenjëm deri në të gëdhime tue shfletue Barletin, Biemin, Plutarkun e shumë autorë të tjérë jo ma të vegjël që kánë shkrue për Skënderbeun.

    Nuk do të përshkruej koleksionin, as do ta baj historinë e tij, pse kjo i takon ma shumë pronares. Di sigurisht që ajo ka ndo njizet vjet që mbledh librat e rrallë të veprave origjinale për histori të Shqipnisë, dhe se në koleksion ka botime që nga shekulli i 16-të.

    Për herë të parë koleksioni doli për publikun në prill të vitit 1995, në nji ekspozitë të organizueme nga Biblioteka e Universitetit të Kejmbrixhit, me ndihmën e mikut tim Leslie Wooler, drejtor i shoqatës Friendship Link (Lidhja e Miqësisë), po ashtu në Kejmbrixh.

    Biblioteka e Kejmbrixhit hapi sallën e hyrjes dhe e vuni në dispozicion të librave të rrallë për nji muej, nga 10 prilli gjer më 10 maj 1995(2) Ditën e hapjes së ekspozitës u mblodhën njiqind e ca vetë, të ardhun nga Londra e qytete të tjerë të largët. Shumë syresh njohës të historisë e kulturës shqiptare.

    Ç' kisha pa unë gjatë vizitave të mia në ate shtëpi, tash i shihte gjithkush që kishte dëshirë. Me interesat e mia për gjuhën shqipe, që në krye, më pat ba përshtypje nji libërth me kapakë të fortë, shënue në shpinë BLANCHI DICTION. LAT.-EPIR. Jo se botimi i Marin Barletit me nji punim tipografik të bukur në spanjisht binte poshtë interesave të mia.

    Për pesë vjet me radhë isha matë me ia lypë librin e Frang Bardhit sa me i hedhë nji sy me nge, por e dija se i vinte vdekje me ia nxjerrë qoftë edhe nji ditë prej shtëpie, sidomos kur kishte pa se si ia kishte masakrue nji libër dikush. Ma në fund, më 15 mars 1998, me librin në çantë dola tue shijue gjithë kënaqësitë e befasitë e pritshme në shoqni me nji emën të rrallë të shkronjave shqipe.

    Për fjalorin e Bardhit kisha ndie kalimthi si student i gjuhës shqipe në Universitetin e Tiranës, por librin kurrë s'e kisha pa. Për te mund të ketë shkrime të studiuesve të shqipes, por s'më ka ranë rasti me lexue gja. Mëkat nuk asht me i përsëritë do gjana të njoftuna, për kedo që i din. E në qofsha kund gabim, qortimet i pres pa mëni.


    Së pari do të dhana për librin.

    Botue në Romë në Typis. Sac. Congr. de Propag. Fide. 1635(.3)

    Ka 222 faqe të numërtueme, si dhe 14 faqe që i prijnë fjalorit, e dy faqe pa numër në fund për fletë korrigjimin.

    Fjalori Latinisht-Shqip zen 188 faqe.

    Katërmbëdhjetë faqet e para janë kushtime, parathanie, shpjegime për sistemin e alfabetit, e tabela e landës. Pas fjalorit vijojnë shtatë4) kapituj, nëse mundem me i quejt ashtu, me të dhana të dobishme (numërorë, parafjalë e ndajfolje, emna vendesh, proverba, përshëndetje, bashkëbisedime).


    Parathania asht shkrue: Prei Rome, Dit nde Maai 30, nde vietete Christit 1635.


    Kemi, pra, nji libër të ruejtun mirë, e me të gjitha të dhanat e duhuna: me titull në kapak e në frontispic, me vendin dhe datën e botimit, me kushtime e me parathanie, si dhe me nji shpjegim për gabimet e shumta që kanë kalue për arsye se tipografët nuk e njihnin "gjuhënë arbneshe".

    Letra asht nxi (oksidue), por damtime nuk ka. Kapaku i fortë duhet të jetë ba në nji kohë shumë ma të vonë - në te ka nji stemë të Mbretnisë Britanike me mbishkrimin THE SOCIETY OF WRITERS TO THE SIGNET përreth stemës.


    Bardhi shënon në f. 3: Gjithë atyne tarbëneshëve qi ta marrënë me e zgiedhunë e me e zanë. Nënvizoj këtu fjalën tarbëneshëve nergut për me tregue dallimin që autori ban nji rrjesht ma poshtë në latinisht për të njejtën gja: Hoc est ad Epirotas , seù Albanenses Lectores, çka për mendimin tim plotëson sa nuk del në titull: DOCTIOARIVM LATINO EPIROTICVM.

    Shtoj po ashtu nji vërejtje që vetë Bardhi e ka theksue në parathanie - përdorimin herë-herë të italishtes e të turqishtes si në trup të fjalorit edhe në shtatë kapitujt. Tue pasë parasysh kohën e botimit, mendoj se disa shpjegime e barasvlerësa italisht i janë lypsë autorit për ta lehtësue përdorimin e fjalorit në nji kohë kur latinishtja ishte tue u bjerrë në viset tona për arsye të njoftuna historike të afirmimit të italishtes dhe, me sa duket, të përdorimit të saj gjithnji e ma gjanë.

    Ndërsa prania e fjalëve turke flet për nji qëndrim praktik e doplomatik të autorit. Bardhi, me sa duket, e kishte të qartë se pushteti otoman, në fushatën për islamizimin e shqiptarëve, do mund t'i qiste pengesa librit. Pra, jam i mendjes se ato pak fjalë turqishte të hedhuna andej-këndej, ma tepër në kapitujt e shkurtën se sa në fjalor, përbajnë nji përpjekje me ia mbyllë shtegun kundërshtimeve të mundshme nga sundimtarët otomanë. Ndoshta edhe nji shpjegim tjetër, edhe pse i kërkuem, mund të mos jetë krejt pa vend: në trojet shqiptare do të ketë pasë banorë turq, të cilëve do t'u vinte ambël me pa do fjalë turqisht në fjalor. Bardhi them se do t'i ketë pasë parasysh edhe ata, kur ka vendosë me shtie në punë turqishten.


    Gegnisht apo tosknishts


    Tue shfletue Fjalorin e Bardhit nuk kisha si t'i shpëtoj kësaj pyetjeje, gjithë tue ditun se perspektiva kohore ishte gabim: Në çfarë dialekti ka shkrue ais E ma tej: A ka të dhana të mjafta në fjalorin e tij e në shkrimet e tjerë për me nxjerrë nji përfundim të saktë për shqipen e shekullit të 17-tës Dhe së fundi: Në çfarë niveli njejtësimi qëndron shqipja e tijs

    Mendoj përgjigjet për këto pyetje dhe mendja më shkon te përpjekjet që bahen sot me i dhanë gegnishtes nji status që e humbi me Kongresin e Drejtshkrimit në Shkodër. Lexoj në 'QUO VADIS SHQIPëRIs' (antologji e përgatitur nga Adrian Klosi) nji shkrim të z. Harman Ölberg me nji qortim miqësor drejtue Adrianit, dhe them me vete se historia e kohëve të fundit e ka ba të vetën dhe rrjedha e njësimit të shqipes (edhe pse nisë me qëllime politike mjaft fyese për traditën letrare veriore) nuk ka si kthehet mbrapsht.

    Unë vetë këto pak radhë po i shkruej në trajtën gege, jo aq për me tregue nji qëndrim pro a kundër shqipes së njësueme se sa me provue para vetes dhe lexuesit se dallimet gegnisht-tosknisht nuk janë në ate shkallë sa me e nda kombin dysh, e kurrë s'kanë qenë të tilla, aq ma pak ndër autorët e vjetër (Buzuku, Budi, Bogani, Bardhi, Matrënga).

    Me këte mendje mora me këqyrë Fjalorin e Bardhit dhe me ate sy e kam ndjekë faqe për faqe.

    Shqipja e pjesës së parë të shekullit të 17-të, shkrue 363 vjet ma parë, përpos tjerash, paraqitet pa ato dallime të theksueme që sot kanë përftue trajtat e dy dialekteve kryesore për shkaqe të njoftuna mirë tashma (politika "përça e sundo" e pushtuesve otomanë). Bardhi me shqipen e tij herë më tingëllon si nji çam, herë si nji kosovar, herë si nji gjinokastrit. Gjej te fjalori i tij dhe te kapitujt me shprehje e shpjegime nji gjuhë që bukur mirë sot mund të lexohet prej kujtdo në të katër anët e trojeve shqiptare, pa dallime "jug e veri", aq shpesh të nxituna ligësisht me shtie pyka ndër shqiptarë.

    Këto sa po them do të përpiqem ma poshtë t'i mbështet me shembuj.

    Tash për tash po qëndroj paksa te tema e "polemikës" gegnisht vs. tosknisht, përkatësisht te rrahja e gjanë e mendimeve në se vlen me fillue edhe nji herë procesin atje ku mbet me dekretin komunist të zhveshjes së gegnishtes nga e drejta me u ba boshti i gjuhës së njësueme të kombit tonë.

    Siç e thekson me dashamirësi Ölberg-u, shqipja e sotme nuk asht e vetme në sojin e vet që fatin e gjuhës zyrtare ia ndanë pushtetarët me nji dekret.

    Të mos harrojmë se rusishtja e sotme zyrtare u ba, po ashtu si shqipja, me nji vendim të imponuem nga sipër, prej carit, që i dha dialektit të "katundit të madh" (Moskës) epërsi mbi dialektin e Shën Petërsburgut. "Pakënaqësi" të ngjashme provojnë shpesh grupe të caktueme popujsh në çaste të dhanë të historisë, por kjo s'do me thanë që të mos njohim e pranojmë të mirat e qenies dhe përdorimit të nji trajte të njësueme. N'anë tjetër, liberalizimi i jetës, hapsinat dhe mundësitë e mjeteve moderne, me lehtësi të larmishme komunikimi si interneti, po i lanë vend lavrimit të dialekteve dhe këto lirshëm, pa dhunim e pa dekrete, ushqejnë trungun e gjuhës së njësueme.

    Të kthehem te shqipja e Bardhit sa me tregue çka thashë ma sipër përkitas gjanësisë së shtrimjes (arealit) të saj.


    Këtuposhtë rishkruej në origjinal copa nga parathania sa për tregim se shqipja e shekullit të 17-të asht për shqiptarin e sotshëm po aq e lexueshme dhe e kuptueshme (ndoshta, edhe ma e lehtë) sa ç'asht anglishtja e Çoserit në tregimet e Kentërbërit (Cantebury Tales) për anglezin e sotëm, apo, për njate qëllim, sa ç'asht italishtja e Bokaços te Dekameroni për italianin modern.

    Do të thosha, pra, me njifarë guximi, se shqipja e Bardhit asht par excellence gjuha e njësueme e kombit në shek. e 17-të. Mjafton, për këte, me shikue trajtat me mb, nd, ng, nk5) si dhe ë-të fundore e në trup të fjalës, apo y-në e këmbyeme me i (gjimtyra; hina) ose e errësueme në ë (fetyre), për me u bindë se sa i gjanë asht areali i shqipes së Bardhit, krahasue me gegnishten dhe tosknishten e sotme.

    Nuk mund të kaloj pa përmendë trajtat zvogëluese sot përgjithësisht të tosknishtes, ez (ee) (barkeza; pakeze), -ethe (exe) (i rijth; librethe) që diku vonë i përvetësoi Naim Frashëri; apo mbaresa e vetës së parë të kohës së tashme lidhore me -onj (te urdhenoign = të urdhënonj); as edhe përkimet e shpeshta me çamërishten e trajta të së folmes ndër kosovarë (ndegonj ~ ndiglonj për ndigjoj, dëgjoj ).


    Ta nis nga ma të thjeshtat.


    Drejtshkrim e morfologji

    Alfabeti i Frank Bardhit mbështetet kryesisht në shkronjat latine, me tre shkronja të greqishtes për "z, th, dh, y" (th-ja dhe dh-ja kanë të njëjtën grafikë). Në fonografi, ai merr gati gjithçka prej italishtes.

    Para se me zbërthye këte tabelë të tingujve të përqasun me italishten, theksoj se bash me këte faqe, në dukje të vogël, Bardhi na ka ba nji shërbim të madh e duhet me ia dijtë për nder. Falë Bardhit ne sot e dimë saktë shqiptimin e gjuhës sonë, dhe ne pa kurrnji vështirësi mund ta themi se si flitej shqipja në shekullin e 17-të.


    c para a, o, u, si dhe para bashkëtingëlloreve = k (Africa = Afrika; culostre = kulloshtër, crye - krye)

    c = ç (cpraeete = çprazëtë i shprazët, i zbrazët ; mbe caresye = për ç'arsye)

    ch = k (ching = kingj, qingj; chetu = këtu)

    chi = kj, sot q (chiofte = qoftë; anemichiet = anëmiqët)

    gh = g (largh = larg)

    ghe = g(j)e (me ghetune = me g(j)etunë, )

    ghi = qi, gi (ghi lidhor që); ghiuhe = gjuhë

    gi = gj (magiyp = magjyp; giuhe = gjuhë; me ngiescune = me ngjeshë; giycues = gjykues)

    gn = nj (me gnofune = me njoftunë; gna - nja)

    ei - ej (i dreite - i drejtë)

    ia = ja (iane - janë)

    ie = je

    io = jo

    ki = q (kiafa = qafa; me kiaam = me qa)

    s = sh (scendos = shëndosh)

    sc = sh (dasciune = dashunë)

    sp = shp (spate = shpatë)

    st = sht (stepia = shtëpia; bastine = bashtinë)

    ss = s (spatesse - shpatës). Ven re që ss dalin s (sperbless = shpërblesë, sisse = sisë).

    u = v (cuuend - kuvend; aduerbia - adverbia; Tiuarri - Tivari; te Maleuet - të Malevet)

    v = u (tve = tue; vlly - ulli; te Vinavet = të ujnavet)

    y (e alfabetit latin) - i (me pym - me pi; me meny - me mëni; menyshem - mënishëm; vuly = ulli; vllyste - ullishtë)

    y (e alfabetit grek) – i (sot y) (fetyre = fytyrë; aresyene = arsyen; atyochetu = aty-këtu)

    z = c (eze = ecë; ezune = ecun)

    e = z

    z = th, dh (me derzune = ne derdhë)

    zz= th (nkezzelle = i thellë)


    Heraherës ka edhe shmangie nga sistemi alfabetik, por nëse këto janë lajthitje të Bardhit, apo gabime të radhitësit në shtypshkronjë, këte e thotë ma mirë vetë autori kur shpjegon se shumë gabime kanë mbetë pa u qortue, për mos me hapë punë e telashe. Bardhi ia ka dijtë fort për nder botuesit qi ia vuni librin në shtyp dhe nuk dëshiron me acarue kend, por nuk ngurron me kallëzue se ai punën e ka ba, e nuk ka ndenjë me pritë që "punën ta bajë dikush, e ai të ngrehë shigjetat me ia gjuejtë"6)


    Vështirësi dhe liri interpretimi len shqiptimi i mundshëm i fjalëve që dalin me c dhe g. Me hamendje dhe nisun nga krahasime me grupe të caktueme të folmesh nëndialektore, ndoshta foneticieni do ta përcaktonte saktë trajtën fonetike të të këtyne fjalëve.

    Edhe pse më mungon përgatitja dhe materiali për me e ba krahasimin sa ma të bindshëm, do të përpiqem të provoj sa thashë ma sipër për shtrimjen dhe njësimin e shqipes së asaj kohe tue përqasë Bardhin me të folmet anësore shkodrane, me të folmet dibrane e me ate soj çamërishteje që kam në kujtesë prej shokëve çamë të gjimnazit në Elbasan.7) Këto "xhepa" të folmesh specifike, të ruejtun në kushte të caktueme, mund të jenë çelësi i shpjegimit për shqiptimin e shqipes së shek. të 17-të, dhe të tregojnë evolucionin deri te fonektika e sotme.

    Asht e ditun se në dibrançe, për tregim, g-ja shpesh qëndron në vend të gj-së, si në rastet gu-ni në vend të gju-ni, pra s'asht çudi që edhe te Bardhi të kemi të njejtën dukuni, në rastet kur g-së i ngjit prapa nji h si me thanë që të mos lejojë shqiptimin si gj.

    Po ashtu, me kiam asht fort e ngjashme me trajtën e vjetër veriore me kia dhe me trajtën çamërisht klaj, që me langëzim a palatalizim kanë dhanë në gjuhë të sotme q (me kiam me qa; klaj -qaj); njilloj si në çamërishte klumësht = qumësht, apo në mënyrë edhe ma të skajshme qaku = plaku, qumi = plumbi, në frazën dibrançe të citueme shpesh I ra qumi qakut n'qas.

    Chiofte (kioftë = qoftë) e Bardhit hyn po në ate grup fjalësh që interpretohen fonetikisht njilloj si me kiam, pavarsisht se shkruhet ndryshe.


    Bardhi rrallë i përdor bashkëtingëlloret dyfishe (ll, rr), pra mbisundon trajta me nji bashkëtingëllore atje ku sot lypsen dy.

    Chiel (qiell), me zane fijl (me zanë fill 8); me e rethuem (me rrethue). Ose kur i përdor, ndonjiherë ato mund të merren edhe për me dhanë tingull tjetër: ka raste kur dy th mund të lexohen vetëm si th e jo dh. Nëse te fjala fijl Bardhi nuk e dyfishon l-në, te të viellë e njeh dallimin dhe e bën pa ngurrim, siç shihet nga fjalët e tjera të prejardhuna, apo me miellë (me mjellë); stylla (shtylla); pellamba {pëllamba}. Edhe pse Bardhi shkruen rethuem me nji r (nistore), në rranjë të fjalës ai e ruen rr-në e fortë te me thirrë.

    Zanoret e dyfishta qëndrojnë për zanoren e gjatë:

    kaallë = kall; luftetaar = luftëtar; paa = pa

    deet = det

    guur stuffi ku u-ja e gjatë del qartë (ven re edhe dyfishimin e bashkëtingëllores f te stuffi); huu = hu; me pruum = me pru

    oò = o, ose

    yyl = yll


    Ven re dy trajtat e paskajores së gegnishtes tek folja me zanë dhe me rrethuem, ku Bardhi te e para pëlqen paskajoren sot të mbargegnishtes, ndërsa te e dyta shmanget nga kjo trajtë dhe nuk shkruen me rrethue, çka do të ishte ma sistematike. Kjo larmi e trajtave të paskajores vijon edhe sot.


    Ë-ja te Frank Bardhi

    Kur përmenda ma sipër ngjasimet e shqipes së Bardhit me shqipen e Çamërisë e viseve të tjera, ku ë-ja ban dallim pse asht e dukshme, kisha parasysh nji të vërtetë sa të faktueme aq edhe inkurajuese për trajtimin e kësaj çashtjeje jo fort të thjeshtë të gjuhës sonë.

    Fakti që as Bardhi as Buzuku para tij s'e kanë ë-në të shkruar, pra si grafi, nuk do të thotë detyrimisht se ë-ja nuk ka ekzistuar fonetikisht; e nga ana tjetër mungesa e shkronjës ë nuk më nxit të shpall asgjë pa e shqyrtuar me metodën e krahasimit të fjalëve prej shqipes së sotme që e afrojnë shqipen e Bardhit me atë të të folmeve të ngushta krahinore (pra të xhepave të dibrançes apo të toskërishtes së vjetër).

    Në Fjalorin e Bardhit ë-ja nuk duket kurrkund, por asht gjithkund e pranishme edhe pse e pashënueme. A se Bardhi s'e ka shënue në dorëshkrim, a se e ka kapërcye e dierezis për mos me i hapë punë radhitësve të tipografisë së Romës, këte s'kemi si e marrim vesh, pse autori nuk jep shpjegime9). Sido me qenë, mbetet fakti që ë-në do të duhet ta interpretojmë sipas rregullave të fonetikës shqipe të sotme, me gjithë rreziqet që ngërthen ky hap. Por, tue pasë parasysh dendurinë e përdorimit të ë-së në tosknishte si dhe afërinë e trajtave të Bardhit me ato të tosknishtes sot, shpresoj se mbetet pak vend për interpretim të pasaktë.

    Tue qenë se po ndërmarr nji hap përtej truellit të sigurt, do të këshilloja matuni e kujdes për lexuesin dhe me kënaqësi do të pranoja nji rrahje të ndriçueme të çashtjes.

    Ndryshe nga gegnishtja e sidomos shkodranishtja e poetëve dhe autorëve të ndikuem prej traditës, ku ë-ja shpesh bie e zavendësohet me apostrof ('), te Bardhi ë-ja nuk mungon me dalë as në trup (rranjë) të fjalës, as ndër mbaresa e fundore. Rastet e ranies së saj janë tepër të rralla.

    ë fundore që ka humbë edhe në tosknisht:

    me gnofune = me njoftun (g.)10) për të njohur (t.)

    me mbeliedhune = me mbledhë, me mbledhun (g.); për të mbledhur (t.)

    katere {katërë} = katër (g., t.)

    msefune = mshefun (g.); fshehur (t.)

    piepene = pjepën (g., t.)

    i schiepene = i shqepët (g.) (me kuptimin i çalë), i shqepur (t.)

    te butete = të butët (me kuptimin butësi)

    aresyene = arsyen (g., t.)

    zemere = zemër (g., t.)

    ghistate - gishtat (g., t.)


    ë në trup të fjalës e humbun në gegnisht

    pelumb {pëllumb}= pllum (g.); pëllumb (t.)

    aste {ashtë} fort mire = asht fort mirë

    vecesse {veçëse} = veçse

    cheha {këha} = kha (si në eja kha)

    lachemuess {lakëmues} = lakmues


    ë e këmbyeme me r

    culostre = kulloshtër (g., t.)

    me sterguem - me shtrëngue


    ë në trup të fjalës e ruejtun

    fedighe fëtigë (me kuptimin punë) e hasun në dy dialektet madhore të shqipes

    piepene - pjepën (g.); pjepër (t.)


    Me këto pak shembuj të masipërm vërehet se në shqipen e shekullit të 17-të ë-ja ka pasë vend ma të madh sa edhe në tosknishten e sotme, dhe pa dyshim ka qenë e pranishme ku e ku ma tepër se në gegnishten e sotme.

    chezielete {këthjellëtë} - i kthjellët (g., t.)

    petech {petëk} - petk (g., t.)

    piepeni {piepëni} - pjepni (g.), pjepri (t.)

    tineee {tinëzë} - tinëz (g., t.)

    tieterine {tietërinë} - tjetrin (g., t.)


    Emni

    Në shqipen e Bardhit dallohen veçan e me frekuencë emnat e gjinisë asnjanëse.

    - emna asnjanës prejfoljorë

    tebaam; tederguemite; tedesceruem; teditunite; tedhimunite; tefolete; terefyemunit; telaam; temfryym; tetraituem; tethirrunit; tevraam

    - emna asnjanës prejmbiemnorë

    tebucurite; tedelirete; tehollete

    Pjesëza te del ngjitun me rranjën e emnit thuejse rregullisht, me përjashtime të rralla, të cilat druej se janë lajthitje shtypi.


    Emna abstraktë të formuem prej emnave të gjinisë asnjanëse

    Shqipja i ka lëshue rrugës emnat e gjinisë asnjanëse e pak syresh kanë mbetë sot, dhe ato janë shumica të ruejtun në të folme popullore (mjaltët, ujët, djathët). Te Bardhi, përkundrazi, emnat abstraktë formohen gati rregullisht prej emnave të gjinisë asnjanëse të prejardhun nga mbiemna a numërorë.


    te bucurite {të bukuritë} = bukuri

    te butetete {të butëtë} = butësi

    te trascete {të trashëtë} = trashësi

    te dhietate {të dhjetat} = dhjetëshe

    te uerbitete {të verbëtitë} = verbësì




    Mbiemni

    Te Bardhi gjejmë mbiemnat e nyjshëm e të panyjshëm. Nyja heraherës i bashkangjitet mbiemnit.

    i zij (i zi); i paa sosune (i pasosun) ; drita ebarze (drita e bardhë)

    Izij Detiti11){i zij detiti}; te Scintesse Kisce Cattoliche (të Shintësë Kishë Katolike); pa të maz error (pa të madh error) (ven re pozicionin e mbiemnit para emnit, tashma e sferës poetike).

    Nyja ndonjiherë nuk shënohet në fjalor (ndoshta asht gabim shtypi).

    Shkallët janë të formueme qartë: (is) mire - maa i mire (sipërorja e mire del njilloj si krahasorja, ndoshta lajthitje apo harresë e autorit); mai cheich (do të ishte ma icheich) (ma i keq; sipërorja del ma i chiech, scume i chiech)


    Prapashtesa zvogëluese

    - ez (ee) barkeea - barkëza; pakeee - pakëzë; kordheee - kordhëzë; micheseea - mikeshëza

    - th (x) i rijz - i rijth; zoghz - zogth; dialez- djalëth; dizionarz- dicionarth; michez - miketh; spirtezi - shpirtëthi

    - ethe (exe) libreze - libërth


    Ndikime e huazime

    Te Bardhi aty-këtu hasen ndoca ndikime prej gjuhëve fqinje. Në fjalorin e tij ende nuk kanë hyrë fjalë sot në përdorim të përditshëm si babë, nanë (baba, nënë).

    udobi (volì, -a) asht ndër të paktat huazime prej serbishtes.

    curban {kurban} = viktimë, nga turqishtja.


    Shqipja e termave kishtare natyrshëm merr prej latinishtes e italishtes.




    Pranohet përgjithësisht se parafjalët, ndajfoljet, numërorët, pjesëzat, e pasthirrmat janë ajo pjesë e fondit të fjalëve të nji gjuhe që ma pak brehen e pësojnë ndryshime në rrjedhë të kohës. Ato pak gja lëshojnë udhës dhe vijnë deri në ditët tona pothuejse të paprekuna e të pandikueme nga fenomene fonetike si asimilimet, errësimet, përkëmbimet, umlatutet, elidimet etj. Si të tilla ato mund të bahen objekt studimi të veçantë e mbi to të gjykohet me metoda përngjasimi e krahasimi, tue e shtri rregullin e përftuem prej atje në pjesë të tjera të ligjëratës. Këto janë gurët e themelit mbi të cilat krahasimet bahen ma të lehta.


    Numërorë

    gna - nja

    dy

    tre

    cattere - katërë

    pesse - pesë

    giascte - gjashtë

    state - shtatë

    tete - tetë

    nande - nandë - nëntë

    ziete - dhjetë

    gnambeziete - njambëdhjetë

    dymbeziete - dymbëdhjetë...

    gnaeet - njazet

    gneet egna - njazet enja

    gnaeet edyy - njazet edy

    gnaeet etrij - njazet etrij...

    triziete - tridhjetë

    caterziete - katërdhjetë

    pesseziete - pesëdhjetë...

    gneghind - njeqind

    dyghind - dyqind

    treghind... - treqind

    tete ghind - tetë qind

    nandë ghind - nandë qind

    gnemije - njëmijë

    dyy mije - dy mijë

    ziete mije - dhjetë mijë

    cater ghind mije - katër qind mijë


    Ven re do inkonsekuenca në shkrimin e numërorëve të përbamë - herë të përngjitur, herë të ndamë, si dhe dy trajtat e numërorit themelor gna e gne (nja e një) : gna, gnambezjete e gnemije (e jo gnamije).

    Gna {nja}= nji (g.), një (t.) sot e hasim ne shqipe te shprehja nja dy vetë (herë, ditë etj.). Nja e shqipes së sotme duket si nji kontaminim i nji (një) + a = nja. Pra do të ishte nji a dy vetë që ka dhanë nja dy vetë.

    Vlen me u ndalë te ky dallim e me përcaktue se cila asht trajtë ma e përhapun dhe pse ky ndryshim. Se këtu s'bahet fjalë për inkonsekuencë, kjo kuptohet lehtë kur shohim gne të dalë dy herë rregullisht në gneghind - njëqind dhe genmije - njimijë, teksa gna në tekste të ndryshme del përherë njilloj (Gnana dorœ laan tietrene). Ndoshta të dyja trajtat kanë bashkekzistue në shqipet të asaj periudhe, siç mund të nxirret nga krahasimi midis mbendognauend {mbëndonjavend}, gnetieter here {njëtietër herë} dhe Gna here {nja herë}.

    Sot prej gna {nja} dhe gne {një} kemi nji dhe një, por në shqipen e sotme nuk mungon të shfaqet edhe trajta e vjetër nja, në zonën e Shpatit Mal të Elbasanit; ose nja në fjalëformime me -nja: ndonjani (g.); apo në shprehje nja dy vetë.


    Ndajfolje e shprehje ndajfoljore


    Në kapitullin IV (f. 199), Bardhi jep nji listë bukur të plotë ndajfoljesh12) kohe, vendi, mënyre, sasie etj. Po rendit disa syresh me interes për me provue vazhdimësinë dhe pandryshueshmëninë në kohë.

    Ndajfolje e shprehje ndajfoljore të vendit

    atiè {atie} = atje

    Che ha {kë ha} = kha; këtej

    chetu {këtu} = këtu

    cù ve {ku ve} = ku vete

    Kahauien {kahavien} = nga vjen

    mballe {mballë} = në ballë; ballas

    mbanete diazzte {mbanëtë diathtë} = më të djashtë; në anën e djathtë; djathtas

    mbanete stemangte {mbanëtë shtëmagntë} = më të majtë; në anën e majtë; majtas

    mbecuenb {mbëçvend} = në ç'vend

    mbegizzeuend {mbëgjithëvend} = gjithandej

    mbendognauend {mbedonjavend} = në ndonji vend

    mbetà {mbëta} = mbi të; sipër

    mbete diaztet {mbëtë diathtët} = në të djathtë

    mbete stemangtet {mbëtë shtëmagtët} = në të majtë

    mbijta {mbita} = më sipër

    mbrappa {mbrapa} = prapa

    mbrenda {mbrenda} = brenda

    ndene cambe {ndënë kambë} = nën kambë

    ndenetà {ndënëta} = nën të

    ndiere cù {ndierë ku} = deri ku

    ndieri {ndieri} = deri

    ngiat {ngjat} = ngjat, pranë

    per mbij maiete {për mbi majëtë} = pëmbi majë

    periasta {përiashta} = përjashta

    permbrappa {përmbrapa} = përmbrapa; prapa; nga prapa

    permbrenda {përmbrenda} - përbrenda

    perpara {përpara} = përpara

    preiselargu {preisëlargu} = prej së largu; nga larg

    rezerez {rethereth} = rretherreth; rretheqark


    Ndjafolje e shprehje ndajfoljore të kohës

    cuur {kur} = kur

    ende {ende} = ende

    ghizzehere {gjithëherë} = gjithëherë; gjithmonë

    gnaidite {njaidite} = një ditë

    mbasnessere {mbasënesërë} = pasnesër

    nattene {natënë} = natën

    ndatecias {ndateças} = në ate çast

    ndatemot {ndatëmot} = në ate kohë

    ndatomote {ndatomote} = atëherë; aso moti

    ndenatenet {ndënatënët} = ndajnatë

    nesere {nesërë} = nesër

    pachmot {pakmot} = pak ma parë

    parediei {pardiei} = pardje

    raal {ral} = rrallë

    scume mot aste {shumë mot ashtë} = ka shumë kohë (që...)

    sod {sot} = sot

    spesc {shpesh} = shpesh

    tas {tash} = tash

    vone {vonë} = vonë

    gna here {nja herë} = nji herë

    perseriù {përsëriu} = përsëri; prapë

    trij here {trij herë} = tri herë


    Shprehje të përfshira në listsën e ndajfoljeve

    asctu ascte {ashtu ashtë} = ashtu asht

    iò {jo} = jo

    paarene {parenë} = pa rrenë

    vertet ascte {vërtet ashtë} = asht vërtet


    chiofte largh {qoftë larg} = qoftë larg

    mirese arzte {mirëse arthtë} = mirëseerdhët

    ruei, ruei {ruei ruei} = ruej, ruej; hap sytë

    eotyne e zaste {zotynë e thashtë} = e thantë zoti

    eotyne elargohofte {zotynë e largoftë} = zoti e largoftë

    eotyne eprufte {zotynë e pruftë} = e pruftë zoti


    maa pare {ma parë} = ma parë

    mbasandai {mbasandai} = mbasandaj; pastaj

    mbaschessoie {mbaskësoje} = pas kësaj

    ndeeuone {ndëevonë} = në të vonë

    ndete sosunit {ndëtë sosunit} = në të sosun; nga fundi


    chischee {kishke} = çfarë ke

    perse {përse} = përse; pse

    perssechstu {pësekështu} = përse kështu

    possi {posi} = posi

    possi kau {posi kau} = si kau

    possiguur {posigur} = si gur

    possi nierij {posi nieri} = si njeri

    possi dreghi {posi dreqi} = si dreqi


    mire {mirë} = mirë

    bucure {bukurë} = bukur

    trimenist {trimënisht} = trimnisht

    cheich {keq} = keq

    zbuluem {zbuluem} = zbuluem

    vdob {udob} = mbarë; volitshëm

    scume {sumë} = shumë

    pacheee {pakëzë} = pakëz

    meiaft {mëjaft} = mjaft

    cus di {kush di} = kush e di

    eia gne cias {eja një ças} = eja nji çast

    prit, prit {prit, prit} = prit pak

    ghischa {gjishka} = gjithçka

    ghiscdo {gjiçdo} = çfarëdo

    iam chetu {iam ketë} = jam këtu

    pertene eone {përtënë zonë} = për atë zot

    pertene eone ghi aste mbij chielt {përtënë zonë qi ashtë mbi qiellt} = për atë zot qi asht në qiell

    per buchet, e perkrypet {për bukët, e përkrypët} = për (këte) bukë, e për (këte) krypë

    peruenet ghi pijme {përvenët qi pijmë} = për (këte) venë qi pijmë

    per kryete Perendijsse {për kryetë perëndisë} = për krye të Perëndisë

    per kryettem {për kryettem} = për kokën time

    per scpatat ghi baaim {për shpatat qi bajm} = për shpatat qi mbajmë

    perkete chryg e per kete Vngijl {përkëtë krygj e për këtë Ungjill} = për këte kryq e për këtë Ungjill

    perchriest e per Scenmerij {përkrisht e për Shënmëri} = për Krisht e për Shën Mëri


    basche {bashkë} = bashkë

    mbenga uend {mbënja vend} = në nji vend

    mbasche me mamene, e me tatene {mbashkë me mamënë, e me tatënë} = bashkë me mamën e me babën

    mosban {mosban} = mos ban

    mos zue {mos thue} = mos thuej

    letescogne {letëshkonjë} = le të shkojë




    Parafjalë


    cundre = kundër (cundre iuu = kundër jush; cundre animichiet = kundër anmiqve)

    mb = në (mb ghiel = në qiell; mb eemere = në zemër)

    mbas = mbas; pas (mbas meeie = mbas (pas) meje; mbas moortiet sime = pas mortjes sime)

    me = me (me Pepene = me Pjetrin)

    n = (n eotit = zotit; n chielscit = qiellit; n eiarmit = zjarrit)

    ndai = ndaj (ndai mamene = ndaj mamës; ndai kisset ndaj kishës)

    nde = në (nde strat = në shtrat; nde gytet = në qytet; nde malt = në mal)

    nder = për (nder tyy eotyne ka me gycuem = për ty do të gjykojë zoti)

    ngiat = ngjat; pranë (ngiat stepijsse = ngjat shtëpisë)

    paa = pa (paa duer = pa duer; paa denare = pa pare; pa miecre = pa mjekër)

    per = për (per tene eone ghi aste gna i maz = për atë zot q'asht nji (e) i madh; per cryet tem = për kokën time; per feet te Christit = për fe të Krishtit; per bucche = për (kët, ate) bukë)

    perpara = përpara (përpara iauesse = para javës; perpara stepijsse = përpara shtëpisë)

    te = tej (te deetine = tej detit; te peruene = tej përroit)


    Me aq material sa jepet ma sipër duket e lehtë me u hedhë në përfundimin se shqipja e Bardhit në këto kategori gramatikore (numërorë, ndajfolje, parafjalë) fort pak ka ndryshue në 363 vjet.


    tejshkrime


    Këtu ma poshtë vijojnë copëza të zgjedhuna, që ndihmojnë me krijue nji ide të qartë për sintaksën e shqipes së asaj periudhe.


    Rreshti i parë: origjinali

    Rreshti i dytë: tejshkrimi fonetik

    Rreshti i tretë: në shqipen e sotme


    Nga parathania


    ... e gjizzesaakaffscete iane nde chete zoppeee Libre

    e gjithësakafshëtë ianë ndë këte copëzë Libre

    e gjthçka janë në këte copëz libri


    iuuna fialle per fialle, e maa pare mbe dissa visse vuna

    ivuna fjalë për fjalë, e ma parë mbë disa vise vuna

    i vuna fjalë për fjalë, e ma parë në disa vende vuna


    Latinist, e mbe te tiera vuuna maa pare fiallene,

    latinisht, e mbë të tiera vuna ma parë fialënë

    latinisht, e në të tjera vuna ma parë fjalën


    e riestne Arbenist, ani perfundit Latinist, astu ghi,

    e rieshtnë arbënisht, ani përfundit latinisht, ashtu qi

    e rrjeshtin arbnisht, pastaj përfundi latinisht, ashtu që


    ata ghi te fedighene, ete duene me zane ghiuhene

    ata qi të fëdighenë, etë duenë me xanë gjuhënë

    ata që punojnë e duen me nxanë gjuhën


    Latine maa mire, e maa vdob tu vigne. Persse vece dyy

    latine ma mirë, e ma udob tu vinjë. Përse veçe dy

    latine ma mirë, e ma lehtë t'u vijë. Se veç dy


    caffsce (te dascunite mij) me styne, eme nzitne

    kafshë (të dashunitë e mij) më shtynë, emë nxitnë

    gjana (të dashtunit e mi) më shtynë, e më nxitën


    meu fedigune eme nchezyem chete Libreee: epara chie

    meu fëdigunë e me nkëthyem këte librezë: e para kie

    me u përpjekë e me kthye këte libërth: e para qe


    me stijm bellegh gizze atyne ghi mundegne me nchezyem

    me shtijm beleg gjithë atyne qi mundenjë me nkëthyem

    me u ba thirrje gjithë atyne që munden me përkthye


    ndoonja zoppe Libre per ndimete feesse, e te doress sane...

    ndonja copë libre për ndimetë fesë, e të dorës sanë

    ndonji copë libri për ndihmë të fesë, e të dorës sonë


    ...Ma tietre ciu zom scam, vecesse vlus gizzeve

    ma tietrë çu thom skam, veçëse ulus gjithëve

    ma tjetër ç'u thom s'kam, veçse u lutem të gjithëve

    me te prugnete te me ndieni ete me scueoni

    me të prunjëtë të më ndieni etë më skuzoni

    me përulje të më ndieni e të më skuzoni (falni)


    persse smuita maa mire mee nchezyem, me mbuscune,

    përse smuita ma mirë mee nkëthyem, me mbushunë

    se s'mujta ma mirë me e përkthye, me e mbushë


    emee nderechiune...

    emee ndrequnë

    e me e ndreqë


    ...smerzene ndemend scume emena, e scume fialle

    smerdhënë ndëmend shumë emëna, e shumë fialë

    s'më ranë ndër mend shumë emna e shumë fjalë


    me i vuum Arbenist; e einima besse, se hina mee lane...

    me i vum Arbënisht; e zinima besë, se hina mee lanë...

    me i vu Arbnisht; e zimëni besë,se gati e lashë...




    Nga proverbat


    Te Kekihate mbsognene

    {të këqiatë mbësonjënë}

    Të këqiat të mësojnë (ose E keqja (nevoja) të mëson)


    Nieriu iurte gizecafscene tndom (ns)

    {nieriu i urtë gjithsefafshënë tndon}

    Njeriu i urtë provon gjithçka


    Memijte hŕ, e pi, e treghmos ban

    {memijtë ha, e pi, e tregmos ban}

    Me miqtë ha, e pi, e tregti mos ban


    Gnana dorś laan tietrene, ete dyyia laagnene fachiene

    {njana dorë lan tjetrënë, etë dyja lanjënë faqenë}

    Njana dorë lan tjetrën, e të dyja lajnë faqen


    Gna nierij ghi kaa scume fiale gna iscurzene emund

    {nja nieri qi ka shumë fialë nja i shurdhënë e mund}

    Nji njeri qi ka shumë fjalë (njai) shurdhin e mund


    Anemicu plach, stebahete curre mich, e nde tu mbafte sbahete idereite

    {anëmiku plak, stëbahetë kurrë mik, e ndë tu mbaftë sbahetë idreitë}

    Anmiku i vjetër s'të bahet kurrë mik, e në t'u baftë, s'bahet i drejtë (ose i mirë)


    Schiferi sgittete mbas mi zascit

    {skifteri sgjitetë mbas mizashit}

    Skifteri s'ngjitet pas mizash (ose s'gjuan miza)


    Ma mire me hestune, se scume me fole13)

    {ma mirë me heshtunë, se shumë me folë}

    Ma mirë me heshtë, se me folë shumë


    Vuuai asso stepie cu chendon Pulla, e Gielli hesten

    {Vuaj aso shtëpie ku këndën pula, e gjeli hestën}

    Mjerë ajo shtëpi ku këndon pula e gjeli hesht


    Si te bais, astu chie megietune

    {si të bajsh, ashtu ke megjetunë}

    Si të bash, ashtu ke me gjetë (ose ç'të bash do të gjesh)


    Saste iurte Ai ghi mberscel Derenee oborrit mbassi iuozne Kaane, oò zijte

    {Sashtë iurtë ai qi mbërshel derënë e oborrit mbassi ivodhnë kannë, o thijnë}

    S'asht i urtë ai qi mbyll derën e oborrit mbasi ia vjedhin kaun, ose derrin


    Nga shënimi për ndreqjen e gabimeve

    Admonitio de erroribus


    Tve mos dijtune Stampatorete ghiuhenee Arbenesce, ndoonesse vne iemendogne,

    {Tue mos dijtunë shtampatorëtë gjuhënë arbneshe, ndonëse unë i emendonje}

    Tue mos ditun tipografët gjuhën arbneshe, ndonëse unë i ndreqja,


    ei nderegne fiallete, persseriu nchezeine efeieine mbe dissa visse:

    {ei ndëregjne fialëtë, përsëri u nkëthejnë e fëjejnë mbë disa vise}

    e i ndreqja fjalët, përsëri kthehen e prishin në disa vende;


    prastù dissa error ghi muita indereghia, ei vuna gizze basche,

    {prashtu disa error qi mujta i ndreqa, e i vuna gjithë bashkë}

    prashtu disa gabime që mujta i ndreqa, e i vuna të gjithë bashkë


    e mundeni me igetune chetu perfundi me tegnefunat;

    {e mundeni me i gjetunë këtu përfundi me të njefunat}

    e mundeni me i gjetun këtu përfundi me të njehunat


    ete tierete ilae vrtijsse sai, ghi ti emendogne paa nyterime, e paa eaa

    {e të tjerëtë i la urtisë sai, qi ti emendonjë pa nitërime, e pa za}

    e të tjerët ia la urtësisë suej, qi ti ndreqë ma zhurmë e pa za


    flass chestu, pse vdob chiste cusc me stremenuem bueete

    {flas kështu pse udob kishte kush me shtremnuem buzëtë}

    flas kështu, pse ndoshta dikush kishte me shtremnuem buzët


    e me scundune kryete mbe vepera te teireue,

    {e me shkundunë kryetë mbë vepëra të tierëve}

    e me shkundun kryet për veprat e të tjerëve


    maa me vum dorene mbe Pendet, e me sietune pach

    {ma me vum dorënë mbë peëndët, e me shitunë pak

    se sa me marrë penën në dorë, e me shitë pah (mend)

    hoc opus hic labor


    sicuur me zane cheto festijr iane,

    {sikur me thanë këto vështir janë}

    sikur me thanë se këto janë të vështira


    e scume vete chisne me sterguem crahete

    {e shumë vetë kishnë me shtreguem krahëtë}

    e shumë vetë kishin me rrudhë krahët


    e me zane sesmundign, e siam ieoti: itaque mitè corriges.

    {e me thanë se smundinj, e sjam i zoti}

    e me thanë se s'mundin e s'janë të zotë.


    Tejshkrimet e masipërme i solla për tregim se shqipja e Bardhit lexohet e kuptohet me nji përpjekje minimale, për secilindo që ka pak durim dhe njohuni bazë. Filli i përbashkët i shqipes së shtrime në gati katër shekuj asht kudo, dhe ma shumë se në çdo sferë tjetër ai shfaqet në gurët e paluejtshëm të gjuhës: numërorët, përemnat, parafjalët, ndajfoljet, emnat e muejve, emnat e vendeve.


    Nga fjalësi i Falorit Latinisht - Shqip14)


    F j a l ë


    acule {akulë} = akull

    ane {anë} = enë

    barcte {barktë} = barku

    bressene {breshënë} = breshën

    bueemaz {buzëmadh} = buzëmadh

    cafsce15){kafshë} = gja; send

    calli {kali} = kali

    cambe {kambë}= kambë

    cherchuem (me) {me kërkuem} = me shijue; me provue (shijen e diçkaje)

    cheta {këta} = këta

    chetu {këtu} = këtu

    coccia {koçia} = koçia (karrocë ka katër rrota)

    cperbleem (me) {me çpërblem} = me shpërblye

    crahane {krahanë} = krahën

    crefune (me) {me krefunë} = me krehë

    creuet {krevet} = krevat

    crypa16){krypa} = krypa

    curuar {kurvar} = kurvar

    darca {darka} = darka

    delendyssa {delëndysha} = dallëndyshja

    dereit {dëreit} = drejt

    die {die} = dje

    dobia {dobi} = fitorja

    dobites {dobitës} = fitues; fitimtar; ngadhnjimtar

    zaanë (me) {me dhanë} = me dhanë; me dorëzue

    zuna {dhuna} = dhunë

    zunisst {dhunisht} = dhunisht; dhunshëm

    zee {dhe} = dhè

    ezi {eci} = eci

    fedigune (me) {me fëdigunë} = punoj; lodhem; mundohem

    fiale {fialë} = fjalë

    frighe17) {frik/gë} = frikë

    fughia {fuqia} = fuqia

    fyti {fyti} = fyti

    Gerghia {gerqia} = Greqia

    giel {gjel} = gjel

    giez {gjeth} = gjeth

    gind {gjind} = gjind; njerëz

    giugnete {gjunjëtë} = gjunjët

    gnofune18){njofunë} = i (e) njoftun

    gosde {gosdë} = gozhdë

    granist19){granisht} = granisht

    grig {grigj} = grigjë

    grune {grunë} = grunë

    gryka {gryka} = gryka

    gytette {gjytetë} = qytet

    hana {hana} = hana

    hassele {hasël]} = hasëll

    helb {helb} = elb

    hijz {hijth} = hith; hithëna

    hiri {hiri} = hiri (i Perëndisë)

    humb20) {humb} = thikë e plorit

    hunde {hundë} = hundë

    iaua {iava} = java

    kafsce {kafshë} = send; gja

    korzeee {kordhëzë} = kordhëz; litarth

    kussaar {kusar} = kusar

    lacurigi {lakurigji} = lakuriqi; lakuriqësi

    lend {lend} = lende (dushku)

    lescetaar {leshëtar} = leshator

    lypune (me) {me lypunë} = me lypë

    mereculuem (me) {me mrekuluem} = me mrekullue; me habitë

    mcat {mkat} = mëkat

    mielssa {mielsa} = mjelësja

    mij {mij} = mi-u

    mocim (i) {i moçim} = i moçëm

    moortia {mortia} = mortja

    msefune {mëshefunë} = mshefun (i, e)

    muschenij {mushkëni} = mushkëni (e bardhë, e zezë)

    myea {miza} = miza

    ndeer {nder} = nder

    ndeer {nder} = nder (Mos me eane per ndeer s'e za për nder; s'e quej për nder)

    ndeeria {nderia} = nderja; nderimi

    neeeu {ndheu} = prej dheu

    nndierichetu {nndierikëtu} = deri këtu

    ngalegnimi21){ngalënjimi} = ngadhnjimi

    ngalegnyes {ngalënjyes} = ngadhnjyes

    nierij {nierij} = njeri; nièri (në shkodranishte)

    ntremueis {ntremuejsh} = tremuejsh; tremujor

    paguem (me) {me paguem} = me pague

    piche {pikë} = pikë

    plechenia {pleknia} = pleqnia

    pleitee cuuendit {pleitë e kuvendit} = pleqtë e kuvendit; pleqësia (sentatorët)

    pluer {pluer} = pluer; plor (i parmendës)

    porza {pordha} = pordha

    priftenia {priftënia} = priftnia

    priftenessa {priftënesha} = priftnesha

    rana {rana} = rana

    reffeeia22){rëfeia} = rrufeja

    rue (me) {me rue} = me rrue

    ruess {rues} = rrues; berber

    scegetta {shëgjeta} = shigjeta; shgjeta

    scescugneea {sheshunjëza} = shëshunjëza

    siap {siap} = cjap; sqap

    sod {sod} = sot

    stasse {shtasë} = shtazë

    statpulqyer {shtatpulqyer} = shtatpulqyer; gishto

    stratz {shtratth} = shtratth

    stund (e) {e shtund} = e shtunë

    sciogheria23){shokëria} = shoqnia (g.), shoqëria (t.)

    sciume24) {shumë} = shumë

    suume* {shumë} = shumë

    tafferite {tafëritë} – afërsi

    temalas (i)25) {i temalas} = tejmalas, ose {tëmalas} sot kemi tërmal

    termech {tërmek} = tërmet

    trijviets {tivjeç} = trevjeçar

    trungh {trung} = trung

    zate {thatë} = (i, e) thatë

    zana (te) {të thana} = thanie; të thana; proverba

    zirete (te) {të thirëtë]} = të thirrunit; thirrje

    vertytia {vërtytia} = virtyti

    vettetime {vetëtimë} = vetëtimë

    vessune (me) = me veshë

    vrz {urth} = urth

    zana {thana} = thana

    zy {thi} = thi; derr

    ziu {thiu} = thiu; derri

    eemera {zemëra} = zemra

    zilli (i) {icili} = i cili


    S h p r e h j e


    baam perte cpeite (ndoshta speite) {bam përtë çpejtë} = i bam me të shpejtë (me ngut)

    barchte cù iet fosgna {barktë ku jet fosnja} = mitra

    drita esyut26){drita e syut} = drita e syut; bebe e synit

    cafse e ree {kafshë e re} = gja e re

    fercoi ballete {fërkoi ballëtë} = fërkoj ballin

    mai naltij gizeue {mai naltij gjithëve} = ma i nalti i (të) gjithëve

    mai cheich {mai keiq} = ma i keq

    mbe chisdo anet {mbë çishdo anët} = nga çdo anë

    mbegizeanete {mbëgjithë anëtë} = në të gjitha anët; gjithandej

    mbenja besse {mbënja bessë} = (i, e, të) bashkuem

    me baam cundre {me bam kundrë} = me shkelë (nji rregull)

    me eicune me kraba, nuer(s) perzee si giarpeni {me ecunë me kraba, nuer përdhe si gjarpëni} = me ecë me krraba; me duer përdhe si gjarpni (gjarpnoj)

    me hiecune vethei {me hjekunë vet'hei} = me tërheqë nga vetja

    me mbaitune giaal me giele27) te vobegite {me mbaitun gjall me gjellë të vobegitë} = me mbajtë gjallë me gjellë (me ushqim} të vobegtë

    me nchezyem ngai giuhe mbe ngai tie(t)re {me nkëthye nga i gjuhë mbë nga i tietërë} = kthej nga nji gjuhë në nji tjetër

    me perdijm pa pertypune {me përdim pa përtypunë} = me kapërdi (me gëlltitë) pa përtypun (ushqimin)

    me zane nder duer {me dhanë ndër duer} = me dorëzue; me tradhtue

    ndierete vign ù {ndierëtë vinj u} = deri sa të vij unë

    scoitee ndenedeet {shkojtë e ndënëdet} = shkambijt e nëndetit; shqemet e nëndetit

    stepia e diemnet {shtëpia e diemnet} = shtëpia e djajvet; ferri

    te zimtunite fytit {të dhimtunit fytit} = dhimbje e fytit

    te zimtunijtee gruesse cuur len fosgna {të dhimtunitë e gruesë kur len foshnja} = dhimbjet e grues kur len foshnja (të premet e lindjes)

    teftofete me te drizztune {të ftofëtë me të drithtunë} = të ftoftë me të dridhuna

    vendi cuiane28) katere uze {vendi ku janë katërë udhë} = vendi ku janë (priten) katër udhë; udhëkryq

    eaath29) i vogele {zath i vogëlë} = za i ulët

    me nchezyem mbestepij30) {me nkëthyem mbështëpi} = me (u) kthye në shtëpi

    me essosune perssedyti {me esosunë përsëdyti} = baj përsëdyti


    * * *


    Shpresoj se këto pak fjalë do të tërheqin vemendje për nji punim të plotë në Fjalor të Bardhit dhe nji botim për studentët e gjuhës shqipe.

    Me mjetet e shkencës sot, me programatorë të sofistikuem, të përgatitun veçmas për gjuhën shqipe, nuk do të ishte e pamundun të ndërmerreshin hapa të guximshëm në studimin e shqipes, dhe ndoshta, me imagjinatë e mendje të hapun, do të arrihej të bahen studime krahasuese me interes.

    Në mënyrë provokuese po hedh mendimin se Instituti i Gjuhësisë në Tiranë a Prishtinë, apo në Tetovë, do mund të krijonte nji qendër të kompjuterizueme për me hedhë në nji të ashtuquajtun database gjithë kartotekat e fjalëve dhe shprehjeve të mbledhuna në vite, të gjithë botimeve të Institutit të Folklorit, pa lanë jashtë Visaret e Kombit. Me nji bankë të tillë fjalësh, që do të ishte vetëm fillimi i punës, shkencëtari do të kishte materialin bazë për me nisë nji projekt studimor. Prej kësaj baze, mund të kalohet mandej në kompjuterizimin e gjithë materialit të shkruem të Buzukut, Bardhit, Bogdanit, Matrëngës. Pra e gjithë shqipja mesjetare (shek. 16-17-të) do të sistemohej. Përpara Buzukut shqipja nuk ka dokumente të shkrueme, kjo dihet, përveç formulës së pagëzimit të Pal Engjëllit.

    Përmbas Buzukut nuk mungojnë botime shqipe, ndonëse intervali kohor nga njani te tjetri asht i madh. Megjithate, shqipja e Naimit dhe bashkëkohësve të tij, asht nji material gjuhësor i mjaftueshëm, i zhvendosun dy shekuj pas katërshes katolike (Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani).

    Nji nga epërsitë që paraqet ky material gjuhësor i shek. të 18-19-të asht se shqipja, tue qenë nji gjuhë e palavrueme, e ndalueme, dhe e pashkrueme për nji kohë të gjatë nën sundimin otoman, ka me i hapë pak vështirësi studiuesit sistematik.

    Midis Buzukut e Bardhit ekziston nji kufi kohor gati njishekullor; gjatë kësaj kohe shqipja doemos ka ndryshue, thanë ma saktë, ka evolue. Atëherë tue marrë për bazë rregullat kryesore të zhvillimit të shqipes në nji shekull, nuk do të ishte e vështirë me kalue në krahasimin e ndryshimeve (evolucionit). Si të nxirren në sistem rregullsitë e ndryshimeve fonetike, morfologjike, e sintaksore të shiqpes në këte ndërmjetë shekullore, nuk do të ishte punë fort e vështirë me u hedhë në krahasimin e të dhanave që dalin kësisoj me ato materiale gjuhësore të shumta që janë në dispozicion falë qëmtimeve të përmbledhuna në Visaret e Kombit, apo në botime të tjera.

    Si të jetë përcaktue rregullsia e evolucionit të shqipes nga Buzuku deri në ditët tona, pra kahja pozitive e zhvillimit, shkencëtari informaticien mund të ndërmarrë nji hap në kahe të kundërt tue ndërtue ekuacione që e çojnë shndërrimin në drejtim të shqipes në mesjetën e hershme.

    Me qëllim që punimi të bahet sa ma i besueshëm, studiuesi mund të kërkojë ndihmën e punimeve krahasuese të anglishtes e gjermanishtes, të italishtes, frengjishtes, spanjishtes e rumanishtes, përkatësisht për evolucionin e këtyne gjuhëve dhe arritjen e stadit modern.

    Sa për kureshtje, po përmend se kur lexoja në origjinal Cantebury Tales të Çosërit, që asht si me thanë Dekameroni i anglezëve, e kisha vështirë me e përqasë anglishten e shek. të 14-ë me ate të Shekspirit (shek. 16-të). Due me thanë me këte, se shqipja e autorëve tanë të parë (Buzuk, Bud, Bogdan e Bardh) asht ku e ku ma e afërt me shqipen moderne se sa anglishja e Çosërit me anglishten e sotme.

    Në krye të këtij shkrimi pyeta: Shqipja e Bardhit asht gegnisht apo tosknishts Pyetja del pa vend në ate që s'asht as njana as tjetra. Për mue ashtu thjesht shqipja e folun dhe e shkrueme njish në nji trevë mbarëshqipare.

    Pavli Qesku
    20 mars 1998

    ------------------------------

    1)Koleksionistja ka pasë kujdes me i bashkangjitë çdo libri shënime bibliografike të kohës. Në Fjalorin e Frank Bardhit, ka shënue me laps, në shënimin bibliografik me nji fletë të veçantë, nji emër (Mrs. Pasukianiss) dhe datën qershor 1978, me sa duket, data e blemjes së librit.

    Në këte fletë lexohet sa ma poshtë:

    libri i parË shqip

    Blancus Franciscus Dictionarium Latino Epiroticum, Una cum nonnullis usitatioribus loquendi formulis.

    Rome, Typ. Sac. Congr. de Propaganda fide, 1653.

    8vo: në faqen e titullit ka vulën rrethore të kongregacionit të gdhendun në dru.

    Botimi i parë i librit të parë në gjuhën shqipe. Autori ishte shqiptar, (Bardhi) dhe qe shkollue si misionar katolik. Kjo vepër, si shumë të tjera të botueme nga Kongregacioni, shërbente si doracak për misionarë të tillë. Përveç fjalorit të plotë latinisht-shqip, libri përmban edhe tetë kapituj të shkurtën për të dhana bazë të gramatikës si dhe lista fjalësh me përkthimet italishte dhe turqishte. Kapitulli i fundit përmban një përmbledhje me 11 faqe proverbash shqipe.

    Për me përfaqësue tingujt e shqipes janë përdorë tre shkronja ma shumë, dhe nji shënim shpjegues për përdorimin dhe shiptimin e tyne.

    Libri asht i rrallë.

    Këtu vlen të shënohet thania e pasaktë "botim i parë i librit të parë në gjuhën shqipe", çka tregon se hartuesi i anotacionit nuk e ka pasë dijtë se ekzistonte Meshari i Gjon Buzukut (1555). (P.Q.)

    2)Në maj 2000, nji ekspozitë me pak a shumë të njejtat libra u hap në Kolegjin e Itonit.

    3)Plot 80 vjet pas botimit të Mesharit të Buzukut.

    4) Për hir të saktësisë duhet thanë se në tabelën e landës jepen shtatë kapituj, po aq sa janë në të vërtetë, edhe pse radhitësi kapitullit VII i ka shtue nji I, dhe e ka ba VIII. Tue u nisë nga ky gabim, anotuesi anglez thotë se ka tetë kapituj të shkurtën.

    5)nd - ndene kunorete (nën kunorë); ndeper ate vend (nëpër atë vend)

    mb - mbenjane (mënjanë); bumbelues = bubullues

    nk - me nchethyem (me u kthye)

    6)Këtu po jap të pjesë ngaë teksti i shënimit për ndreqjen e gabimeve, me tejshkrim në gjuhën e sotme.

    Admonitio de erroribus

    Tue mos dijtunë tipografët gjuhën arbëneshe, ndonëse unë e mendonje, e i ndëreqnje fjalëtë, përsëri u nkëthenjnë e fëjejnë mbë disa vise; prashtu disa error (gabime) qi mujta i ndreqa e i vuna gjithë bashkë, e mundeni me i gjetunë këtu me të njefunat; e të tjeratë ia la urtijsë faji qi ti emendonjë (ndreqë) pa nytërime e pa za; flas kshtu përse udob kishte kush me shtrembuem buzëtë e me shkundunë kryetë mbë vepra të tjerëve, ma me vum dorënë mbë Pendët ...

    7)Në Elbasan qenë vendosë mbas 1948-ës mjaft të shkulun prej Çamërie. Kanë pasë nji lagje të vetën përtej urës së Shkumbinit, por me kohë disa familje qenë vendosë në qytet.

    8)Në shprehjen me zanë fill fjala fill del në dy trajta: fijl dhe fill. Ndoshta prapë kemi të bajmë me pasaktësi të radhitësit.

    9)Mungesa e nji shënimi për çashtje të ë-së asht fort intriguese dhe u len vend hamendjeve të shumta. Të mendosh që shqipja nuk e kishte ë-në aso kohe, duket e pabesueshme. Ma e pranueshme do të ishte hipoteza se Bardhi s'ka dashtë me i ngarkue tipgorafët me punë të tepërt. Tue mos qenë e rrahun me punë tipografie të shekullit të 17-të, kam frikë se hyj në fushë të panjoftun për me shpjegue mungesën e dypikëshit përmbi e në fjalor e në gjithë librin.

    10)) (g.) dhe (t.) shënojnë përkatësisht gegnisht dhe tosknisht.

    11)Detiti ndoshta prapë nji gabim shtypi, me nji ti të tepërt.

    12)Ndër ndajfolje Bardhi përfshin edhe shprehje ndajfoljore.

    13)Krahaso dy format e paskajores, ku me fole asht ma e rrallë te Bardhi.

    14)Ven re se Bardhi si trajtë përfaqësuese të emnit herë ven të shquemen, herë të pashquemen.

    Shqiptimi ndër kllapa gjarpnueshe dhe shqipja e sotme janë të miat. Pjesëza me asht vue ndër kllapa dhe vendosë mbas foljes për lehtësi të renditjes alfabetike; po ashtu veprohet edhe me mbiemnat e nyjshëm (P. Q.).

    15)Sot zakonisht haset në tosknisht te gjëkafshë.

    16)Këtu nuk vepron kthimi i y në i.

    17)Këmbimi i bashkëtingëllores së zashme (g) me të pazashme (k) dhe anasjellas nuk asht i pazakonshëm në shqipe.

    18)Bardhi shpesh nuk e ven nyjen e mbiemnave të nyjshëm, të prejardhun nga pjesorja e shkueme.

    19)Ven re se rotacizmi nuk ka asgjë gjurmë.

    20)Asht me interes shqyrtimi i fjalës humb, si pjesë e parmendës që humb (zhduket, fshihet) në dhč gjatë lavrimit të tokës.

    21)Vështro ll në vend të dh-së së shqipes së sotme, dhe krahaso me llallë për dhallë në të folmen e Tiranës.

    22)Krahaso rëfeeia te Bardhi me rrfe te Cikli i Veriut në vargun Gjujma Zot me'j kokërr rrfeje.

    23)Këtu, si dhe te zemra, hasim ato pak raste rotacizmi (kthimi i n në r).

    24)Që Bardhi e ka të pasigurt sistemin alfabetik, kjo duket herë-herë si në fjalor edhe në parathanie. Nuk asht e thanë që gjithë gabimet t'i vishen tipografit në Romë.

    25)Ven re mbiemnin e nyjshëm në trajtë që sot shqipja nuk e ka ma.

    26)Trajtë e përhapun edhe sot.

    27)Giele (=gjellë) te Bardhi ka marrë kuptimin e sotëm. Krahaso me Lek Matrëngën "Gjella e Shën Mërisë së Virgjër", ku gjellë qëndron për jetë.

    28)Ndoshta gabim shtypi, në vend të cu iane.

    29)Krahaso me zëthin te Naimi (Kur dëgjon zëthin e s'ëmës...).

    30)A për ndikim nga latinishtja, a për rregull të shqipes së athershme, parafjalët dalin të ngjituna me emnin.
    Ignore List: Den Bossi

  3. #3
    i/e regjistruar
    Anėtarėsuar
    08-11-2002
    Postime
    1,509
    Për qejfin tim bëra një përkthim pa e parë fare se ç’shkruajti Pavli Qesku. Zombie përktheu për foruminshqiptar paragrafin e mbylljes së fjalorit te Bardhit, i cili është qesëndisës ne kulm dhe krenar për punën e vet.

    Origjinali:

    Tue mos dijtune Stampatorete ghiuhenee Arbenesce, ndoonese une iemendogne ei nderegne fiallete, perseriu nchečeine e feieine mbi disa visse: prasstù dissa error ghi muita indereghia, ei vuna gičče basche, e mundeni me igetune chetu perfundi me te gnefunat; ete tierete ilae urtijsse saai, ghi ti emendogne paa nüterime, e paa εaa; flass chesctù, perse udob chiscte cusc me stremenuem busete, e me scundune crüete mbe vepra te tjerune, maa me vum dorene mbe Pendet, e me fietune pach, hoc opus hic labor, sicur me čane cheto festijr iane, e scume vete chisne me sterguem crahete e me cane se smundign, e siam iεoti: itaque mitè corriges.

    Përkthimi i Zombit:

    Duke mos ditur tipografët të shtypin gjuhën arbëreshe, ndonëse unë i mendoja e i ndërroja shkronjat, përsëri i kthejne e prishin në disa vende: si rrjedhim, prashtu disa gabime që munda, i ndreqa, e vura gjithçka bashkë, dhe mund t’i gjeni këtu në fund, me numrat; te tjerat ia lë te urtit t’i dijë, që t’i mendojë pa pëshpëritur e pa zë: flas kështu, sepse është kollaj që dikush të shtrembërojë buzët, e të tundë kokën mbi veprat e të tjerëve, por të vësh dorën mbi Pendët, e të mejtohesh pak, nëse ështe e vërtetë që hoc opus hic labor (puna ka vështirësi – përkthimi i Zombit), sikur po të jetë jetë kjo e vërtetë, atëherë vështirë është, e shumë vetë do kishin shtrënguar krahët e do thoshin se s’mundin e s’janë te zotët: itaque mitè corriges (prandaj qetësohuni – përkthimi i Zombit).

    PS: prashtu (= prandaj) qenka fjale e bukur: kam për ta përdorur vetë që t’ia shpif njerëzve të trashe, :-).
    Ignore List: Den Bossi

Tema tė Ngjashme

  1. Fjalori i "pisėt".
    Nga DI_ANA nė forumin Tema shoqėrore
    Pėrgjigje: 88
    Postimi i Fundit: 01-04-2009, 12:00
  2. Fjalori enciklopedik shqiptar mbarėkombėtar
    Nga Davius nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 18-08-2006, 08:14
  3. Gjuha: Fjalori i Toskėrishtes nga Pano Tase
    Nga Pasiqe nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 1
    Postimi i Fundit: 12-03-2006, 11:06
  4. Gjuha shqipe dhe Informatika
    Nga AsgjėSikurDielli nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 4
    Postimi i Fundit: 12-08-2003, 18:33
  5. Fjalori i Vedat Kokones
    Nga Brari nė forumin Gjuha shqipe
    Pėrgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 08-06-2002, 10:51

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund tė hapni tema tė reja.
  • Ju nuk mund tė postoni nė tema.
  • Ju nuk mund tė bashkėngjitni skedarė.
  • Ju nuk mund tė ndryshoni postimet tuaja.
  •