"Si e njoha partizanin Enver Hoxha"
E Diele, 16 Tetor 2005
Flet ish-misionari britanik ne Shqiperi, David Smiley
Gjate Luftes se Dyte Boterore punoi me Enver Hoxhen dhe Abaz Kupin per organizimin e forcave antifashiste. Me renien e "Perdes se Hekurt" sterviti diversante per te rrezuar regjimit komunist. Koloneli anglez 90 vjecar David Smiley shpjegon pas me shume se gjashte dekadash vendimet e gabuara te Londres qe lejuan ardhjen ne pushtet te Hoxhes
Nga Londra
Sokol Gruda
Mbremjen e 28 Nentorit, para dy vitesh, ne nje pritje te Shoqates Anglo-Shqiptare ne Londer, qelloi te me prezantonin ne shqip me nje burre ne moshe qe kishte zene vend ne ate cep te salles ku rrinin "te zotet e shtepise". Nga tingellimi i mbiemrit te tij, perzjere me trokitje gotash e copeza bisedash, mendova se kisha takuar babane e ndonje prej bashkatdhetareve ne ate pritje. "Jam Dejvid Smajli", sqaroi thjesht, duke me shtrenguar doren. "Kolonel Dejvid Smajli", vazhdoi, si per te zhdukur cdo keqkuptim.
Kembyem kartvizitat dhe e lame te shihemi nje here tjeter. "Ndoshta per nje interviste?" - provova une me guxim shansin. "Ndoshta diku, ku te jete me qete", tha duke drejtuar gishtin tek aparati i degjimit ne vesh.
Kur e takova prape kolonel David Smiley-n, rruget e Londres qene mbushur me posterat e 60-vjetorit te fitores mbi fashizmin ne Europe. Ne Shqiperi ndoshta kishin filluar edhe pergatitjet per shenimin e 15 vjetorit te rrezimit te diktatures. Nuk kishte ndoshta asnje moment me te mire per te takuar kolonel Smiley-n, qe per fatin e tij te mire a te keq, ka lene gjurme ne te dyja keto ngjarje.
Dy krahet e shqipes
Ne katin e dyte te apartamentit, ne nje lagje te qete ne perendim te Londres, deren ma hap vete kolonel Smiley. Mbeshtetet lehtas ne nje bastun modest, por doren ma shtrengon fort dhe syte nuk i levizin teksa me uron mireseardhjen.
Rehatohemi ne dhomen e ndenjes dhe koloneli me gostit me raki shqiptare, te cilen ia kane sjelle miqte e tij shqiptare. Biseda behet me e kendshme pas kesaj surprize te vogel. Fillojme te flasin per ngjarje qe zune fill nje cerek shekulli pa lindur une, ne nje vend te panjohur per te: "Shqiperia ishte e pushtuar nga armiqte tane, italianet. Dukej vend mjaft primitiv, i eger, por shume terheqes, vecanerisht ne zonat malore ku kalova pjesen me te madhe te kohes. Si luftetar guerilas nuk mund te kisha gjetur vend me te mire per te punuar. Une beja pjese ne organizaten SOE- Special Operation Executive, me qender ne Kajro. SOE organizonte hedhjen ne Ballkan te trupave britanike dhe shtetasve nga ata vende, me synim minimin e operacioneve ushtarake gjermane dhe shkaktimin e sa me shume demeve ne trupat e tyre. Bashke me shokun tim Billy McClain rame dakord te shkonim ne Shqiperi, nje vend ku nuk kishte shkelur askush nga organizata jone. Ishte prill i vitit 1943 kur hyme ne Shqiperi nga Greqia, pas dy ditesh rruge ne kembe", kujton Smiley ato dite te trazuara. Se bashku me kolegun e tij McClain, kishin parapelqyer rrugen me te gjate per t'iu shmangur, sic thote, "parashutimit symbyllurazi ne duart e fashisteve". Per shqiptaret kishte degjuar se ishin bujare e mikprites.
"Shqiptari i pare qe takuam ishte komisari i nje cete, te cilit nuk i pelqyem dhe na kerkoi te largoheshim. Na u desh te dilnim nga Shqiperia, por une u ktheva perseri nepermjet nje rruge tjeter dhe hyra ne afersi te Korces. Me vone, kur mesuan se neve mund te na vinin furnizime nga ajri, partizanet filluan te shfaqnin me shume interes per ne, madje edhe na ftuan. Per nente muaj punuam bashke me partizanet e udhehequr nga Enver Hoxha. Pas takimit me ceten e pare partizane na u be shume e veshtire hyrja ne kontakt me dike tjeter, sepse partizanet benin c'eshte e mundur qe ne te mos u afroheshim kundershtareve te tyre politike, ballisteve apo zogisteve te Abaz Kupit. Enver Hoxha drejtonte Partine Komuniste. Me te punova gjate pjeses me te madhe te 8-9 muajve, duke e ndihmuar ne armatosjen e cetave te ndryshme, kryesisht ne Jug te vendit, ne afersi te Korces dhe zonave perreth."
Kolonel Smiley po i drejtohet te 90-ve dhe eshte nder te paktet deshmitare, ndoshta i vetmi i huaj, qe rron per te treguar sjelljen e Enver Hoxhes kur ai akoma nuk e kishte marre pushtetin ne Shqiperi. Kujtimet ia freskojne fotot qe ka realizuar me aparatin e vete gjate luftes ne Shqiperi dhe librat e shumte. Ne biblioteken me plot botime per Shqiperine e Kosoven shoh titullin "Rreziku Anglo-Amerikan per Shqiperine". Me thote se i ka lexuar te gjithe librat "e tij".
"Per Enver Hoxhen krijova antipati thuajse qe ne takimin e pare. Ishte e qarte se as ai nuk kishte ndonje konsiderate per ne, por na toleronte ngaqe e dinte se do ta ndihmonim per krijimin e cetave partizane. Hoxha ishte gjaknxehte dhe shpeshhere jam zene me te. Megjithese ishte tip qe bertiste e zemerohej, une kam punuar me te qe nga prilli i vitit 1943 e deri ne largimin tim ne tetor-nentor te po atij viti", kujton ish- kapiteni britanik.
"Ne nje rast ai u inatos keqas, sepse pa lejen e tij, hodha ne ere nje ure. I thashe se kisha ardhur ne Shqiperi per te luftuar italianet e gjermanet. Enver Hoxha kembengulte se duhej te isha autorizuar prej tij. Une i shpjegoja se nuk isha nen komanden e tij, se isha oficer britanik dhe urdherat i merrja nga Shtabi im ne Kajro e me vone ne Bari".
Kolonel Smiley thote se ka pasur pervoja te keqija edhe me figura te tjera komuniste te luftes ne Shqiperi. Me albumin e fotove ne dore ndalet tek portreti i pagabueshem i nje partizani me mustaqe. "Mehmet Shehu! Armiku im per vdekje! Vecse fliste shume mire anglisht, per te mos ia ngrene hakun."
Sidoqofte, mosmarreveshja me komunistet shqiptare nuk duhet te kete qene shtysa e vetme e largimit te perkohshem te misionarit Smiley dhe kolegut te tij McClain. "Pas 8-9 muajsh ne Shqiperi, une u evakuova dhe u ktheva ne Angli. Bashke me kolegun Billi McClain takova Ministrin e Jashtem, Antony Eden, i cili na tha: "Kthehuni ne Shqiperi dhe perpiquni te organizoni familjet, kryesisht katolike te Veriut, ne lufte kunder gjermaneve".
"Nuk kaloi shume kohe dhe na parashutuan ne nje vend kodrinor ne afersi te Tiranes. Gjashte muaj qendruam me forcat e Abaz Kupit dhe me disa ceta te Ballit Kombetar. Zhvilluam disa luftime. Mesa mbaj mend ne ate periudhe, partizanet nuk luftonin, me perjashtim te rasteve kur sulmoheshin. Kur ishim akoma ne Veri te vendit, britaniket derguan nje komandant ne Shqiperine e Jugut. Gjermanet po terhiqeshin nga Greqia dhe ne donim t'i copetonim forcat e tyre. Por, me urdher nga Enver Hoxha, komisari i zones nuk pranonte te bashkepunonte me britaniket.
Forcat e Hoxhes e dinin se une dhe McClain ishim antikomuniste ndaj benin cmos te na hiqnin qafe. Erdhi nje kohe kur vune edhe shperblim per koken tone. Per ca kohe, deri sa u larguam nga deti, na u desh te ruheshim si prej gjermaneve, ashtu edhe prej partizaneve".
Por jo cdo gje ishte ne duart e vete pervojes ushtarake dhe nuhatjes politike te Smileyt. Shtabi britanik kishte vendosur te mbeshteste forcat e Enver Hoxhes dhe nje ushtarak si Smiley qe kishte ndihmuar antikomunistet mund te vazhdonte te qendronte serish ne Shqiperi. "U larguam te indinjuar. Shtabi yne kishte vendosur t'ia kalonte te gjitha ndihmat komunisteve dhe te terhiqte oficeret britanike nga trupat e Abaz Kupit dhe Ballit Kombetar", kujton Smiley. Ndersa misioni britanik shumefishoi ndihmen per komunistet, David Smiley, i pari ushtarak aleat i hedhur nga Shtabi i Operacionit SOE ne Shqiperi, u largua i zhgenjyer dhe plot indinjate.
Ne kolltuqet e dhomes se tij te ndenjes kolonel Smiley e pranon se vendimi i shtabit te tij mund te kete qene i imponuar nga rrethanat. "Ballistet e zogistet nuk i luftuan shume gjermanet, sepse ndoshta priten te shihnin se cfare drejtimi do te merrte lufta". Por edhe 60 vjet pas perfundimit te luftes, Smiley nuk ka nderruar mendje per krahun e djathte te luftes ne Shqiperi. Nje qylaf i bardhe me shkabe eshte nder sendet e para qe te kap syri ne hyrje te apartamentit te tij.
"Jane te shumte ata qe nuk jane dakord me mua, por ka plot te tjere qe mendojne si une. Sikur gjate luftes te kishim perkrahur te djathtet, ata do te kishin luftuar, gje qe nuk e bene. Ata ishin mjaft te stervitur dhe kishin oficere nga xhandarmeria. Mendoj se me te vertete do te kishin pasur sukses sikur britaniket te mos kishin vendosur, papritur, t'ia kalonin gjithe ndihmat Enver Hoxhes."
Por a pajtohet kolonel Smiley me mendimin se pjesa me e madhe e rreth 30 mije shqiptareve te vrare gjate luftes ishin ne krahun e komunisteve dhe jo te kundershtareve te tyre te djathte? Pyetja ime e ben te heshte per nje moment. Nuk pergjigjet menjehere, por jam i sigurt se me ka degjuar.
"Une mendoj se Enver Hoxha ishte fare i pashpirt ne luften per eleminimin e kundershtareve politike, edhe kur akoma nuk i kishte marre frenat e vendit ne dore", fillon te me pergjigjet ish-kapiteni i kohes se luftes dhe vazhdon, kategorik: "Partizanet vrane shume balliste e zogiste dhe, kur u larguam ne, vendi ishte ne lufte civile. Mua me vjen keq ta pohoj, por komunistet fituan. Ata fituan, sepse kishin arme me te mira, ishin stervitur me mire dhe kishin me shume pervoje ne male. Ata ishin te pajisur me mire, fale ndihmes qe moren nga britaniket."
(Vijon ne numrin e ardhshem)
Marre nga revista "Klan"
Krijoni Kontakt