KREU I DYTĖ
MARRĖDHĖNIE TĖ NDĖRSJELLTA PĖRMIDIS ZAGORTĒES
DHE ERUDITIT ILIA DILO SHEPERI…
Arkitekti i gjuhės shqipe, Ilia Dilo Sheperi dhe e folmja zagorite kanė ekzistuar dhe ekzistojnė pėrjetėsisht, sikur tė jene lindur pėr tė qenė tė ngjizur pazgjidhshmėrisht e reciprokisht, madje domosdoshmėrisht ndėrmjet tyre.
Gjuhėtari i mirėfilltė i shqipes u limd e u rrit nė njė mjedis e komunitet gjuhėpastėr e gjuhėpasur e me njė dhunti tė veēantė qė kish tė bėnte me etjen, pėr tė pėrthithur dije tė shumta nė kėtė fushė.
Sipas te nderuarit studjues Petrit Kola, banues nė Filadelfia,te cilin nuk e njoh personalisht, citoj:
“Del pastaj njė trim i bukur nga Zagoria Ilia Dilo Sheperi e i qendis Portės sė Lartė njė memorandum historik… E shkroi profesor Diloja me dorėn e tij tė bardhė nė njė greqishte tė kulluar qė ta kuptonin mirė, fanariotėt dhe Patriarkana, adresuar nė emėr tė patrikut Joakin. E u kujton tė gjithėve se ai (autori) dhe orthodhoksėt shqiptarė i pėrkasin racės sė bukur iliriane… (i pėrfytyroj tė bardhė me sy tė kaltėr e flokėverdhė si e thotė kėnga: "Treqind lebėr leshraverdhė, nė grykė tė Kuēe u derdhė..").., i pėrkasin fesė sė tyre kristiane qė nga fillesat; se myslimanėt shqiptarė nuk janė turq e katolikėt nuk janė latinė… e tė gjithė ne kemi njė rrėnjė tė pėrbashkėt, njė histori, tė cilėn do ta vazhdojmė sa tė ekzistojmė mbi faqe tė dheut …”
(Me rastin e ribotimit tė gramatkės sė shkencėtarit ILIA DILO SHEPERI, ai vazhdon):
“Gėzohem qė keni shkruar dhe qė keni ribotuar librin. Unė e kam gjetur ribotimin e vitit 1972 nė arkivat e bibliotekės sė Filadelfias (Free Library of Philadelphia) dhe e kam skanuar nė format elektronik sepse mė duhej ta ktheja librin nė bibliotekė. Pėrveē ekspertizės rreth gramatikės sė asaj kohe, mė ka bėrė shumė pėrshtypje interesimi i Ilia Dilo Sheperit pėr studimin e gjuhės shqipe, tė dy dialekteve, me qėllim qė tė arrihej njė standard dhe tė pėrparonte nė tė njėjtin nivel me gjuhėt e tjera evropiane.”
Kurse Ukshin Zajmi ka shkruar:
“Odisejadat e shqiptarėve janė tragjike. Ata nė vend qė tė jetojnė e krijojne nė vendlindje detyrohen tė arratisėn, duke pėrjetuar tmerre tė ndryshme. Njė fat tė tillė e pėrjetoi edhe familja Dilo nga Sheperi i Zagorisė sė Shqipėrisė- Zagorisė sė Ēajupit, e sė bashku me familjen edhe Anxhela Dilo si 7-vjeēare.
Historia e familjes Dilo, ėshtė mjaft tragjike dhe tragjeditė e pėrcollėn dekada me radhė. Megjithė kėto krajata kjo familje krenohet me Ilia Dilon-autorin e Gramatikės sė Gjuhės shqipe e shkruar nė vitin 1927, me Jani Dilon- eprorin ushtarak qė deri nė vdekje luftoj pėr ēlirimin e Shqipėrisė, e sė fundit edhe me Anxhela Dilon, qė nė shtator tė kėtij viti u shpall Poetja famoze e vitit 2005, sė bashku edhe me 19 moshatare tė saja.”
xxx
Gjuha nė tėrėsinė e paraqitjen e vet abstrakte apo konkrete ėshtė mediumi, me anėn e tė cilit realizohet komunikimi ndėrnjerėzor, ndėrpersonal nė ēdo mjedis shoqėror, zyrtar, ndėrkomunitar, familjar e gjithandej.
Gjuha ėshtė dhe evidentuesja mė prestigjoze e njė kombi nė dallim nga kombet e tjerė, e njė populli nė gjirin e popullatės heterogjene tė botės…
Si mjeti mė specifik ģ komunikimit, pra ģ marrdhėnieve bisedore, shkrimore, gjuha e ēdo kombi aktualisht e pėrherė ka pasur e ka veēanėsitė e veēoritė dalluese, e lidhur ngushtė me historinė e ēdo kombi e ēdo komuniteti.
Siē dihet nga ēdokush ėshtė vėrtetuar katėrcipėrisht se gjuha ka qenė dhe ėshtė pėrcaktuesja mė domethėnėse e identitetit personal e komunitar, pra si pėr grupet njerėzore edhe pėr individėt veēmas.
Ky konstatim u bė domosdoshmėri nėpėr tėrė procesin e krijimit dhe konsolidimit tė shoqėrisė njerėzore nė pėrgjithėsi… Ėshtė njė akt jo formal qė ėshtė realizuar e kryhet pėrmes artikulimit tė fjalės si shprehje e mendimit, gjė qė ėshtė materializuar nėpėrmjet tė folurit (me gojė ose me shkrim).
Tė tilla konstatime, duke pėrparuar edhe mė tej me qėmtimet e studimet e veta, i gjejmė bindshėm tek i madhėrishmi dhe i pėrndrituri gjuhėtar, Ilia Dilo Sheperi, i cili e ka pėrshfaqur qysh nė fillesat e shekullit XX menēurinė e vet tė sintetizuar nė parathėnien e librit “GRAMATIKA DHE SINTAKSA E GJUHĖS SHQIPE” – botim i vitit 1927 nė VLORĖ, ribotim i vitit 1972 nė Romė dhe i vitit 2001 nė Tiranė:
Midis tė tjerash gramatikani nė hyrje ka theksuar:
= Njerėzit merren vesh me njėrijetrin me anen e gjuhės.
= Gjuha shqipe vjen nga gjuha e vjetėr e Pellazgėve dhe fillimi i saj arrin vjetėrsinė mė tė lashtė, kohėn, nė tė cilėn dhe motrat e sajė greqishtja dhe latinishtja formoheshin secila nė qarkun e vetė” (Kėtu autori citon Angelo Masc-in nga “Sur l’origine de la nation Albanaise”)
= Gjuha shfaqet me tė folur e me tė shkruar.
= Gramatika pėrmbledh regullat, pas tė cilave kombi pėrgjithėsisht e ka folur dhe e flet gjuhėn e vetė dhe nė bazė tė tė cilave kėjo gjuhė ėshtė shkruar dhe shkruhet pagabimisht.
= Gjuha qė pėrdorin nė tė shkruar intelektualėt e kombit tė tėrė, quhet gjuhė letrare; kėjo ėshtė gjuhė e pėrbashkėt, kurse ndryshimet qė eksistojnė nė tė folmet e popullit sipas vendit, pėrbėjnė dialektet (tė folmet) e njė gjuhe.
= Dialektet e shqipes janė dy: gegėnishtja dhe toskėnishtja.
Shėnim 1. Ndryshimet midis gegėnishtes dhe toskėnishtes janė shumė mė tė vogėla nga ndryshimet qė kanė dialektet e mė tė shumave nga gjuhėt e tjera tė botės, nė mėnyrė qė shpejt do tė jetė e mundur tė ketė dhe shqipja njė gjuhė letrare tė pėrbashkėt, si dhe gjuhėt e tjera.
Shėnim 2. Edhe dialekti flitet me ndryshime tė vogėla sipas vendit, duke pėrbėrė nėnėdialekte ose idioma. Kėshtu toskėnishrja ka idiomat e Ēamėrisė, tė Labėrisė, tė shqiptarėve tė Greqisė e tė Italisė.
Pra, siē shihet, nga kėto pak fraza plot intensitet, qė shprehin intensitetin e mendimit shkencor te gramatikanit te shquar, vėrejmė ethe thellėsinė e aryetimit tė tij edhe laergpamėsinė e e tė ardhmes sė kėsaj gjuhe drejt njėsimit tė saj nė gjuhė letrare tė pėrbashkėt qė ende sot e kėsaj dite nuk po mundet tė pėrmbushė kėtė ėndėrr parashikimi tė arkitektit fisnik…
Ėshtė pėr t’u pėrmendur shndritshėm, se Sheperi i Zagorisė ka tė drejtė tė krenohet e mburret me dy princat famozė: A.Z.Ēajupin dhe Ilia Dilo Sheperin, qė morėn dhe i dhanė tepėr e mė tepėr gjuhės shqipe… Ata janė e do tė mbeten idhuj pėr dhjetra e dhjetra studiues-gjuhetarė, shkrimtare e poetė qė e kanė pėr ndėr origjinimin nga Zagoria e gjuhės sė flladitur nga erėra e puhiza malore e tė spėrkatura nga ujėrat e bores, apo gjuhės sė aromatizuar nga shumėllojshmėria e leuleve tė kopshtijeve, lėndinave, pllajave, kodrinave e shpatmaleve zagorite…
Shpreh bindjen time se kjo gramatikė pėrligj njė revolucion tė vėrtetė nė fushėn e toskėrishtes sė shkruar e tė folur e tė krejt gjuhės shqipe tė tėrėsinė e saj brenda e jashte kufinjve shtetėrorė, ku bėn pjesė kryelartėsisht dhe e folmja zagorite.
Krijoni Kontakt