Jorgo S. TELO
E FOLMJA ZAGORITE
PORSI NJĖ FLLADITJE
(Meditime gjuhėsore
dhe Humor ZAGORIT)
HYRJE
Prej vitesh mė ngacmonte ideja e trajtimit sa mė tė hollėsishėm e tė pranueshėm tė kėsaj teme qė ka nė thelb “gjuhėn e mėmės”, kėtė gjuhė qė na bėn tė komunikojmė lirshėm e bukur me veten, me pjesėtarėt e familjes, tė afėrmit, miqtė, gjithė ata qė kemi pėrqark afėr e larg…
Me njė ndjesi tė tillė nė shpirt, pas disa vitesh krijimtarie nė rrafshin letrar, poezi e prozė, u vetėbinda, se, falė njohjes teorike tė grumbulluar gjatė studimeve e mė pas nė mėnyrė autodidakte, i plotėsoja disa kushte minimale pėr njė sipėrmarrje tė tillė modeste qė veē meje, ndihmon gjithkėnd qė merret me shkencat filologjike e sidomos me krijimtari tė mirėfilltė.
Shtysėn mė tė hovshme ma jep fakti i pamohueshėm se krahina ku jam lindur e rritur ka nderin e veēantė tė jetė kryezonjė e gjuhės letrare shqipe.
Kėtė ndjesi ma pėrforcon ekzistenca e qartė e kufinjve gjuhėsorė(izoglosave), tė cilėt nė fakt u pėrngjajnė, sipas mendimit tim atyre dhėmbėzimeve qė kanė pjesėt e kafkės sė kokės, qė, pėr tė siguruar ngjizjen, ingranohen pėrsosmėrisht bashkėrisht, duke mos lejuar kufinj si tė prerė me thikė…
Nuk mund tė ekzistojnė kufinj gjuhėsorė nėndialektorė mė prerje precise, siē ndodh me kufijtė shtetėrorė.
Duke u nisur nga faktet fonetike, themi se mė sė shumti kemi tė bėjmė jo me ndarje strikte, por me zona kalimtare me tendencė njėsimi jo tė plotė.
Siē ndahen ėmbėl dy dialektet kryesorė me njėri-tjetrin ashtu, natyrshėm lidhen edhe nėndialektet.
Tė folmen zagorite e gjejmė nė mjaft nuanca tė shqiptimit tė pėrafėrt me atė tė zonės sė Pėrmetit e deri nė trevat e Korēės dhe Elbasanit (pra njė shtrirje tepėr e gjerė…)
Nė kėtė zonė tė gjerė nėndialektore ku shtrihet toskėrishtja, pa lėnė mėnjanė disa treva tė jugut e labėrisė mė e qenėsishme si veēori dalluese ėshtė shqiptimi…
Le tė bėjmė njė krahasim mbi bazėn e njė pėrfytyrimi: Vizatojmė njė shirit tė errėt nė letėr apo nė kompjuter, duke nisur nga e zeza e fortė tek e zeza e ēelėt, gati gri… Kėshtu ndodh dhe me shqiptimin e zanorės”ė”(tė theksuar ose jo)nga labėria perėndimore drejt toskėrisė lindore, pra vjen duke u shqiptuar drejt njė artikulimi tė zvetėnuar, aqsa nuk dallon ndonjėherė, nėse je duke mėshuar tek”ė-ja” apo tek “a-ja” ose “e-ja”.
Duke e dėgjuar tjetrin pa e parė pėrmes telefonit, jemi nė gjendje tė dallojmė menjėherė se cilit nėndialekti i pėrket. Kėshtu themi: ky ose kjo ėshtė pėrmetar-korēar ose filani do jetė nga labėria e Vlorės apo ajo e Kurveleshit…
Ku e mbėshtes kėtė mendim?
Realisht, duke e gjykuar nė rrafshin etnolinguistik, krahina e Zagorisė ka nderin tė jetė pjesė e denjė e dialektit tosk; madje si zogorit qė jam do tė shtoja nėn arsyetimin subjektiv se nėndialekti zagorit duhet tė pėrbėjė bėrthamėn e toskėrishtes e pse jo edhe tė krejt gjuhės letrare kombėtare…
Ngado qė ta kapėsh vėshtirė tė gjesh trevė tjetėr me kėtė pastėrti gjuhe sidomos nė shumicėn e sistemeve gramatikorė. Nėse ka ndonjė veēori tė sajėn nė suazėn e sistemit fonetik tė tė folurit, nė aspektin shkrimor tendenca ėshtė tek vetėpastrimi e konsolidimi i pandėrprerė, duke i merituar plotėsisht tiparet e tė qenit bėrthamė e tė folmes letrare zyrtare e mė tė pranueshme pėr shumicėn e shqipfolėsve e sidomos atyre qė shkruajnė nė shqip.
Ndodh jo rrallė qė nė zagoritēen e kthjellėt , pėr shkaqe tė panjohura saktė, tė kenė depėrtuar dhe lėmizhde, siē rastis qė nė rakinė ose verėn “ekstra” tė tė kapė syri ndonjė mikrohedhurinė, qė tė bėn tė shtrembėrosh buzėt e tė parathartosh fytyrėn, para se tė provosh pijen…
Po e shembėllzoj:
Si shqiptohet e si duhet shqiptuar emėrtimi i krahinės sonė?
Mua mė vret veshin, kur dėgjoj: “Jam nga Zagorieja” ose “Do vete nė Zagorie” etj, kur mė e pranushmja do ishte: “Jam nga Zagoria” ose “Do vete nė Zagori”.Zagori(a)si Shqipėri(a).
E njėjta dukuri shtrembėrimi ngjet edhe me toponimet e fshatrave pėrgjatė tė folurit apo tė kėnduarit:
Dėgjojmė: “Alqi Kondi nivjanoti,
krahas me Themonė qe…”
Pa tė ndalemi: Ē’do me thėnė “nivjanoti”? Ne nuk kemi ndonjė fshat me emrin Nivjan, por Nivan, tė cilit i shtohet prapashtesa pėrkitėse “-ioti”, qė tė drejtshqiptohet “nivanioti. Po fshatrat e tjerė? Le t’i pėrmendim:
Sheperi +iot (bie njė “i” e mbetet “sheperiot)
Ndėrani +iot (bie njė “i” e mbetet normalisht “ndėraniot” e jo “ndėrjanot”
Koncka + iot ( bie fonema bashkėtingėllore “k” me nyjen shquese e mbetet “konciot”)
Zheji +ot (bie fonema zanore e patheksuar “i” e mbetet (zhejot)
Lliari + iot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (lliariot)
Kurse Doshnica, Topova, Hoshteva pranojnė tė tjera prapashtesa:
Hoshtevė + iat (hoshteviat) (duke rėnė zan. “a”)
Doshnica + iar (doshniciar) (bie zanorja “a”)
Topova + it (bie fonema zanore e patheksuar “a” e bėhet (topovit)
Ndėrsa kur duam tė drejtshqiptojmė a drejtshkruajmė pėr krahinėn, mė e pranueshme do tė ishte:
Vithuqi + ot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (vithuqot)
Sipas parapėlqimeve tė vetė bonorėve tė kėtij fshati vihet re, se, meqė historikisht ka qenė fshati mė i vogėl i krahinės, quhet edhe “Fshati i Vogėl”, ose disa e kanė konsideruar preardhjen e toponimit nga vithisjet qė ishin tė shpeshta e kėsisoj i mbeti “Vithuq” ose “Vithyq”, tjetėr qė shpesh shqiptohet dhe gabim si ‘Bythyq”jo nga ndonjė e folme dialektore, por, ndoshta e shkaktuar nga e folmja e individit tė veēantė, apo idiolektit.
Zagori-a + it (Siē veprojmė pėr “topovit”; mundet edhe “zagoriot”)
Na shtohet pėlqesa dhe krenaria kur kėto emėrtime bazė nuk i shohim tė deformuara si nė literaturė, nė shkresa zyrtare, nė shtyp etj e aq mė keq kur na i dėgjon veshi…)
Jemi mėsuar tashmė qė folėset nė televizion, nga qė nuk i njohin trevat tona “ia kėpusin katundit” sidomos nė theksin qė kanė realk,isht kėto toponime. E vendosin theksuin bazė ku t’u teket e neve na vret veshin e na sėmbon njė dukuri e tillė…
Kur duam tė theksojmė gjatė shqiptimit emėrtimin e toponimit ku jemi duke shkuar, atėherė ekzaktėsisht do tė dallojmė tė pashquarėn e secilit: Po shkoj nė Zagori, Sheper, Nivan, Konckė, Vithuq, Hoshtevė, Zhej, Lliar, Topovė, Ndėran. E mbi kėtė bazė krijohen rast pas rasti qoftė trajta e shquar, nėpėrmjeėt mbaresės, qoftė produktet gjuhėsore tė sė folmes sė emėrtimeve tė atyre qė banojnė nė kėto vende e qė prej tyre marrin dhe enėrtimin objektiv tė logjikshėm: Zagoria, Sheperi, Nivani, Koncka, Vithuqi, Hoshteva, Doshnica, Lliari, Zheji, Topova, Ndėrani.
Mė tej thirren nė ndihmė prapashtesat fjalėformuese, mė tė cilat realizohen pėr bukuri e saktėsisht: zagorit, topovit (vepron prapashtesa: -it), sheperiot, nivaniot, konciot, lliariot, vithuqot (vepron prapashtesa –ot); kurse pėr emėrtimet : hoshteviat, doshniciar (veprojnė pėrkatėsisht prapashtesat “-at” dhe “-it”)
Vihet re njė dukuri e veēantė tek fjala “konciot”, ku duket sikur shpėrbėhet paksa rrėnja e fjalės “Konckė”, duke u “arratisur” bashkėtingėllorja “k”. Kjo me sa shihet vjen ngaqė del ģ vėshtirėsuar artikulimi po t’ģ permbaheshim strikt rregullsisė sė fjalėformimit. Sa e bezdissghme do tė bėhej po tė flitej “konckiot”!
Sipas pėrsiatjeve gjuhėsore tė mėsuesit tė merituar, Zotit Stefan Bulo, tė trajtuara filimisht nė gazėetėn “Zagoria”, cilido lexues zagorit jep pėrgėzime e konsiderata vlerėsuese tė pėrligjura pėr qėmtuesin dhe studiuesin.
Meqė sapopėrmendėm “idiolektin”, e shoh tė udhės tė shtjellohem tek disa veēanėsi tė tė folmeve individuale, qė mund tė jenė rrjedhojė e nivelit kulturor e pėr mė tepėr pėr shkaqe anatomike tė organeve tė artikulimit. Po sjell dy-tre shembuj:
Njė bashkėmoshatari im, kur isha nxėnės nė shtatėvjeēaren e Sheperit ishte nė shqiptim deridiku “thuthuq” Ai kur donte tė thoshte “ēaj mali, ēaj ēobani…ēaj me lule, ēaj pa lule” e shqiptonte: “Thaj mali, thaj thobani, thaj me lule, thaj pa lule” Kur e pyesnim: “Si ja bėn zogu?” na pėrgjigjej: “Dhogu ia bėn thiu, thiu, thiu” nė vend tė “Zogu ia bėn ciu, ciu, ciu!”
Kėshtu qė natyrshėm e vetvetiu i mbeti nofka “Thiu.”
Nė Nivan (siē mė tregonte nėna ime) njė djalė nga kondajt fonemėn bashkėtingėllore “k” e konvertonte gjatė tė folurit nė “t” e sidomos kur i merrej pak goja: Thoshte: “To-tozma Tondi ta nė toqe tė tuqe nė vesh.” (Kozma Kondi ka njė **** tė kuqe nė vesh) Neve na dukej si lojė- shaka…
(kėtė shėmbull nuk e kam cilėsuar pėr tė ofenduar ndokėnd, por pėr tė trajtuar shembuj tė idiolektit. Kėrkoj ndjesė)
Idiolektet nuk pranohen nė fondin dialektor ose nėndialektor.
Kur isha i vogėl mė bėnte pėrshtypje e folura e njė plake nė Zhej. Kur i thėrriste djalit tė saj, dėgjoja: “O Basil, po ku je boreee!” (O Vasil , po ku je moreee?)
Ka dhe mėnyra tė tjera tė foluri, qė nuk mund tė fitojnė tė drejtėn tė hyjnė nė fondin e tė folmes nėndialektore zagorite.
Vetėkuptohet qė tė folmen burimore do ta gjejmė mė tė saktė tek ato shtresa popullate qė sė paku kanė mbaruar shtatė e tetėvjeēaren, ndryshe do hasėsh me persona qė heqin apo i shtojė “ė-tė” me vend e pa vend…
Ekzistojnė dhe imitime apo sajime grupindividėsh, pėr tė mos u kuptuar nga tė tjerėt, dmth, ashtu siē kanė lindur zhargonet, ashtu dhe kėto, por duket sikur marrin mė shumė trajtėn e lojnave gjuhėsore…
Le tė pėrmendim disa shembuj:
Ēdo fjalė copėtohet nė rrokje e pas ēdo rrokjeje me shqiptim tė pėrshpejtuar shtohet qėllimisht njė prapashtesė me mision ngjyrimi e gjymtimi tė fjalės bazė, psh:
“A mė do? (A-fa/ mė-fė / do-fo?)
Ky lloj komunikimi individual realizon synimin e fshehtėsisė, duke u artikuluar fjalėt disi me njė shjpejtėsi mė tė dukshme se e folura e zakonte, qė pėrbėn njėfarėsoj mashtrimi akustik apo sugjestioni iluzor pėrgjat lėshimit tė frazave dhe aftėsisė pėrthithėse tė tyre nė njėsinė e kohės prej organit dėgjiomor tė bashkėbiseduesit.
Ky synim mund tė realizohet edhe me tė tjera prapashtesa lodruese qė mund t’ģ pėrzgjedhė qoftė dhe pėr humor folėsi, si:
“A mė do sa tė dua unė? (A-nxri / mė-nxri /do-nxri, / sa-nxri, tė-nxri,/ du-nxri/ a-nxri/ u-nxri/ nė-nxri?) Siē shihet prapashtesat gjymtuese “-fa”dhe “-nxri” arrijnė ta ngatėrrojnė dėgjuesin qė ky tė mos kuptojė qė tė rinjtė me kėtė farsė komunikimi duan t’i shprehin ndjenjat njėri- tjetrin.
xxx
Nė kushtet si hyn e del dimri nė Zagori, ka ndikuar tek banorėt pėr gjetje mundėsish, pėr ta kaluar sa mė kėndshėm trishtimin qė sjell moti i keq e nata e pambarimtė dimėrore pėrqark vatrės me zjarr.
Lindėn kėshtu disa lodra vendi gjuhėsore:
Loja e pėrhapur gjithandej e “kungulleshkave” ka qenė parėsore ndėr tė tillat.
E fillonte njė pjesėmarrės, qė merrte pėrsipėr rolin e drejtuesit (-es) qė ia niste: Tani do mbajė secili mend numurin e vet… “Kisha njė kungullore e si i bėra ysmet, m’u bėnė katėr kungullore… “Pse katėr? - ndėrhyn shpejt numri katėr. “Po sa? “Tetė.” “Pse tetė? – ndėrhyn teta….
E kėshtu loja vjen rrotull. Digjet kush nuk ndėrhyn shpejt e kush ngatėrron numrin. qė del jashtė loje.
2) Loja “Pe lepur?” Qė ndikon nė tė folurit pa u ngatėrruar…pra si lojna tė tipit “Kupa me kapak, kupa pa kapak” tė cilat Zagoria i ka tė shumta…
E para: “Pe lepur?
E dyta: “pashė.”
E para: “kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?
E para: “pashė”
E dyta: kishte bisht?”
E para: pe lepur?
E dyta: pashė.
E para: “Kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?”
E kėshtu vijimėsia e lojės varet nga ngatėrrimi ose mosngatėrrimi i partnerit tė lojės dyshe…
Ndonjėherė brenda familjeve tona pėrsėritet dhe njė zhargon (doganēe) i pėrcjellė si mėnyrė pėr tė ngacmuar tė qeshura ēlodhėse si:
“O gjitoneee!
“Orseeee!
“A mė jep njė ēikė cilifuqin, ta fut nė tė kuqin, se mė ka ardhė kokomblaqi i sime bije e do t’i bėj ca pemė *****?!
(“Okomshie!
“Urdhėro!”
“A mė jep njėēikė tiganin, ta vė nė zjarr, se mė ka ardhė dhėndri e do t’i bėj ca vezė?)
“Llaf ėshtė ai? Eja ta marrē!
Kurse fraza e bashkim fjalėsh qė pėrdoren pėr pėrmirėsim tė artikulimit nė ligjėrim, krahina jonė ka disa:
E shumėpėrhapura:
“Kupa me kapak, kupa pa kapak.
“Merr njė gur e qėllo rrapin, merr dy gurė e qėllo rrapin, merr tre gurė….. (Kush e thotė pa u ngatėrruar gjer tek dhjetė gurėt, fiton lojėn)
“Plepi plak palcė pak…plepi plak i plasur i plasur pak palcė pat pasur… (tė pėrsėritet dhjetė herė pa u ngatėrruar)
“Vdiq evgjiti, vdiq evgjiēka” (Dhjetė herė pa u ngatėrruar)
“Hėngra dhinė e lashė minė, minė e lashė, dhinė e hėngra.” (Fiton kush e thotė sa mė shpejt dhjetė herė pa u ngatėrruar)
“Pashė njė dele bythėpėrputhur, pashė dy dele bythėpėrputhura, (vazhdon gjer nė dhjetė dele pa u ngatėrruar, por edhe pa e prishur ritmin)
“E shes thesin, s’e shes thesin…”
“Njė kra me dru njė kra me shkarpa”
“Me mė the e me tė thashė, nuk ngrė dot njė thes me kashtė…” (Disa herė)
Shėnim:
Ėshtė e vėrtetė qė zagoriti nuk ka mundur tė “honepsė” fonemėn bashkėtingėllore, tė shurdhtėn “h” pėrmidis zanoresh, ndaj as qė e shqipton fare: “Ik, ftou nė tajare!” (kur e rregullt ėshtė “ftohu”)Nėse nė shqiptimin e pėrditshėm mund tė tolerohet pėrsa po themi pėr kėtė fonemė, nuk mund t’ia lejojmė vetes nė tė shkruar e sidomos kur duam tė bėjmė letėrsi normale. Po kėshtu ne shqiptojmė, fshiu me peshqir, nė vend tė fshihu ose “fsheu, se tė panė!” nė vend tė fshehu, “lejnė qėntė” nė vend tė lehin qentė etj.
VAZHDON
Krijoni Kontakt