Historia, si pėrfunduan kokat e shtetit shqiptar
Erion HABILAJ, Sonila YZEIRI
13 kreret e shtetit
1- Ismail Qemali Kryetar i shtetit, 4 dhjetor 1912 - janar 1914
2- Turhan Pėrmeti 7 shkurt 1914-20-maj 1914
3- Princ Vidi Maj 1914- nėntor 1914
4- Esat Toptani Nėntor 1914 -janar 1916
5- Fan S. Noli 16 qershor 1924-23 dhjetor 1924
6- Ahmet Zogu 24 dhjetor 1924 - 6 prill 1939
7- Shefqet Verlaci 12 prill 1939
8- Omer Nishani 10 janar 1946-1 gusht 1953
9- Haxhi Lleshi 1 gusht 1953-22 nėntor 1982
10- Ramiz Alia 22 nėntor 1982-30 prill 1991
11- Sali Berisha 9 prill 1992-27 mars 1997
12- Rexhep Mejdani 24 korrik 1997-24 korrik 2002
13- Alfred Moisiu 24 korrik 2002
Plot 13 kanė qenė krerėt e shtetit shqiptar, qė nga krijimi i tij mė 28 nėntor 1912. Ismail Qemali, Turhan Pashė Pėrmeti, Princ Vidi, Esat Toptani, Fan S. Noli, Ahmet Zogu, Shefqet Verlaci, Omer Nishani, Haxhi Lleshi, Ramiz Alia e tė tjerė kanė shkruar faqe tė tėra nė historinė tonė kombėtare. Ismail Qemali dha dorėheqjen, duke i lėnė postin princ Vidit dhe vdiq nė Itali nė vitin 1919. Turan Pashė Pėrmeti nuk qėndroi gjatė nė krye tė shtetit shqiptar, ndėrsa princ Vidi u detyrua tė largohej nga Shqipėria pas rrėmujave vetėm pas gjashtė muaj qeverisjeje. Pas tij do tė vinte nė krye tė shtetit Esat Pashė Toptani, i gjykuar pėr kohėn si antishqiptar dhe i ekzekutuar nė Paris nė vitin 1920 nga Avni Rustemi. Fan Noli nuk ishte i prerė pėr tė qenė kryetar shteti, ndaj dhe qėndroi pėr pak kohė nė krye tė qeverisė e mė pas pėr t’i shpėtuar ndėshkimit tė kundėrshtarit tė tij politik Ahmet Zogu e la pėrgjithmonė Shqipėrinė duke u vendosur nė SHBA, ku dhe vdiq nė vitin 1965. Ahmet Zogu do tė ishte njeriu mė jetėgjatė nė krye tė shtetit shqiptar qė nga themelimi i tij. Nė fillim president dhe mė pas mbret, zogu do ta linte pushtetin nė vitin 1939, pas pushtimit tė Shqipėrisė nga Italia Fashiste. Zogu vdiq nė Paris dhe eshtrat e tij nuk janė kthyer akoma. I fundit kryetar shteti nė vitin 1939 do tė ishte Shefqet Vėrlaci. Nga viti 1939 e deri nė vitin 1944, Shqipėria ndodhej e pushtuar dhe shtetin e drejtonin ushtarakėt e zgjedhur nga Italia fashiste dhe Gjermania naziste. Nė sistemin e Enver Hoxhės, qė de fakto ishte kryetar i shtetit, kryetarėt e Presidiumit tė Kuvendit Popullor do tė ishin figura dytėsore dhe me pak peshė nė jetėn politike tė vendit. Kuvendin Popullor nga viti 1944 e deri nė vitin 1991 e kanė drejtuar Omer Nishani, Haxhi Lleshi, Ramiz Alia. Presidentėt e Republikės Parlamentare tė pasviteve ‘90 do tė zgjidheshin Sali Berisha, Rexhep Meidani dhe Alfred Moisiu.
Modelet e qeverisjes
Shqipėria ka provuar disa modele qeverisjeje, pėrfshirė protektoratin ndėrkombėtar, monarkinė, regjimin e partisė–shtet, si dhe republikėn parlamentare. Mė 1912 u krijua qeveria e parė me Ismail Qemalin nė krye, e cila kishte edhe kompetencat e kryetarit tė shtetit. Mė 6 shkurt 1914, Konferenca e Ambasadorėve emėroi princin Vilhelm Vid si kryetar tė shtetit shqiptar. Nė periudhėn shtator 1914 – janar 1920, Shqipėria u bė shesh lufte duke ndėrruar disa qeveri, ku detyra e kryetarit tė shtetit u mbulua nga qeveri-regjenca tė ndryshme. Mė 8 janar 1920, Kongresi i Lushnjės zgjodhi Kėshillin e Lartė prej 4 vetash, i cili do tė kryente funksionet e kryetarit tė shtetit duke rikthyer parlamentarizmin. Nė vitin 1924 Fan Noli u zgjodh kryetar i qeverisė, duke ushtruar edhe funksionet e kryetarit tė shtetit. Pas ndryshimeve tė shpeshta nė qeverisje, mė 31 janar 1925, Asambleja Kombėtare miratoi formėn republikane tė regjimit dhe votoi Ahmet Zogun si President tė Republikės. Tre vjet mė pas, mė 1 shtator 1928, Shqipėria u shpall Monarki ku Ahmet Zogu do tė ishte mbret i shqiptarėve. Pas pushtimit tė Shqipėrisė nga Italia nė prill 1939 dhe bashkimit tė dy vendeve, Viktor Emanueli III u bė mbret i Shqipėrisė. Vitet 1943-‘44 nėn pushtimin gjerman rikthejnė qeverisjet–regjenca. Pėrfundimi i luftės sė Dytė Botėrore dhe ēlirimi i Shqipėrisė mė 1944 u shoqėrua me zgjedhjet e para parlamentare tė dhjetorit vitit 1945 dhe me kalimin e funksionit tė kryetarit tė shtetit nė organ kolegjial, si Presidium i Kuvendit Popullor. Nė periudhėn 11 janar 1946 – 12 dhjetor 1990, gjatė tė cilės Shqipėria pėrjetoi diktaturėn komuniste, funksionet e kryetarit tė shtetit u kryen nga Omer Nishani (10 janar 1946 - 1 gusht 1953), Haxhi Lleshi (1 gusht 1953 - 22 nėntor 1982) dhe Ramiz Alia (22 nėntor 1982 – 22 shkurt 1991). Mė 22 shkurt 1991 u krijua Kėshilli Presidencial i drejtuar nga Ramiz Alia, i cili i ushtroi funksionet deri mė 30 prill 1991. Mė 30 prill 1991 me zgjedhjen e presidentit tė parė tė Republikės Parlamentare nga ana e njė Parlamenti shumėpartiak, krijohet Institucioni Kushtetues i Presidentit tė Republikės. Nė ēaste tė vėshtira pėr popullin shqiptar, kur krerėt e Lėvizjes Kombėtare bėnin ēmos pėr mbrojtjen e vendit nga copėtimi, vendimtare ishte nisja e Ismail Qemalit nga Stambolli pėr nė Bukuresht. Nė historinė e diplomacisė shqiptare shkruhet se Ismail Qemali arriti tė pėrfitonte nga kundėrthėniet ekzistuese tė Fuqive tė Mėdha. Ismail Qemali, nė takimet e fundit qė pati me pėrfaqėsuesit diplomatik evropian, arriti tė sigurojė simpatinė e idesė sė popullit shqiptar pėr shpalljen e pavarėsisė.
Ismail Qemali kėrkonte me urgjencė mbledhjen e delegatėve tė Shqipėrisė nė Durrės apo Vlorė. Qemali me 14 patriotė shqiptarė mė 19 nėntor u nis nga Trieste, pėr nė Durrės, ku arriti mė 21 nėntor 1912. Nė rrethanat e rrezikshme politike qė ekzistonin nė vend nga rryma tė ndryshme dhe zėnkat e feudalėve shqiptarė, pamundėsonin veprimin e lirė nė ngritjen e flamurit kombėtar. Nė ēaste kritike qė ekzistonin nė Shqipėrinė e Mesme, Ismail Qemali me shokė vendosi qė tė vazhdojė rrugėn pėr nga Vlora. Nė kėtė kohė, ushtritė ballkanike kishin hyrė thellė nė tokėn e Shqipėrisė. Ata, tashmė, kishin pushtuar Strugėn, Elbasanin, Tiranėn dhe ishin nisė pėr nė Durrės, kurse Vlora mbahej e rrethuar prej grekėve. Qarkullimi nėpėr Shqipėri nuk ishte aspak i lehtė, pasi bandat dhe ushtria e shteteve ballkanike kishin zaptuar pjesėn mė tė madhe tė vendit. I shoqėruar nga delegatet e disa qyteteve u nis pėr nė Vlorė ku arritėn nė 25 nėntor. Ky qytet qysh mė parė ishte pėrcaktuar si qendėr ku do tė mbahej Kuvendi gjithėkombėtar pėr shpalljen e pavarėsisė sė Shqipėrisė. Nė referatin e vet foli shkurt pėr tė kaluarėn e Shqipėrisė, gjendjen dhe rrethanat momentale politike. Ismail Qemali propozoi qė Shqipėria tė shpallet “Shtet mė vete, e lirė, e pavarur. Tė gjithė delegatėt kėtė propozim e aprovuan duke u ngritur nė kėmbė dhe duke e pėrcjellė me duartrokitje aktin e shpalljes sė pavarėsisė. Ismail Qemali e ngriti lart nė Vlorėn heroike flamurin e Skėnderbeut. Me aktin e shpalljes sė pavarėsisė sė Shqipėrisė, kryetari i qeverisė sė pėrkohshme, Ismail Qemali, mė 29 nėntor 1912, i njofton pėr aktin historik gjashtė Fuqitė e Mėdha: Anglinė, Italinė, Austro-Hungarinė, Francėn, Gjermaninė dhe Rusinė. Po ashtu, pėr kėtė vendim, Ismail Qemali njofton edhe shtetet ballkanike: Rumaninė, Malin e Zi, Serbinė, Bullgarinė, Greqinė dhe Turqinė, duke kėrkuar nga ata qė tė njihnin aktin e pavarėsisė si ndryshim i vullnetit politik tė kombit shqiptar.
Kryetari i qeverisė sė pėrkohshme
Kujtimet e djalit tė Ismail Qemalit
Djali i Ismail Qemalit, Qazim Bej Vlora, ka jetuar nė Strugė nga viti 1936 deri nė dimrin e vitit 1953, kur ndėrroi jetė. Sipas dėshmive historike, ai ishte djali i parafundit i Ismail Qemalit dhe siē ka deklaruar nė kujtimet e tij, nė tė gjitha ecejaket diplomatike qė ka pasur ėshtė shoqėruar nga djali i tij, Qazimi. Ismail Qemali pėr djalin e tij ka thėnė se, “ai ka qenė kujtesa e tij nė tėrė aktivitetet”. Qazim Bej Vlora ka lindur nė vitin 1870. Nė vitin 1919 ai ėshtė helmuar sė bashku me tė atin, duke ngrėnė darkė nė Itali. Ismail Qemali gjeti vdekjen, ndėrsa Qazimi mundi ta pėrballojė dhe tė jetojė. Nė vitin 1936, Qazimi shkon nė Strugė me njė dokumentacion tė pasur tė qeverisė sė Ismail Qemalit. Nė moshėn 66-vjeēare martohet me Behije Sherif Masllafin, e veja e Inajet Bej Ohrit, motra e tė cilit ishte martuar me njė tjetėr djalė tė Ismail Qemalit. Nė vitin 1949, kur u prishėn marrėdhėniet midis qeverisė shqiptare dhe asaj tė Jugosllavisė, Qazimi ngeli i izoluar nė Strugė. Sekretari personal i Ismail Qemalit, nga viti 1900 deri nė vitin 1919, ai ka qenė pranė tė atit nė ēdo udhėtim, nė ēdo mbledhje dhe gati nė tė gjitha pėrpjekjet diplomatike pėr trojet shqiptare. Qazim Bej Vlora ka qenė njohės shumė i mirė i disa gjuhėve tė huaja, aktivist i shquar nė qeverinė e Vlorės dhe sekretar personal i Ismail Qemalit. Vdes nė Strugė nė njė anonimitet tė plotė nė dimrin e vitit 1953, duke lėnė pas njė dokumentacion tė pasur dhe njė bibliotekė shumė tė madhe dhe pėrveē dokumenteve tė qeverisė sė Vlorės qė ka konfiskuar policia e fshehtė maqedonase, fati i dokumenteve tė tjera nuk dihet.
Njė pasha nė krye tė shtetit (Turan Pashė Pėrmeti)
Nė dhjetor tė 1918-ės, Kongresi i Durrėsit qė bashkoi 50 delegatė nga pothuajse e gjithė Shqipėria politike (me pėrjashtim tė Korēės dhe tė Vlorės), konkludoi me formimin e qeverisė sė Durrėsit, fillimisht miqėsore me Italinė, dhe qė shpresonte tė siguronte bashkimin e shqiptarėve dhe tė trojeve tė tyre nė Ballkan gjatė muajve vendimtarė tė Konferencės sė Paqes nė Paris. Kjo qeveri u kryesua nga Turhan Pashė Pėrmeti dhe reflektonte nė pėrbėrjen e saj tėrė spektrin fetar tė shoqėrisė shqiptare.
Qė nė fillim tė krijimit, detyra mė e ngutshme me tė cilėn u pėrball kjo qeveri, ishte caktimi i delegacionit qė do ta pėrfaqėsonte zyrtarisht atė nė Konferencėn e Paqes, ku de facto ndodhej “Qeveria e Botės”, si dhe pėrgatitja e memorandumeve dhe dokumenteve tė tjera zyrtare drejtuar Fuqive tė Mėdha. Njė rol tė rėndėsishėm nė pėrvijimin e qėndrimit tė delegacionit zyrtar shqiptar nė Paris luajtėn dy figura tė rėndėsishme nga radhėt e klerit katolik shqiptar, imzot Luigj Bumēi dhe at Gjergj Fishta. Rritja e revoltave anti-italiane nė Shqipėri, kritikat e ashpra nė shtypin shqiptar tė kohės pėr Turhan Pashėn dhe etiketimi i tij si filo-italian, bėnė qė, me vendim tė qeverisė sė Durrėsit, nė qershor tė vitit 1919, ai tė zėvendėsohet si kryetar i delegacionit zyrtar shqiptar, me imzot Luigj Bumēin.
Princ Vidi
Mė 17 mars Vidi, duke u mbėshtetur kryesisht te feudalėt, formoi qeverinė e re shqiptare, nė krye me Turhan Pashė Pėrmetin, njė diplomat i vjetėr qė kishte qenė ambasador i Perandorisė Osmane pėr 25 vjet rresht nė Peterburg tė Rusisė. Me t’u vendosur nė fronin e Shqipėrisė, princ Vidi u pėrpoq tė zgjidhte problemin mė urgjent dhe mė tė ndėrlikuar tė vendit, atė tė largimit tė trupave greke nga Shqipėria e Jugut dhe tė vendosjes sė administratės shqiptare nė kėto vise. Por qysh nė fillim, ai tregoi se nuk ishte i vendosur tė mbronte deri nė fund, pa kompromis interesat e shtetit shqiptar. Pėr tė zgjidhur kėtė ēėshtje, ai hyri nė bisedime me qeverinė “vorio-epirote” tė shpallur nė Gjirokastėr. Dhe pėr kėtė qėllim, Vidi caktoi si komisar tė jashtėzakonshėm pėr Shqipėrinė e Jugut oficerin holandez, Tomson, i cili kishte ardhur nė Shqipėri pėr tė ristrukturuar xhandarmėrinė shqiptare. Ky shkoi nė Korfuz dhe mė 10 mars zhvilloi bisedime me pėrfaqėsuesin e “vorio-epirotėve”, Karapanon. Tomsoni, duke ditur se Fuqitė e Mėdha, KNK dhe vetė princ Vidi nuk donin tė kishin shumė kokėēarje, u premtoi grekėve disa tė “drejta tė veēanta” pėr popullsinė e “Epirit tė Veriut”.
Largimi i princit Vilhelm Vidi nga Shqipėria
Duke e ndier rrezikun nga sukseset e kryengritėsve, princ Vidi bėri thirrje pėr ndihma nga tė gjitha anėt, por vetėm nga Veriu mundėn tė vinin disa forca tė pakta, ndėrsa Shqipėria e Jugut duke qenė pėrballė ndjekjeve, mizorive e shpėrnguljeve nga forcat greke, nuk mundi tė jepte ndihmė. Pėr rrjedhojė, nė fund tė korrikut 1914 dhe nė pragun e shpėrthimit tė Luftės sė Parė Botėrore, Shqipėria ishte nė gjendje tė rėndė politike. Pushteti i qeverisė shqiptare, tashmė ishte kufizuar vetėm nė Durrės e nė Vlorė-(deri mė 1 shtator kur ajo ra nė duart e kryengritėsve);nė Shqipėrinė e Mesme shtrihej pushteti i kryengritėsve; viset e Jugut ndodheshin nėn shtypjen e forcave greke, krahinat e Verilindjes nėn presionin e vazhdueshėm tė serbėve, ndėrsa Shkodra ndodhej nėn administrimin e forcave ndėrkombėtare.
Princ V. Vidi bėri pėrpjekjen e fundit pėr tė shpėtuar qeverisjen e tij. Ai iu drejtua edhe Fuqive tė Mėdha me kėrkesėn pėr tė zbatuar zotimin qė kishin marrė nė Konferencėn e Londrės pėr tė garantuar bashkėrisht pavarėsinė dhe sovranitetin e Shqipėrisė dhe pėr kėtė qėllim kėrkoi formimin prej tyre tė njė force ndėrkombėtare prej 3 mijė vetash, pėr tė shtypur kryengritjen. Por Fuqitė e Mėdha, duke qenė nė konflikt me njėra-tjetrėn, premtuan se do tė ndihmonin pėr tė shpėtuar vetėm jetėn e princit dhe tė familjes sė tij, por jo edhe intervenimin ushtarak atje.
Nė kėto rrethana, kur edhe kishte filluar Lufta e Parė Botėrore, princ Vidi u detyrua tė largohej nga Shqipėria, mė 3 shtator 1914, pas plot 181 ditėsh sundimi tė pasuksesshėm. Vilhelm Vidi dhe suita e tij e lėshojnė Durrėsin nė orėn 8 tė mėngjesit, dhe me anijen italiane tė luftės “Mizurati” kalon nė Itali. Sė bashku me tė u larguan edhe ministrat e qeverisė, anėtarė tė tjerė tė oborrit mbretėror, si dhe udhėheqės tė lėvizjes patriotike shqiptare, tė cilėt u vendosėn pjesėrisht nė Shkodėr, ndėrsa njė pjesė kaloi nė vende tė ndryshme tė Evropės. Menjėherė pas largimit tė V. Vidit, mė 5 shtator nė Durrės hynė kryengritėsit dhe aty u vendos selia e Kėshillit tė Pėrgjithshėm. Aktet ndėrkombėtare tė viteve 1913-14 edhe pse kishin definuar pozitėn neutrale tė Shqipėrisė dhe garancinė e Fuqive tė Mėdha pėr kėtė statut tė saj, megjithatė Shqipėria u pėrfshi nė planet ushtarako-strategjike tė fuqive ndėrluftuese, veēanėrisht tė Austro-Hungarisė e Italisė dhe tė shteteve fqinje: Serbisė, Malit tė Zi, Bullgarisė dhe Greqisė, tė cilat qė nga tetori 1912 nuk reshtnin pėr ta coptuar atė.
(Vijon nesėr)
Krijoni Kontakt