BERATI

DHE

BERATASIT


MBI TRE SHEKUJ ME PARE







SIPAS PERSHKRIMEVE ME 1670 TE UDHETARIT DHE GJEOGRAFIT TURK MUHAMMED
IBNI DERVISHI
(Evlija ēelebi)







Perkthyer nga SALIH VUēITERNI
Pergatitur per botim nga Petrit Belliu (Xhindolli)


PERMBAJTJA

- Dy fjale lexuesve
- Parathenia
- Ne udhetim drejt Beligradit shqiptar (Beratit)
- Fortesa madheshtore e Beligradit shqiptar
- Forma e forteses
- Forma e akropolit
- Pershkrim I forteses se madhe te Beratit
- Legjenda e rrases ”°Cekbeni”±
- Forma e keshtjelles se poshtme
- Varoshi I madh I qytetit
- Lagjet dhe pallatet kryesore
- Xhamite e Beratit
- Shkollat e Beratit
- Banjat dhe cesmat
- Tregu I madh I Beratit
- Ndertesat e cuditshme te Beratit
- Hanet, bujtoret dhe imranet
- Lumenjte e Beratit
- Lagja e Varoshit te thate (Gorica)
- Vend-defrimet
- Ura e cuditshme e Beratit
- Pershkrimi I malit kyc te Tomorrit
- Djemte dhe vajzat e Beratit
- Ushqimet kryesore dhe pijet e beratasve
- Populli I Beratit
- Vendet e shenjta te qytetit
- Shenime








DY FJALE LEXUESVE


Po I paraqitet lexuesit te gjere pershkrimi i Beratit dhe beratasve mbi tre
shekuj me pare, bere nga gjeografi dhe udhetari turk ēelebiu, gjate
nje udhetimi te tij te dyte neper vise evropiane te Perandorise Turke,
perfshi vendin tone, dhe neper disa shtete te Evropes Perendimore e Veriore.
Shkeputja dhe botimi I pjeses qe ben fjale mbi Beratin bazohet ne
perkthimin e bere dikur nga Sali Vuciterni (shpirti I paste shkuar ne
parajse!), botuar me 1930, nen titullin: ”°Shqiperia para dy shekujve”±.
U keshillova paraprakisht edhe me variantin e perkthimit te pa botuar, bere
nga Vasfi Samimi me vone e qe, per mendimin tim nuk paraqet ndryshime
thelbesore, por qe sidoqofte ka vlerat e veta, pa dyshim.
Ne fakt, perpjekjen e pare serioze per te arritur ate qe po realizohet sot
e kam bere qe me 1983. Qe atehere, pas leniesh menjane prej veshtiresish
rrethanore, materiale eshte ripare ne drejtim shpjegues e kritik dhe ajo qe
vonoi botimin e tij ka qene pikerisht deshira per ta shoqeruar me nje
komentar te nevojshem, qe jepet ne fund, nen titullin ”°Shenime”± si edhe me
nje minimum pamjesh te qytetit ne kohera.
Por per shkak te rendesise se vecante e te karakterit unikal qe ka
informacioni I ēelebiut per Beratin dhe vendin tone dhe per nje
perfytyrim me te mire, mu duk e dobishme edhe paraqitja e kuadrit historik
ne te cilin autori ndermerr udhetimin e tij dhe pershkruan cӮka sheh e
degjon.
Duke shpresuar se po mbushet keshtu nje boshllek I neglizhuar padrejtesisht
e pe shume kohe dhe se libri do te pritet me interes nga lexuesit e te
gjitha moshave mendoj se duhet te ndermerren masa energjike e urgjente per
gjurmimin, perkthimin dhe botimin ne nje vellim ose ne serial te te gjitha
pershkrimeve dhe referencave te te huajve ne kohera per Beratin, nen
titullin ”°Berati ne shekuj sipas te huajve”± ose dicka te tille. Eshte
krejt I domosdoshem madje edhe botimi I nje manuali turistik.
Berati, perla e historise, kultures dhe arkitektures shqiptare dhe qyteti
yne I dashur, e meriton dhe imponon nje sherbim te tille dhe personalisht do
te isha I lumtur te bashkoja mundesite e mia modeste me ato te te tjereve ne
kete drejtim.
Nderkohe, falenderoj nga zemra sponsorizuesin, shume te nderuarin z. Jonus
Refet Emini, bashk-atdhetar me banim te hershem ne Norvegji, qe mundesoi
bujarisht perballimin e shpenzimeve per botimin e ketij libri, duke u
deshmuar keshtu, si shume here te tjera, I pakursyer ne sherbim te kultures
dhe ceshtjes kombetare.
PETRIT BELLIU




PARATHENIE


Pas Haxhi Kallfes, Evlia ēelebiu ishte padyshim gjeografi me I madh
I perandoriese Turke. Emri I tij I vertete ishte Muhamed Zil-li Ibni
Devish, por ne kohen e tij mbiquajtjet e vetesajuara ishin ne mode dhe
parapelqeheshin mjaft. Ishte njeri me kulture te gjere dhe me shenimet e tij
nga udhetimet e gjata e te shumta ne treva te Azise, Afrikes dhe Evropes
shkroi shume libra, teresine e te cilave e quajti ”°Sejehatnamesi”± qe do te
thote ”°Shih e shkruaj”± ose ”°Pershkrime”±.
Beratin dhe disa qytete te tjere te vendit tone ai I vizitoi 327 vjet me
pare, me 1670, ne kuadrin e nje udhetimi te gjate, te dyte neper
trevaperendimore te Perandorise Osmane dhe neper disa shtete te Evropes
Perendimore e Veriore (deri madje ne Suedi e Rusi).
Qendroi ne Berat per nje jave, si mysafir I Sanxhakbeut, I paisur per kudo
me kredenciale e detyra te posacme nga Porta e Larte.
Megjithese me ndonje mangesi, pasaktesi e fryrje (qe diktojne nje shqyrtim
te kujdesshem te te dhenave te tij) ato qe shkruan per Beratin dhe per
vendin tone jane me interes te jashtezkonshem, per aresye te vellimit dhe
shumeaneshmerise se informacionit si dhe per karakterin e pazevendesueshem e
unikal te tij, lidhur me gjendjen ekonomike, shoqerore e politike te vendit
ne ate kohe.
Por ato qe shkruan ēelebiu per Beratin dhe viset e tjera shqiptare
nuk mund te kuptohen mire dhe perfytyrohen pa nje minimum njohurish mbi
kuadrin historik te kohes dhe vecorite perkatese.
Ne shek. XVII Perandoria Turke po I thoshte lamtumire kulmit te lulezimit
te saj. Shkaqet ishin te brendeshme e te jashtme. Nder te brendeshmet si me
kryesore mund te konsiderohen:- lloji I sistemit ekonomik e shoqeror turk,
qe nuk e nxiste prodhimin; vazhdimi intensiv I fushatave luftarake;
shtrirja mjaf te gjere ne tre kontinente, e Perandorise si edhe veshtiresite
dhe shpenzimet e medha per te mbajtur nen zap vendet e pushtara e per te
administruar njeperandori aq te madhe.
Kurse si faktore te jashtemduhen patur parasysh: fuqizimi politik I Evropes
Perndimore (kryesisht si pasoje e krijimit te shteteve te centralizuara
feudale), fuqizimi ekonomik I tyre si pasoje e zbulimeve te medha
gjeografike, e shpikjeve perparimtare te rendesishme tekniko-teknologjike ne
Perendim dhe pergjithesisht Rilindja, me rrjedhimet e saj te shumta
sociale-ekonomike e politike.
Ne vitet ”®70te shekullit te XVII-te kur ēelebiu vizitoi vendin
tone, regjimi aziatik feudal-ushtarak turk brehej pra nga kontradita te
shumta e te mprehta, gje qe filloi te ndjehej qe ne shekullin XVI e qe
ndonese ngadale, afro tre shekuj me pas do te conte ne shkaterrimin e plote
te Perandorise se tre kontinenteve.
Shenja me parathenese e fatit te Perandorise Turke ishte thyerja e hordhive
te saj para mureve te Vjenes me 1683. Por sidoqofte, procesi I dobesimit dhe
degjenerimit te Perandorise, deri ne shpartallimin e plote te saj ne fillim
te dekades se dyte te shekullit otne, do te kryhej ngadale dhe permes
perpjekjesh fatkeqe per ta mbajtur ne kembe me cdo kusht.
Madje, perkohesisht, lufta 30 vjecare ne Evropen qendrore dhe fitorja e
Turqise ne luften me Venedikun, 1669, (me pasoje marrjen e Kretes), ngajllen
optimizem e shpresa per nje gjallerm te ri te perandorise. Dhe eshte
pikerisht ne kuadrin e ndricimit te ketij dielli te perkohshem shpresash qe
ēelebiu nderrmerr udhetimin e tij te famshem neper Evrope.
Sa I takon Shqiperise, gjendja e pergjithshme social-ekonomike e politike e
asaj kohe paraqitet me pamje te nderlikuar: Pas rreth dy shekuj stabilizimi
te regjimit afro 350 vjecar te pushtimit Turk, vendi kishte njohur
pergjithesisht zhvillim ne planin ekonomik e sidomos ne qytete. Disa prej
tyre si Berati, Durresi, Shkodra, Elbasani, Prizreni, Janina etj, kishin
marre fizionomi te mirefillte urbane dhe ishin bere qendra te lulezuara, me
rritje te shpejte edhe te popullsise.
Ishte koha kur Berati zinte vendin e pare nder qytete shqiptare dhe Durresi
e Vlora ishin porte kryesisht ne sherbim te tij.
Nga ana tjeter, zija e gjate e bukes (1650 ØC 1670) kishte pamjen e nje
krize ekonomike sidomos per zonat malore. Cetat e plackitesve te uritur
ishin te shumta dhe me klimen e pasigurise qe kishin krijuar per karvanet e
tregetareve frenonin jo pak tregetine e lire. Karakollet (rojet) e shumta te
armatosura, qe ishin vendosur kudo neper vendkalime te rendesishme e te
rrezikshme dhe tamtamet e shpeshta te daulleve neper qytete, pazare e
panaire, qe lajmeronin denimin me varje te plackitesve e keqberesve te tjere
qe kapeshin hera-heres, nuk e menjanuan dot dukurine plackitjes. Ajo ishte
ceshtje e dites dhe me te pati fatin e keq te ndeshej personalisht edhe vete
ēelebiu.
Eshte pra pak a shume ky kuadri i pergjithshem historik ne te cilin autori
I Sejahatnamese viziton Beratin dhe viset e tjera te vendit tone.


PETRIT BELLIU







NE UDHETIM DREJT BERATIT (BELIGRADIT SHQIPTAR)1


Nga Zhitomi, mbasi ecem edhe nje ore drejt veriut, arritem ne katundin
Dobruna2, I cili ka 150 shtepi, me vreshta te mbajtura me kujdes. Banoret e
tij jane te gjithe tekrishtere. Prej ketu duket mire qyteti I Beligradit
(Beratit, PB).

FORTESA MADHESHTORE E BELIGRADIT SHQIPTAR3 (BERATIT)
Sipas historianeve latine kete fortese heren e pare e ka themeluar ”¬..4 e
mbasandaj ka kaluar neper shume duar zaptuesesh, derisa ne date ”¬ 5 Serdari
I Madh6 I Bajazit Hanit7, Ahmed Xhedik Pasha, e ka zaptuar prej dores se
shqiptareve, grekeve dhe venedikasve8.
Ende sot dinastia Otomane sundon kater fortesa qe mbajne emrin e
Beligradit: 1. Beligradi I Danubit9, 2. Beligradi I Stolnes, ne kufi te
Budinit, 3. Beligradi I Ardelit dhe 4. Beligradi I Shqiperise.
Ky I fundit edhe sot ka sistemin adminstrativ qe ka organizuar Suleiman
Hani. Eshte kryeqender e prefektit te Vlores10, te cilit I jan ecaktuar
229.000 akēe.
Ka 28 zeamete11 dhe 489 timare12. Ka allajbeun13 dhe dhe ceribashin14.
Ne kohe lufte Berati nxjerr 4000 ushtare te zgjedhur sipas ligjit. Ushtaret
e Beratit jane shume trima.
Ka gjithashtu nje Shehuil-Islam15, nje nakibuleshraf16, kadiun17, me 300
akce18 rroge dhe 120 katunde, nga te cilet, sipas te drejtes, kadiu nxjerr 6
qese te ardhura vjetore, kurse pashai 30 qese.
Autoritetet e tjere te Beratit jane: qehajai I spahinjeve19, komandanti I
jenicereve, dizdari I forteses20, me ”¬. Ushtare21 te saj, vojvoda22 I
qytetit, kryetari I bandes muzikore, qehajai I forteses23, kryearkitekti
(agai I ndertimeve) dhe kryetaksildari (agai I haracit).
Sanxhaku24 I Vlores ka 9 nahije25, qe jane: Berati, si qender; Myzeqeja (ne
veri te Beratit), me 30 fshatra; Tomorrica ne lindje; Skrapari, ne jug;
bashkengjitur me kete, Permeti; Pogoni, ne jug te Permetit; (ne perendim te
Pogonit gjendet nahija e Gjirokastres, e cila varet nga sanxhaku I
Delvines); ne veri te Gjirokastres gjendet Tepelena dhe ne jug26 te saj
gjendet Vlora. Keto 9 nahije jane shume pjellore. Disa raja nga popullsia e
ketij Sanxhaku jane tradhetare27.

FORMA E FORTESES
Fortesa e Beratit eshte ndertuar mbi nje shkemb te eger, me perzgjatje
jug-veri, me nje mur madheshtor, qe sot eshte I shembur aty-ketu. Perimetrii
pergjithshem I forteses eshte 2600 hapa te medha; ka kater porta shume te
forta e teqendrueshme. Porta e madhe qe gjendet ne veri e nepermjet se
ciles zbritet ne treg pas afro 1000 hapash, ka tri dyer qe jane 100 hapa
larg njera tjetres28. Dy nga keto dyer shohin nga veriu, kurse njera, e
brendeshmja, eshte bere prej guresh te medhenj, sa trupi I nje elefanti.
Ketyre gureve u gjendet shembulli vetem ne Khalil al Rrahman afer Kudsi
Sherifit ne Jerusalem29, ose ne fortesen e Benderit qe gjendet ne breg te
lumit Tuta-Turla.
Njera porte, ne rreze te Manastirit te mocem30, sheh ne perendim dhe del ne
rrugen e xhamise se re, qe ka ndertuar Hysen Pasha, ne lagjen Murat
ēelebi. Nje porte tjeter eshte ne lindje dhe del ne lagje, por jo ne
rruge kryesore. Neper te nuk ka shume levizje.

FORMA E AKROPOLIT31
Eshte nje keshtjelle guri, bashkengjitur me murin perendimor te forteses
se madhe. Ka 800 hapa perimeter dhe dy porta, njera prej te cilave ne lindje
dhe komunikon me brendine e forteses se madhe dhe tjetra ne perendim
(nepermjet murit te jashtem kryesor(PB) dhe qe nxjerr ne lagjen Murat
ēelebi).
Te shtate portat e forteses se Beratit jane prej dru lisi e jo prej hekuri
sepse te gjitha jane te fshehura pas kullash e nuk bien ne sy te armikut.
Biles dy prej ketyre dyerve te drunjta jane rrezuar e shtrire pertoke jane
lene ashtu sepse kerkush nuk ka fort frike nga armiku32.
Ne Akropol gjenden 40-50 shtepi te mbuluara metjegulla dhe nje xhami (e
Sulltan Bajazitit). Ka pak municione dhe 6 topa. Ka disa hambare te hershem,
nje cisterne uji dhe nje shtepi per komandantin e kalase.

PERSHKRIMI I KESHTJELLES33 SE MADHE TE BERATIT
Ka gjithesej 200 shtepi te vjetra te mbuluara me tjegulla. Shumica e
banoreve jane te krishtere34. Shtepite kane oborre dhe bace te lena
pasdore35. Ka nje xhami, ajo e Sulltan Bajazitit. Eshte ndertuar sipas
stilit te hershem, eshte nje ndertese e vjeter, mbuluar me tjegulla, me nje
minare te larte prej guri dhe qe vizitohet nga pak besimtare.
Ketu gjenden 8 kisha, nder te cilat njera eshte me e madhe dhe e stolisur
me bukur36. Rruget jane prej kalldremi natyror. Gjithandej neper kala ka
shtepi, shume prej te cilave bashkengjtur mureve rrethues te kalase. Hendeqe
apo ledhe pengues ose mbrojtes nuk ka, sepse vete terreni eshte I tille qe
me formen e tij te thepisur perben rrethe e rrotull, e sidomos ne pjesen
jugore, nje mbrojteje natyrore qe quhet ”°Rrasa ēekbeni”±
(ēekbeni ØC fjale turke qe do te thote ”°terhiqme mua”±). Kjo ane
eshte nje humnere e thepisur dhe e rrepte, prej nga nuk guxon kush te shohe
teposht.
Ne kete rrase te ashper qe lartesohet thike ne kupe te qiellit kane
ndertuar folete e tyre shume zogj grabitqare, te tille si petriti, skifteri,
korbi etj.

LEGJENDA E RRASES ”°ēEKBENI”±
Mbas pushtimit te Beratit, armiqte e mallkuar ngriten krye dhe rrethuan
fortesen37. Te rrethuarit nuk paten shteg prej nga mund te lajmeronin
sulltanin per kete kryengritje . me ne fund nje trim nga te rrethuaret u var
I lidhur me litar poshte neper kete rrase dhe zbriti ne lumin Osum e prej
ketej shkoi me te shpejte ne Adrianipoje38, ku I dha informat asulltanit mbi
sa kishte ndodhur dhe ky, pasi I dha shperblime e dhurata, e nisi per tu
thene te rretuarve se se shpejti do te nisej vete padishahu per ti
neneshtruar ata rrebele.
Trimi guximtar, mbas tre dite udhetimi, mbrriti te rrasa dhe bertiti:
”°ēekbeni”± (terhiqme mua). Te rrethuaret e dalluan zerin e shokut
te tyre dhe e terhoqen perpjete me litar, duke e futur brenda ne keshtjelle.
Lajmetari, pasi u pershendet me shoket e tij, u komunikoi urdhrin mbreteror:
”°Thuaju luftetareve te mij se brenda 10 diteve do te arrije bashke me 10000
vete. Le te qendrojne me energji fetare dhe te mos e dorzojne fortesen!”±.
Nga ky urdher I sovranit u inkurajuan te rrethuarit e demoralizuar dhe e
mbrojten fortesen deri sa arriti ndihma, e cila neneshtroi dhe kaloi ne
sater kryengritesit. Mbas ketij suksesi sovrani ua shperbleu me durata
luftetareve, e sidomos ”°ēekebenit”±, te cilit I dha nje zeamet,
duke I falur nje katund me vete, ku u themelua fisi I
”°ēekbenive”±39.
Qe nga ajo dite rrases ne fjale I mbeti emri ”°rrasa e ēekbenise”±,
qe eshte nje rrase e bardhe dhe e ndritshme. Mbi kete faqe ka disa kulla dhe
kisha40 e qoshke defrimesh.

FORMA E KESHTJELLES SE POSHTME41

Ne keto rrasa, ne breg te lumit, ka nje sere muresh te forte te
keshtjelles. Qe nga porta e forteses ne krye te Ures se madhe e deri te
porta e tregut te kazanxhinjeve, eshte nje treg prej 800 hapash I gjate
pergjate lumit. Ne kete krah te keshtjelles ka 70 a 80 shtepi te mbuluara me
tjegulla, te ndertuara lehte e mbajtura mire. Vec ketyre, ne ane te rruges
se madhe gjenden rreth 80 dyqane te mbedhenj. Tjeter rruge kryesore nuk ka,
sepse nga njera ane eshte rrasa ēekbenij, kurse ne anen tjeter rrjedh
lumi Osum. Mjeshtri ndertues ka sajuar nje pale shkalle, te cilat nisin nga
kalaja e poshteme dhe ngjiten deri te ajo e siperme. Keto shkalle, ne ane te
80 shkeljeve, zbresin poshte, ne Kullen e Ujit42, qe gjendet ne lume, prane
portes se Tregut te Kazanxhinjve. Shkallet e kulles se Ujit I kane themelet
ne uje dhe ngjiten siper ne formen e shkalleve te nje minareje (dmth ne
forme spirale, PB).
Prej rrases ēekbeni e deri te Kulla e Ujit43 eshte ndertuar nje
rruge shkalle-shkalle, prej guresh te latuar, me 1600 shkelje. Te rrethuaret
mund te marrin uje ne kete kulle pa I pare armiku. Edhe rruget e tregut te
Kazanxhinjve jane te fshehta e nuk shihen nga armiku44.
Dyqanet e keshtjelles se poshteme jane te kazanxhinjeve edhe
mutafxhinjeve, dmth te zejtareve qe punojne bakrin dhe leshin.
Pertej portes se Kazanxhinjeve gjendet tregu I madh I Uzkurliut45 ”¬ Kjo
lagje quhet Varoshi46 I Uskurliut.qe nga kazanxhinjte e deri te leshpunuesit
eshte nje rruge e gjere dhe kryesore, rrethe 2000 hapa e gjate. Ne te majte
e ne te djathte te saj ka tregetare te cdo lloji. Shumica e dyqaneve ketu
jane vakefe, qe I ka lene I biri I Uskurliut dhe qe arrijne ne 700 cope.
Bezisten47 nuk ka, por ketu mund te gjsh cfaredo lloji pelhure te cmueshme,
perfshi edhe ato qe permbajne fije argjendi e ari, si dhe stofra e sidomos
shajaqe.

VAROSHI I MADH I QYTETIT
Ngaqe eshte Varoshi I madh nuk gjendet brenda mureve te kalase. Ai shtrihet
jashte mureve te saj, ne jug48 dhe ne lindje te saj, prane lumit Osum. Ne te
ka shume vreshta, lulishte e bostanore te rrethuara. Ka 500049 shtepi te
mbuluara me tjegulla dykatshe, te bukura te stolistura si qoshkat e
parajses. Trualli I ketij varoshi eshte pjellor dhe shrtihet ne shtate kodra
e shtate lugina50.

LAGJET DHE PALLATET KRYESORE
Varoshi ka me se 100 pallate madheshtore, te paisura me pellgje uji e
shatervane. Klima ketu eshte e kendeshme dhe ajri I paster.
Pallatet me te famshem te ketij varoshi jane:
1. Pallati I Hysen Pashes
2. Pallati I Osman Pashes (I vellai I ēatall ØC bash Pashes), qe
eshte vali I vendit, te cilit I dorezova dekretin e sulltanit si dhe
urdherin e Kryekomandantit, Ali Pashes, qe u lexuan ne sallon. Sapo u lexuan
urdherat eprore, kasnecet dhane kushtrimin ne popull qe te behej mobilizimi
ushtarak per mbrojtjen e Manjes. Pas ketij veprimi Osman Pasha dha urdher tu
pritej koka kusareve progonatas51 qe na kishin prere rrugen per te na
plackitur dhe qe I zume rober ne luften qe beme me ta.
Si shperblim per kusaret e zene me vune ne koke nje kurore nderi, me
veshen nje xhybe nderi, mu dha nje qese plot me groshe, nje kale e nje qojle
(skllav, shebetor, PB) dhe sherbetoreve te mij u dhane nga nje flori e
nganje cope stofi. Pastaj qendruam nje jave ne kete pallat dhe u argetuam
shume.
3. Pallati I trashegimtareve te Mehmet Efendiut.
4. Pallati I Kryekomandantit.
5. Pallati I Uzkurliut, etj.
Varoshi I madh I Beratit ka 30 lagje, me kryesoret e te cilave jane:
1. Murat ēelebi; 2. Uzkurli52; 3. Hunqar53; 4. Vakef; 5. Baba Kadi;
6. Pashmakci; 7. Xhamia e Bardhe; 8. Pazar I vjeter; 9. Jazelli; 10. Gjon
Gjorm54; etj 55
Dhjete lagje banohen nga tekrishteret dhe nje lagje nga cifutet. Lagje
armenesh, jevgjish e evropianesh nuk ka.
Ne berat vine e shkojne shume te krishtere latine56 per te bere tregeti.



XHAMITE E BERATIT

Berati ka 30 faltore muslimanesh, nder te cilat ajo qe vizitohet me shume
eshte xhamia e Bajazitit te Shenjte57, ne qender te qytetit. Ajo eshte 60
gjurme kembesh e gjate dhe 50 gjurme e gjere. Ka nje mianare te larte e te
bukur dhe tri porta, dy anesore dhe nje ballore (paresore). Para ka
njekoridor (hajat) te madh sa vete xhamia. Oborrin e ka te ngushte. Eshte
nje xhami e hereshme, ndertuar sipas stilit te vjeter dhe e mbuluar me
tjegulla. Perpara ka teqen e Sheh Efendiut58 qe eshte nje teqe halvetish, me
dy kate, teteqosheshe.
Xhamia e Uzkurliut - ka nje kube kryesore te mbuluar me plumb dhe nje
minare te bukur qe I gjendet shoqe vetem ne xhamine e Melik Gaziut, ne
qytetin Nikhisar te Sivasit. Hajati I kesaj xhamie eshte mbuluar me shtate
kube te mbuluara me plumb, qe mbeshteten mbi shtate shtylla prej mermeri te
bardhe e te ndritshem. Edhe medreseja, mejtepi (shkolla fillore), teqeja dhe
institucionet bamirese qe gjenden perreth saj jane gjithashtu te mbuluara me
plumb.
Xhamija e Gazi Murat Pashes ØC eshte nje faltore e thjeshte dhe e hijeshme.
Xhamija e Hunqarit ØC qe gjendet siper ne kala e qe quhet ndryshe edhe
Fetije Xhami59.
Xhamija e ēelebi Hysen Pashes (nipi I Kara Murat Pashes), ne lagjen
Murat Celebi. Eshte nje xhami e re dhe e bukur dhe data e krijimit te saj
eshte shkruar ne nje pllake mbi porten e saj, ne formen e nje vjerrshe,
shkronjat e fjaleve te se ciles po te kthehen ne shifra sipas sistemit
Ebxhet, e pastaj te mblidhen arrijne shumen 1081, qe eshte viti I themelimit
te xhamise. Vjerrsha ka keto fjale:
Evlija penē, ismi aazam, ēikupder, tarihi hajjun, veja
Kavijun, ve ja metinun, qe kur perkthehet fjale per fjale ka kuptimin:
”°Perjashto Evlijan dhe ne pese emrat madherues gjendet viti 108160”±
”°I gjalle, I plot pushtetshem, o perkrahes, o I fuqishem e o I patundur!”±
kjo xhami ka nje minare te bukur dhe elegante, gjashte kateshe. Kubeja e saj
e rrumbullakte edhe e mbuluar me tjegulla te kuqe I jep nje hijeshi te
vecante kesaj xhamie te bukur.
Xhamija e Mushkes gjendet afer gjykates. Mesxhidet61 e tjera jane: Mesxhidi
I lagjes Vakef, tre mesxhide ne lagjen Murat Celebi, mesxhidi I lagjes Baba
Kadi, mesxhidi I lagjes Pasmakci, ai I lagjes se Bardhe (Gorices se sotme,
PB), mesxhidi I Jazellise dhe tete mesxhide te tjere.

SHKOLLAT E BERATIT
Berati ka gjithesej pese medrese62, nderte cilat me kryesore jane: medreseja
e Sulltan Bajazit Velitu dhe ajo e Uzkurliut. Vec ketyre, ne xhdo xhami ka
myderrize nderi, qe japin mesime falas ne cdo shkence apo dijeni kuranore.
Ne kete qytet ka edhe shkolla fillore (mejtepe), ku abetarja permban mesime
fetare ne gjuhen arabe. Prej tyre me kryesoret jane: Shkolla e Bajazit
Hanit, ajo e Uzkurliut, shkolla e Teqese, ajo e Sheh Azizit etj.
Ne berat jane edhe tri teqe, ku besimtaret ne ekstaze lartesojne emrin e te
madhit Zot. Nder to, ajo e Hazreti Sheh Efendiut63 gjendet afer xhamise
Hunqar dhe eshte e vetmja ne kete zone. Ajo ka dyzete dhoma, ku banojne
dervishet e pergjeruar ne rruge te perendise. Vec kesaj jane edhe teqeja e
Uzkurliut dhe ajo e ”¬. 64.

BANJOT DHE ēESMAT
Gjenden dy banjo publike te nxehta: njera, ajo e Uzkurliut, gjendet prane
xhamise me te njetin emer dhe tjetra ne Tabakhane (dmth tek tregu I
lekurepunuesve, PB). Vec ketyre jane edhe 170 banjo private ne pallatet e
parise.
Berati ka shume burime (cezma), nder te cilat me me emer jane: Kroi I Mimar
Kasemit65, para banjos se Uzkurliut, nje tjeter krua I Mimar Kasemit, qe
gjendet ne krye te tregut te Saraceve, dhe vec ketyre jane edhe 19 cesma te
Uzkurliut.

TREGU I MADH I BERATIT
Tregu I madh ka kater qendra kryesore: Tregu I Opingareve, Tregu I
Mestexhinjve (kepucareve), Tergu I Tabakeve dhe Tregu I Kazanxhinjeve. Prane
lumit eshte Tregu I Ri, I ndertuar nga Hysen Pasha, me 100 dyqane modern, ku
behen te gjitha llojet e tregetise.
Qendra e ketij tregu eshte nje shesh I madh, me lloj lloj druresh, qe bejne
hije te fresket, nen te cilet gjenden sofate, ku punojne zejtaret vendas e
ku njerez te arsimuar mblidhen dhe shkembejne mendime.
NDERTESAT E CUDITESHME TE BERATIT
Brenda ne treg gjendet nje veper e cuditshme, e papare, qe eshte kulla e
larte e sahatit, e paisur me nje kembane te madhe, te ardhur nga Ardeli
(Transilvani, PB). Brenda ne kembane mund terrine dhjete vete. Ne mesdite
dhjete here dhe tingellima dhe ushtima I degjohen nje dite larg. Madheshtia
e ketij sahati nuk mund te besohet pa u pare me sy.
Ne kete ane te bregut gjenden edhe gjashte kafene moderne, kryesisht prej
druri te punuar bukur. Disa syresh gjenden mu buze lumit dhe I kane shtyllat
ne uje dhe disa zoterinj bejne banjo, disa gjuajne peshk dhe shume te tjere
bisedojne e diskutojne per probleme fetare, shkencore, politike dheper
poezine. Poetet, oratoret dhe shkrimtaret e ketij vend jane njerez me
kulture te larte e me studime te plota. Per doktrine fetare nuk cajne
koke66, por ne sjellje jane shume te kujdeshem. Jane njerez te gjuar dhe
delikat ne sjellje.
Tek Tregu I Tabakhanes prane lumit, eshtenje gji plot freski e pasterti nen
hijet e erreta te rrepave dhe drureve te shumte.
Tregu I Kazanxhinjeve, me tik taket monotone e harmonike te cekiceve te
enepunuesve, ka nje sere dyqanesh te renditur bukur dhe mirembajtur.
Tregu I Kazazeve (qendistareve dhe rrobaqepesve) eshte gjithashtu nje treg
I paster dhe I rreshtura bukur dhe ne te punojne shegerte te rinje e te
pashem. Ketu ujrat pershkojne te gjithe pazarin dhe sigurohet nje pasterti e
tille sa qe njeriut ja ka enda qe te ulet prane rruges e te sodise me
admirim fytyrat aq te bukura te djemeve qe punojne ne keto dyqane, me lekure
te bardhe si e bijeve te mbreterve, qe nuk I rreh kurre dielli.
Para dyqaneve te ketij tregu, ne tedyja anet e rruges, gjenden sofa
derrasash ku ulen e bisedojne dijetare, miq dhe persona te dashuruar,
partnere67, qe vijne te takojne djemte rrobaqepes e qendistare e te bisedoje
gjate me ta, pa kurfarre turpi e droje, sepse si prinderit ashtu edhe
padronet e tyre e kane per nder qe te simpatizohen djemte ose shegertet e
tyre.

HANET68, BUJTORET DHE IMARETET E BERATIT
Berati ka pese hane, per te siguruar prehjen e udhetareve dhe gjashte
bujtore per beqare te huaj qe vizitojne qytetin ose merren me ndonje
veprimtari. Vec ketyre, ne qytet gjenden edhe tri imarete (restorante ku
hanin e gostiteshin gratis te varferit, PB) e qe jane: Imareti I Bajazit
Hanit, I Uzkurliut dhe ai I Aziz Efendiut.

LUMENJTE E BERATIT
Lumenjte e Beratit, qe perdoren per te vaitur fushat, jane Osumi dhe
Devolli. Osumi buron nga Malet e Skraparit dhe nga Mali I Tomorrit te larte
dhe mbasi kalon neper Berat hyn neper fushen e Moraves dhe afer cifligut
tebijve te Kara Osman Pashes69, bashkohet me lumin e Elbanit (Devollit) dhe
te dy bashke, ne trajten e nje lumi tegjere kalojne fushen e Myzeqese dhe
derdhen ne detin e Gjirit te Venedikut, afer keshtjelles se Bashtoves70.
Lumi I Osumit ne Myzeqe, vere e dimer kalohet me lunder71.

LAGJA E VAROSHIT TE THATE (GORICA,PB)
Ne anen jugore te bregut te Osumit shtrihet nje lagje tjeter, me 200 shtepi
te mbedha, te mbuluara me tjegulla e te rrethuara me qipshte. Kjo lagje
banohet kryesisht nga te krishter. Prpa kesaj lagje eshte Mali I Thate dhe
qe ketej ka marre emrin edh lagja. Ky eshte mal I larte dhe I mbuluar me
pyje te pafund, drure medhenj, prej nga merret lenda drusore per shrimin dhe
mirembajtjen e ures mbi Osum. Ndalohet rreptesisht prerja e drureve ne kete
pyll nga banoret dhe ai qe guxon te beje ndryshe gjobitet rende ngagjykatesi
(kadiu).
Kur nje kriminel arrin te arratiset e te fshihet ne kete pyll shpeton nga
grushti I ligjit dhe ndjekjet e gjygjit, por nuk lejohet te kthehet me ne
qytet se vritet ne vend.

VEND-DEFRIMET
Berati ka 70 vende defrimi, ku shetisin e shlodhen njerezit. Prej tyre me
kryesoret jane: Qoshket e Kalase se Siperme, ato te Shkembit ”°Cekbeni”± ne
Kalane e Poshteme, sofatet e tabakhanese, sheshi I tregut te zi, nen hijen e
drureve te larte e kuroremedhenj, Mali I Tomorrit ku gjuajne edhe shetisin
trimat e rinj. Ketu ka vende te bukura dhe plot gjelberim per shetitje, qe u
ngjajne atyre te qyteteve Konje e Malatine (ne Turqi, PB). Ky mal ka shume
burime ujeftohte. Nen hijet e drureve te medhenj gjenden sofate dhe bankina
te bera prej lende drudi ku mund te pushojne 100 vete73
Mali I Thate gjithashtu ka vende per defrim.
Varoshi I Thate (dmth Gorica, PB) nuk ka vende per hane dh banjo. Ketu
gjenden dy kisha per te krishtere. Disa familje kane dajlane peshkimi ne
lume. Nganjehere ndodh qe Osumi permbyt shume shtepi te Varoshit teThate si
dhe ato ne anen tjeter te lumit, Tabakhanen dhe nje sere qoshkesh, kafenete,
dyqanet e rrobaqepesve dhe imaretet, por pa shkaktuar dem, sepse ato jane
ndertesa te forta.
Qyteti I Beratit eshte I bukur dhe I mbatur shume mire. Shtepite pamjen
kryesore e kane te kthyer nga lumi.

URA E CUDITESHME E BERATIT
Ne krye te tregut te Kazanxhinjeve gjendet mbi Osum nje ure, neper tecilen
kalohet ne Lagjen Varoshi I Thate. Ajo ka nente harqe druru74 dhe dhjete
kembe guri, tete prej te cilave te futura thelle ne uje dhe dy anash ne
ledh.
Siper eshte shtruar me trare te trashe dushku te prere ne Malin e Thate.
Kesaj ure I ngjan vetem ajo e ndertuar nga Sulltan Sulejmai mbi lumin Drina,
afer qytetit Foca te Hercegovines, 75 kilometra ne lindje te Mostarit. Por
ura e Beratit, e ruajte perendia, ka nente harqe, kurse ajo vetem nje75.

PERSHKRIMI I MALIT KYC TE TOMORRIT
Dy ore larg, ne jug77 e Beratit gjendet Tomorri, mal shume I larte dhe
madheshtor sa duket prej pese a gjashte dite larg.
Ne kete mal ka lloj-lloj bimesh, barerash mjekesore dhe drure per qellime
kimike dhe industriale.
Ketu cdo vit vine shume te huaj, evropiane, dijetare, mjeke e specialiste,
qe mbledhin neper bjeshket e ketij mali lloj-lloj bimesh mjekesore, duke
ngarkuar e mbartur mijera barre ne karvane kuajsh.
Ne kete mal ka shume burime te ftohta uji, qe rrjedhin e shperndahen ne 11
krahina perreth. Burimet qe jane ne jug derdhen kryesisht ne Liqenin e
Oherit.
Edhe kafshet dhe insektet e ketij mali jane te shumellojshme dhe te tilla
mund tegjenden vetem ne malin e Bistomit , Sanxhanit, Demavendit (mal ne
Iran, PB), ne Mal te Zi, ne ate te Agrise, ne ate te Bin Gjolit (dmth ne
malin e Njemije liqeneve, PB) si dhe ne malin e Elbrusit (ne Kaukaz, PB).
Nga fusha kryesisht ne veri te Beratit e deri ne Qytetin e Elbasanit mban
pese ore rruge.
DJEMTE DHE VAJZAT E BERATIT
Berati, si vend bjeshkor, me klime te shendetshme, ajer te paster e uje te
ftohte, ka femra e meshkuj te bukur e te pashem, qe qejflinj e dashuronjes
te zjarrte, por kurdohere brenda cakut te edukates e moralit.
Djemte e ketij qyteti shetisin te armatosur. Ata jane te gjalle e te
ndjeshem, zemerohen shpejt, vene dore mbi shpate, betohen ”°Per shpaten!”±
dhe versulen me guxim ( Zoti na ruajte!). ne kete qytet nuk ka ushtri dhe
vullnetare.
Shume nga djemte e popullit te thjeshte (rajave) shkojne ne Stamboll dhe
sherbejne neper banjo, si telake te specializuar.

USHQIMET KRYESORE DHE PIJET 78 E BERATASVE
Kryesisht duhen permendur: simitja e bardhe e shqiptareve, cyreku me qiqra,
byreku me mish pule, xhamuku (ose qumeshtori me qumesht buallice), byreku I
taves me djathe e veze, bakllavaja me kajmak, samsa me bajame etj.
Nga pijet me te preferuara eshte rehania, qe behet duke zier mushtin e
rrushit. Kjo pije eshte mjaft e kendeshme dhee forte dhe kush pi nje tas
prej saj dehet e per nje jave nuk I del era amberike e saj.
Vec rehanise beratasit perdorin dendur edhe bozen e bardhe, qe ebejne prej
meli e qe largon etjen, sikurse boza prej orizi egjiptianeve.
Berati ka shume fruta, disa prej te cilave jane me fame.
Nder to duhet permendur kryesisht shega majhoshe, e madhe sa nje koke
njeriu, ulliri, fiku e rrushi, qe hijeshojne kopshtet e vreshtat perreth.
Ketu portokallet e limonat nuk behen79.

POPULLI I BERATIT
Populli I Beratit merret me shume lloj veprimtarish. Ka esnafe dhe njerez
te arsimuar, por kryesisht preferojne tregetine, sipas proverbit arab ”°El
kasibu habibuӮllahiӱ, qe do te thote ӡTregetari eshte I dashuri I
perendise”± dhe per kete arsye levizin neper qytete e vise vilajetesh te
tjera, duke cuar e sjelle mallra.
Populli I Beratit ndahet ne tre kategori kryesore: intelektuale, punonjes
dhe esnafe (pasanik). Keta te fundit kane ne dore tregetine dhe industrine e
vendit. Zejet e tyre jane: rrobaqepsia dhe qendistaria, argjendaria, punimi
I opingave, kepuceve dhe I pajimeve per kafshe, punimi I eneve dhe orendive
prej metali dhe perpunimi I lekureve.
Beratasit jane popull me karakter te bute dhe te urte, me edukate dhe te
drejte. Nga ky qytet kane dale shume njerez te shquar dhe te famshem, si:
burra shteti, vezire, sundimtare, ministra dhe dijetare dhe filozofe80.
Ndihmojne njeri-tjetrin dhe jane misionare dhe gjygjtare te drejte e te
paster, dallohen per burreri. Populli I Beratit I perket njerit prej fiseve
me fisnike te Shqiperise. Ka shume intelektuale dhe banoret jane kryesisht
sunite, besnike te odktrines se Hanefiut. Myslymanet mesojne Kurani n me
vullnet e perkushtim. Beratasit jane trima, luftetare te rrepte e
sypatrembur.

VENDET E SHENJTA TE QYTETIT81
Vendet e shenjta te qytetit, qe respektohen e vizitohen prej popullit, jane
varri I Veiz Muhamed Efendiut, ai Xhim Xhim Hoxhes, I Emir Sulltanit, ne
oborr te xhanise se Sulltan Bajazitit, ai I Pir Muhamed Efendiut, (prane ne
jug te xhamise se Uzkurliut) dhe ai I Sheh Ali Dedese82, ne sheshin e
varrezave te pergjitheshme83 , prane ures se Osumit. Pacin ndjesen e
Perndise!
Pasi mbarova keto studime, I kerkova leje Pashait, I cili me lejoi, duke me
dhuruar dyqind groshe, nje sherbetor (qojle) arap, nje vajze shqiptare dhe
nje pale tesha dhe nje kale, kurse shoqeruesve te mij nga nje cope stofi dhe
nga dhjet groshe. Pastaj caktoi njeqind trima te armatosur per te na
shoqeruar dhe vete u nis per ne luften e Manjes, kurse ne, pasi kaluam uren
e Beratit u nisem per ne Vlore, duke marre rrugen per ne Sinje e qe ketej ne
drejtim te Pobratit dhe te Frakulles se Myftar Beut ”¬








Shenime
1. Ky nentitull u formulua prej meje (P.B.). Fillohet me Zhitomin e jo me
pare per te menjanuar te dhenat qe nuk lidhen drejt persedrejti me Beratin
dhe kane te bejne kryesisht me zonat e tjera.
2. Eshte fjala per Drobonikun. Pasaktesia e dhenies se emrit nga Celebiu
mund te kete shkaqe te ndryshme. Por e verteta historike lidhur me emrin
Drobonik eshte se dikur, ne zanafille, ai ka pas qene quajtur ”°Dubrovnik”±,
qe ne gjuhen sllave do te thote ”°Dushknaje”± ose vend me dushk, (sikurse
Kozare ØC vend me shume dhi; Vokopole ØC vend me ujq, etj.) por qe nuk do te
thote aspak se eshte nje vendbanim I themeluar nga sllavet. Kerkimet qe kemi
bere tregojne se eshte nje vendbanim I hershem ilir e arberor. Me kohe, ne
perputhje me ligjesite e shqipes, trajta fillestare e emrit Dubrovnik, per
lehtesi ne shqiptim, mori dora ØC dores trajten e sotme, sikurse ka ndodhur
edhe me nje numur te konsiderueshem toponimesh te tjera te fondit gjuhesor
amtar, greko-sllav ose sllav.
3. Duhet thene qe ne fillim, per lexuesin e gjere, se gjate gjithe mesjetes,
per afro 12 shekuj, qe nga pushtimi sllav I vendit, Berati ka qene quajtur
Beligrad, emer I vene nga sllavet e qe ne shqip do te thote ”°Qytet I
bardhe”± si perkthim me sa duket I emrit te meparshem Pulheriopolis. Duke
mos qene e fondit te shqipes, si shume toponime te tjera, me kohe fjala
degjeneroi ne trajten e sotme, Berat, me e shkurter dhe me praktike ne
perdorim.
4. Nuk dihet perse autori e ka lene bosh vendin per origjinen e qytetit, qe
sic dihet eshte ilire dhe I takon shekullit IV p.e.s. Ndoshta neglizhence,
ndoshta mungese pergjigjeje nga mikpritesit ose pse metodikisht eshte
kujtuar per kete me vone, pas kthimit, kur nisi te shkruante vepren.
5. Historikisht Berati eshte pushtuar nga Turqit per here te pare me 1417,
por jo nga Xhedik Ahmet Pasha (gjeneral I shquar me origjine shqiptare),
sepse ky jetoi e veproi disa dekada me vone dhe permended sidomos gjate
viteve 1475 ØC 79, gjate sundimit te Mehmetit te Dyte, kurse sulltan
Bajaziti, si komandant I te cilit permendet ai, hipi ne fron me 1481, pas
vdekjes se te atit, Mehmetit te Dyte. Sulltani I ri aktivizoi sidomos te
famshmin Sulejman Pashe Eunukun (fushata per pushtimin e Italise). Por nuk
perjashtohet mundesia qe Celebiu ta kete fjalen per rimarrjen e Beratit
gjate shtypjes se ndonje kryengritjeje, kur Bajaziti luftonte ende nen
komanden e te atit e kur Xhedik Ahmed Pasha ka qene vartes I Bajazitit e qe,
sidoqofte, nuk mund te konsiderohej pike referimi e mirefillte per marrjen e
qytetit nga duart e vendasve.
Sidoqofte mungesa e dates dhe e vitit te pushtimit ne origjinal te cudit
disi po te kemi parasysh se arkivi I qytetit ka qene I mireruajtur dhe
Berati, sic kumton vete Celebiu, kishte aq shume dijetare te shquar, qe
sigurisht I kane ditur permendesh ngjarjet kryesore te historise se qytetit
te tyre. Mund te jete edhe thjesht neglizhence e autorit, por sidoqofte deri
ne kohen kur veproi Xhedik Ahmed Pasha, Berati eshte marre e leshuar disa
here.
6. Serdar ØC komandant I rendesishem ushtarak ose kryekomandant.
7. Fjal turko-mongole ”°Khan”± (Han) eshte e barazvlefshme me ”°Sulltan”±.
Ne preferuam ta leme ne perdorim fjalen Han, sic pati parapelqyer vete
perkthyesi.
8. Sa per greket dhe venecianet, ata nuk kane qene kurre zoter te Beratit,
por Celebiu I zmadhon gjerat ne frymen e njohur te hiperbolizmit te bemave
dhe lavdise se turqve.
9. Eshte fjala per Beogradin, kryeqytetin e Serbise, qe gjithashtu
fillimisht ka pas qene quajtur Beligrad.
10. Berati ishte ne ate kohe pjese e Sanxhakut te Vlores (qe pekthyesi ka
parapelqyer ta quaj prefekture). Por ndonese Vlora ishte kryeqnder politiko
ØC administrative e sanxhakut, kjo vetem formalisht, sepse ne fakt, per
shkak se Berati ishte qyteti me I madh e I lulezuar I kohes jo vetem ne
shkalle sanxhaku, por ne krejt vendin, sanxhakbeu qendronte ketu dhe
drejtonte qe ketej.
11. Zeamet ØC lloj prone, shpate apo ofiqi, qe jepte 20000 deri 100,000
akce ne vit.
12. Timar ØC lloj prone, shpate apo ofiqe, qe jepte 100,000 akce ne vit.
13. Allajbeu ØC komandant ushtarak. Me vone komandant I xhandarmerise.
14. Ceribashi ØC komandant I ushtrise ndihmese. Me vone kryeplak I qytetit.
15. Shehuil ØC islami ØC kryetar I fese myslymane, kryemyftiu.
16. Nakibul ØC eshraf ØC komandanit kaloresve.
17. Kadiu ØC kryetari I gjykates.
18. Akce ØC monedhe argjendi te turqit, qe per shkak te metalit te saj ka
kuptimin ”°e bardhe”±. Ishte monedha baze e turqve, peshonte afro nje gram
dhe 80 te tilla ishin baraz me nje grosh, kurse ky kishte vleren e nje
dukati venecial. Akcja quhej ndryshe edhe ”°Aspra”± (nga greqishtja ”°e
bardhe”±).
19. Spahi ØC nga persishtja ØC kalores.
20. Dizdar ØC komandanti I keshtjelles.
21. Nuk dihet shkaku pse eshte lene bosh numuri I ushtareve qe kishte
kalaja. Mendimi yne eshte se ka pas qene neglizhuar gjate shenimit te te
dhenave ne vend, te cilat u sistemuan dhe komentuan vetem pas kthimit te
autorit ne stamboll nga udhetimi I tij shume I gjate.
22. Vojvoda ØC Perfaqesues I pushtetit territorial, nensundimtar.
23. Qehajai I fortesese ØC kryekujdestar, ndihmes I komandantit te kalase.
24.
25. Ne vend te fjales ”°Sanxhak”± dhe ”°Nahie”± Vuciterni ka parapelqyer
fjalet ”°prefekture”± dhe ”°nenprefekture”±, qe jane te barazvlefshme me to.

26. Eshte lajthitje, sepse Vlora gjendet ne veri-perendim te Tepelenes.
27. Dmth kryengrites.
28. Kjo largesi nuk eshte e sakte mesaduket eshte perfytyruar me pas.
29. Eshte fjala per guret e varreve te shenjte ne Jeruzalem.
30. Eshte fjala per Manastirin e Shen Gjergjit, ne pjesen perendimore te
kalase, zhdukur me vone.
31. Vuciterni e ka quajtur ”°Keshtjelli I brendshem”±. Preferuam ta quajme
Akropol (nga greqishtja e vjeter), si term tradicional, qe do te thote
”°Pjesa me e larte dhe me e mbrojtur e nje kalaje”± , ku behej qendresa e
fundit e te rrethuarve, qe vazhdonin rezistencen ne pritje te ndonje ndihme
te jashtme ose lodhjes se kundershtarit.
32. Kjo shkujdesje lidhet me stabilizimin relativ te sundimit turk ne
vendin tone, dhe mungesa e ndonje rreziku potencial te huaj.
33. Termat ”°Keshtjelle”±, ”°Kala”± dhe ”°Fortese”± jane perdorur si te
njevlereshme.
34. Rasti I lenies se te krishtereve ne kala nga pushtuesit turq eshte nje
gje e rralle dhe ne vendin tone perseritet edhe ne rastin e kalase se
Elbasanit.
35. Kjo shkujdesje me sa duket lidhet me prirjen per te zbritur poshte
qytetit, doradores me stabilizimin politik te regjimit pushtues dhe te
humbjes graduale te rendesis se kalase.

39. Nuk dihet saktesisht si quhet sot ky fshat, por dyshoj se mund te behet
fjale per fshatin Cekin te Gramshit, ku dikur kam pas rast te degjoj
gojedhena mbi banore me origjine turke.
40. Eshte fjala per kishen e Shen Mehillit dhe nje tjeter me poshte, djegur
nga zjarri me vone.
41. Duhet nenkuptuar terreni I fortifikuar nen kala, dmth midis saj dhe
Osumit, qe rrethohej ne perendim e lindje nga muret paralele, te cilet
mbulonin e mbronin shkallet qe te conin nga kalaja per ne kullat e ujit ne
lume, (mure keto ku gjendeshin edhe portat e hyreje ØC daljes nga qyteti)
dhe murit qe lidhte dy kullat e ujit me njera ØC tjetren pergjate bregut te
lumit (dmth gjate trotuarit te sotem jugor te kesaj rruge, a me sakte paksa
ne brendesi te rruges).
Perballe murit qe lidhte kullat (rreth nje meter I gjere e neper te cilin
ecnin kembesoret) gjendej edhe ai qe mbronte rrugen nga rreshqitja e gureve
e dhervae nga terreni mbi rruge, afersisht sikunder edhe sot. Kisha e Shen
Mehillit gjendet pothuajse ne qender te ketij terreni te fortifikuar.
42. 43. Ne mesjete, poshte ne lume, buze ledhit te rruges qe con ngaura e
Gorices drejt xhamise se Beqareve, kane qene dy kulla uji: perendimorja dhe
lindorja, njera rreth 110 m ne lindje te ures se Gorices dhe tjetra rreth
200 m me tej kulles perendimore te ujit, te vendi qe edhe sot I thone ”°Tek
lundra”±.
Ende sot, ne vere, kur bie shume niveli I ujit dhe kur ai eshte I
kthjellet, dallohen qarte mbeturinat e themeleve te ketyre kullave. Ato kane
sherbyer per mbledhjen e ujit qe buronte nga kodra e kalase perfund saj,
paksa nen nivelin e zakonshem veror te lumit. Gjate luftrave te rrethuarit
zbrisnin nga kalaja per te marre uje te pishem nepermjet shkallesh tengurta
te mbuluara, por jo nga uji I lumit, sic gabimisht nenkupton Celebiu. Kullat
kane qene ndertuar ne fund te shekullit XIII, fillim te shekullit XIV, me
sa duket gjate sundimit te Andrea Muzakes, por jo me pare, se G. Pahimeres,
qe pershkruan sulmin e Anzhuineve me 1280 per marjen e Beratit flet per nje
pende (ledh) dheu por jo per galeri te gurta e kulla uji. Nga brenda
muratura ka pas qene suvatuar me kujdes me llac shamot (pergatitur me
gelqere te stazhionuar, pluhur tulle e rere te lare), per te mos lejuar
ndotjen e tij nga perzierje me ujin e lumit. Madje nga nje kqyrje e
kujdesshme, edhe sot kur e lejon renja maksimale e nivelit te lumit, ne
mbeturinat e kulles perendimore duket tunelthi I bere prej tullash dhe
suvatuar me llac shamot, neper te cilen uji I paster I burimit hynte ne
kulle.
Cpermasa kishin dhe deri kur mbijetuan ato kulla te cuditshme nuk dihet,
por nga nje veshtrim I kujdesshem I pikturese se anglezit Cocrell, bere me
1813 gjate vizites se tij ne Berat, poshte, ne buze te lumit, duket dicka qe
te le pershtypjen e kulles perendimore te ujit. E pare ne raport ne objektet
perreth ajo jep pamjen e nje kulle katerqosheshe, me lartesine e nje
trekateshi, po te kemi parasysh se vetem lartesia nga baza deri ne nivel te
rruges eshte rreth gjashte metra.
Nje autor italian , ne nje liber per Shqiperine, botuar me 1940, duke I
permendur kullat e ujit, pretendon se ne to uji merrej me nje mekanizem te
quajtur ”°Cattena a secche”± (zinxhir me kova).
Por Celebiu nuk e permend nje hollesi te tille, dhe po te jete i vertete
pohimi i autorit Italian ka te ngjare qe ky mekanizem te jete adoptuar me
pas, per perdorime publike te ujit ne kohe paqeje.
44. Gjurmet e ketyre shkalleve te tunelezuara, d.m.th. te mbuluara me
galeri guri, duken qarte edhe sot nen taben jugore e, krejt te shkaterruar,
ne taben lindore. Ne te dyja keto raste jeto shkalle neper galeri nisin prej
kullave te ujit ne drejtim te tabeve ose kullave te kalase. Vite me pare,
gjate hapjes neper xhade te kanalit per tubacionin e madh te ujit, doli ne
pah nje pjese e galerise prej tullash, qe mbulonte shkallete e fshehta, qe
te conin per ne kullen lindore te ujit, te ”°Lundra”±.
45. Duke pasur parasysh se U-ja eshte nje parashtese tipike turke, qe u
paravihej emrave ose mbiemrave qe fillonin me S, del se eshte fjala per
mbiemrin e nje familjeje te shquarberatase te mesjetes, ate te Skurajve
beratas (sepse ky mbiemer haset edhe gjetke, ku si mbiemer dinjitaresh e
klerikesh te shquar). Ne rastin tone duhet te jete fjala per pinjollet e Isa
Bej Skuros, qe, sipas arkivave, me 1440, d.m.th. 33 vjet pas pushtimit te
Beratit nga turqit, permendet me graden e gjeneralit te ushtrise turke, me
pas vezir e madje guvernator I Anadollit, d.m.th. I metropolit ose kerthizes
se Perandorise, cӮka ishte nje pozite mjaft e nderuar. Pas shkarkimit nga
Sulltani (sӮdihet per cӮarsye) duhet te jet kthyer ne Atdhe, sic bene edhe
shume te tjere, dhe te kete nderrmarre ndertime te shumta e me rendesi ne
qytetin e tij te lindjes. Ndoshta eshte pjese e repertorit te veprave te
shumta te pinjolleve Skuraj, Brenda e jahste Beratit, edhe cesma me emrin
”°e Skuros”±, nen Kalane e Tomorrit, perfund shpatit verilindorte saj.
46. Varosh ØC nga turqishtja, qe do te thote lagje jashte kalase.
47. Bezisten ØC treg I mbuluar
48. Me anen jugore te Varoshit duhet nenkuptuar lagjia ”°Murat Celebi”±.
49. Shume studiues e quajne te ekzagjeruar shifren qe jep Celebiu mbi
madhesine e Beratrit. Del se teresisht Berati kishte asi kohe rreth 5470
shtepi (5000 Varoshi I madh, 200 kalaja e siperme, 70 deri 80 fortesa e
poshtme dhe 200 Gorica). Duke e zene familjen e asaj kohe mesatarisht me 6
fryme rezultoi qe Berati te kete pasur reth 33,000 banore, cka duket e
pabesueshme. Kjo aq me teper po te kemi parasysh qe pushtimi turk e
katandisi Beratin, sikurse edhe gjithe qytetet e tjera te vendit, ne nje
qenderbanimi gati te shkretuar dhe qe ne fillim te shekullit XVI kishte
vetem 527 shtepi, d.m.th. rreth 3100 banore, sa nje fshat I madh, duke zene
vendin e dyte pas Vlores, qe kishte rreth 4000 banore, por ku 528 familje
ose rreth 3000 banore ishin cifute dhe vetem rreth 1000 shqiptare, nderkohe
qe Kruja dhe Gjirokastra nuk kishin me shume se 150 shtepi secila, aq sa
nje fashat I zakonshem. Por duhet marre ne considerate fakti qe doradores me
stabilizimin e regjimit pushtues turk behet edhe rigjallerimi ekonomik I
disa qendrave e nder to edhe I Beratit. Madje ky pati rritjen me te
ndjeshme, duke arritur ne fund te shekullit XVI nje populate sa ajo e
Shkodres dhe Gjirokastres te marra sebashku, kurse ne vitet 70 te shkullit
XVII, kur e vizitoi Celebiu, ishte qyteti kryesor I trevave shqiptare.
50. Celebiu ka perfshire ketu pa dyshim edhe kodren e Kishes se Shen
Thanasit, ku, gjate kerkimit te gjurmeve te Beratit ne kohera, gjetem deshmi
te banimit intensive te kodres dhe terrenit posht saj ne mesjete.
51. Gjate udhetimit per ne Berat Celebiu u ndesh me kusare nga Progonati te
Tepelenes, te cilet ne perleshje e siper I zuri robber, sigurishte me
ndihmen e luftetareve qe e shoqeronin.
52. Sipas meje, lagjia Uzkurli duhet te kete qene ”°13 Shtatori”± I sotem
dhe qendra e sotme e qytetit.
53. Ka te ngjare qe kjo lagje te gjendej ne Kala, ku gjendej edhe nje xhami
me kete emer dhe jo ne Varosh ku e vendos Celebiu. Nuk perjashtohet mundesia
e ndonje lajthitjeje.
54. Gjon Gjorm, ose ”°Lagja qe nuk sheh drite”± nenkupton Goricen e sotme,
e cila del keshtu me ter emra.
55. Ne nje document te vitit 1668 deshmohet se Berati kishte 22 lagje, ku
mesojme edhe emra lagjesh qe nuk I permend Celebiu, te tilla si: Mehmet Bej,
Mangalem, Ahmet Bej, Deliberg, etj.
Nje diference kaq e madhe e numurit te lagjeve Brenda vetem 2-3 vjeteve
mund te shqjegohet jo vetem me rritjen shume te shepejte te Beratit asi kohe
por edhe me ndonje mangesi te ketij informacioni parareendes.
56. Me ”°te krishtere latine”± uhen nenkuptuar popujt e shteteve italiane
(venecianet, napolitanet etj.) si dhe francezet e spanjollet.
57. Eshte fjala per xhamine e Sulltan Bajazitit, sot Xhamia ”°Mbret”±.
58. Eshte fjala per teqene e Halvetive, qe gjendet afer saj.
59. Fatih (qe do te thote pushtues) eshte nje epitet qe iu vu Mehmetit te
Dyte dhe xamija duhet te jete ndertuar gjate sundimit te tij dhe per nder te
tij.
60. D.m.th. 1663 me kalendarin tone.
61. Mesxhide d.m.th. xhami e vogel, jo kryesore.
62. Medreseja ishte shkolle e mesme. Ne kohen kur shkruan Celebiu e biles
edhe me vone shumica e qyteteve tona kishin 1 ose 2 medrese, kurse Berati te
cudit me numurin shume te madh te tyre per kohen.
63. Ne nje variant tjeter perkthimi thuhet se ne kete teqe ”°egzekutohet ne
nje lloj faljeje, (ritual) ne nje menyre krejt te vecante rrotulluese, qe
haset vetem ketue e askund tejeter”±.
64. Mungon ne vete origjinalin turqisht dhe sdihet pse.
65. Eshte fjala per Mimar Kasemin, ose sic thirrej ndryshe Kasem Again, me
origjine nga Gramshi, inxhiner I talentuar ndertimi, qe arriti te behej
madje kryearkitekt I Sulltanit ose agai I ndertimeve, e qe ne Berat, Gramsh
e ne fashatra te ndryshme te Sanxhakut beri shume ndertime me karakter
publik, te tilla si: ura, cesma, banja, xhami, palate, rruge, etj. gjurmet e
disa prej te cilave hasen edhe sot.
Persa I perket dates se ndertimit te cesmave qe kumton Celebiu, professor
Myqerem Janina dhe nje tjeter turkolog pohojne se ne vepren e Celebiut jepet
edhe informacioni I meposhtem, qe Vuciterni cuditerisht e ka neglizhuar.
Ne keto cesma, ne cini persiane ngjyre te kalter, ishte shkruar data e
ndertimit te tyre, viti 1054 (d.m.th. 1663 me kalendarin tone). Madje ne
njeren perj tyre shkruhej, sipas Celebiut, edhe epigrafi:
Kasem aga reis Mimaran
Japte bir hair qim gjeren edershek
Hak kabull ejlelacun alldu tamam
Bin elli dert icine qe ka cesmesimi (1054)
e qe ne substance do te thote:
Kryemjeshtri Kasem Agai e beri cesmen per pesedhjet mije dhe Zoti e pranoi
vepren e tij. (1663)
66. Ky pohim I Celebiut duket mjaft pardoksal e I pabesueshem didomos per
Beratin, qytet me tradita te hershme fetare dhe I shquar per numurin shume
te madh te faltoreve te krishtera e myslimane. Kjo I ka bere disa studiues
ta konsiderojne lajthitje nje pohim te tille. Kurse mendimi im eshte se ky
pohim I Celebiut mund te merret I mireqene, pa kurfare medyshje.
Liberalizimi I mundshem I beratasve ndaj fese ne ate kohe besojme se
kushtezohej kryesisht nga dy faktore:
- Se pari: nga vecorite locale te psikologjise se beratasve, si banore te
nje qyteti nga me te vjeterit ne shkalle vendi e me I zhvilluari nga
pikpamja ekonomike e kulturore per kohen ne fjale.
- Se dyti: me faktin qe, nderkohe qe procesi mbidyqindvjecari myslimanizmit
te popullsise kishte arritur te kthente ne fe tjeter 2/3 e te krishtereve te
qytetit (21 lagje muslimane e vetem 10 te krishtera), ne fakt dobesimi I
krishterimit ketu ende nuk ishte shoqeruar me rrenjosjen fanatike te fese se
re. Kjo ne planin shpirteror.
Kurse ne planin etik toleranca dhe sjelljet e emancipuara qe lejonte
radicionalisht feja e krishtere ne lidhje me femren nuk u frenuan dot nga
kufizimet e fese dhe etikes muslimane, te pakten ne shekujt e pare te saj ne
Berat.
Nga ana tjeter, Celebiu do te ishte me shume I interesuar te vinte ne dukje
fanatizmin fetar e jo moskokcarjen ndaj fese, po qe se nje dukuri e tille
nuk do ti kishte rene ne sy aq hapur.
67. Ne perkthimin e bere nga Vuciterni dha Samimi nuk e gjejem fjalen
partnere ose me mire te themi nuk flitet per gjinine femerore, por nga
keshillimi I posacem me M. Janinen dhe V. Buharane mbi kuptimin ne kontest
te frazes, duke iu referuar tekstit osmanllisht (qe gjendet ne Bibloteken
Kombetare), u konkludua se behet fjale jo vetem per meshkujt por edhe per
femrat ne keto takime e biseda, duke e nenkuptuar partnerin femeror ne
mendimin e autorit.
68. Hanet kane qene ngrehina njekateshe (perdhese) ose dykatshe, ne
rrugekalimet kryesore, qe lidhin qytetet ose krahinat midis tyre, ku bujtnin
udhetaret dhe kafshet ne rruge e siper. Por te tilla kishte edhe ne
hyrje-daljet e qyteteve, kryesisht per qendrimin e kafsheve gjate nates, por
edhe gjate dites, per te mos lejuar ndotjen e qytetit. Ne nje ndarje te
posacme, kur ishin perdhese ose ne katin e dyte, flinin udhetaret e zonave
te largeta. Per te qene te pranishem ne pazarin qe ne mengjes ata arrinin ne
qytet qe me pare, ne mbremje, dhe sistemoheshine ne keto hane ose ne
bujtinat e qytetit apo edhe te fshatrave ne afersi.
Nje nder keto hane ka qene ne Berat ai qe quhej Hani i Feshferimes.
Mbeturinat e pjesshme te themeleve te tij kane qene deri ca vite me pare, ne
krye te rrezomes qe gjendet ne terrenin midis obeliskut te perkrenares se
Skenderbeut dhe tunelit te pare.
Sipas kerkimeve, del se pikerisht ketij hani I referohet ngjarja qe ka te
beje me perpjekjen e deshtuar te Jot Gjordenit me shoke (ne vitet 30 te
shekullit te kaluar), per te vrare ne pusi Emin Pashane, cӮka kumtohet ne
nje kenge.
69. Emri I sotem Ciflig I fshatit prane te cilit bashkohen Osumi e Devolli
(ne perendim te Tapise) ka mbetur pikerisht qe nga koha kur ishte ciflig I
familjes se Sanxhakbeut, Kara Osman Pasha (qe do te thote Osman Pasha I Zi
ose Osman Pashe Esmeri).
70. Eshte e qarte qe Celebiu ngaterron Devollin me Shkumbinin, se eshte ky
I fundit ai qe quhet Lumi I Elbasanit e qe kalon afer Kalase se Bashtoves
(rrethi I Kavajes). Nga bashkimi I Osumit dhe I Devollit, sic dihet del
Semani. Por Celebiu nuk e permend me kete emer lumin e bashkuar, sepse sipas
meje, asi kohe lumi nuk kishte emrin e sotem, pasi nuk kalonte prane fshatit
Seman, prej nga e mori kete emer me vone, kur ndryshoi shtratin e vjeter.
(Shtrati I vjeter I lumit te bashkuar ka pas kaluar neper Fier-Shegan,
Krutje, Luth e Remas dhe derdhej ne Karavasta). Mbeturinat e ketij shtrati
tek-tuk mund te dallohen edhe sot sikurse disa toponime ekzistuese flasin
pikerisht per kete.
Madja, me ne jug te ketij shtrati te vjeter gjenden gjurmet e nje shtrati
tjeter, te nermjetem, te Semanit te sotem.
71. Te gjithe perkthyesit e vepres ne vend te fjales ”°lunder”± kane
perdorur fjalen ”°anija”± ose ”°gjemi”±, per ti qendruar besnik origjinalit
turqisht, cӮka perben nje egzagjerim te dukshem. Ne te vertete perdoren
vetem lundra dhe mua personalisht me ka qelluar kiur jo pak here te kapercej
Semanin me to ne dimer a ne vjeshte.
72. Eshte fjala per Goricen, emer ky I fondit sllav, qe shqip do te thote
”°mal ose koder e thate”± e qe Celebiu ka preferuar ta shkruaje keshtu,
d.m.th. sipas kuptimit e jo sic perdorej ne te folmen e perditshme.
Megjithate duhet thene se edhe ne origjinalin turqisht, kur emertohen disa
nga lagjet e Beratit, gjendet edhe lagja ”°Gjon Gjorm”± (qe Vuciterni
mjerisht e neglizhon) dhe prane saj edhe specifikimi ”°qe nuk sheh diell”± e
qe padyshim eshte Gorica. Pra emri I saj origjinal arberor eshte Gjon Gjorm,
kurse pushtuesit bullgare e serbe kishin, sic duket, me te lehte ta quanin
sipas vecorive fiziko-gjeografike, sic kane pas bere ne shumicen e rasteve
me emrat autoktone te vendeve.
73. Vuciterni pa dashur ngaterron ne perkthimin e tij ne nje rast malin e
Gorices me ate te Tomorrit, duke ia rreshtuar disa cilesi njerit ne vend te
tjeterit.
74. Vuciterni e neglizhon specifikimin ”°prej druri”± per harqet e ures,
por u vu prej meje sepse eshte ne origjinal dhe shenohet edhe nga perkthyes
te tjere.
75. Vuciterni e neglizhon kete hollesi krahasimore, por ne orighinalin
turqisht egziston dhe mu duk se nuk duhej anashkaluar.
76. Perkthyeset nuk kane mbajtur qendrim ndaj thenies se Celebiut se gjoja
uji I lumit Osum perdorej edhe per tu pire, cka mund te pranohej vetem per
ujin e burimeve ne kullat e ujit, por ne asnje menyre per ate te lumit.
77. Tomorri gjendet ne lindje te Beratit dhe jo ne jug sic shenon autori I
Sejehatnamese.
78. Celebiu ben fjale vetem per pijet qe u lejoheshin muslimaneve dhe
prandaj nuk permend veren dhe rakine, pije tradicionale qe perdoreshin
gjeresisht nga popullsia jo muslimane dhe madje edhe nga disa sekte
muhamedane apo dhe te kthyera ne ate fe, por qe nuk e merrnin seriozisht
ate.
79. Asi kohe klima ka qene shume me e ashper se tani, kur eshte zbutur se
tepermi dhe lejon rritjen e agrumeve edhe me ne veri.
80. Nenvizimi ose korsivi eshte imi (P.B.) ne rastet e disa cilesive krejt
te vecanta dhe impresionuese qe Celebiu shenon per beratasit.
81. Mjerisht, vizitori, si muhamedan, kufizohet duke permendur vetem vendet
e shenjta te muslimaneve, por kane qene te shumta edhe ato te krishtereve e
madje shume me te hershme. Per ndonje sinagoge te hebrejve, qe banonin ketu
nje lagje me vete dhe per ndonje varr te tyre Celebiu gjithashtu nuk shenon
gje.
82. Eshte fjala per tylben e Baba Aliut (nje dervish qe u dallua mjaft per
bemat e tij te dobishme), atje ku sot gjendet lokali Vokopola.
83. Gjate mesjetes, parku I Celepiasit ka qene vend varrezash.