Botohen pas 150 vitesh tekstet e vjetra shqipe të Greqisë, mbledhur nga dijetari gjerman Karl Reinhold prej patër Vasil Saqelarit dhe arbëreshësh të tjerë më 1850-1860. Transkriptuar në alfabetin e sotëm nga dr. Ardian Klosi
Perla arbërishte të Greqisë, më në fund në steré
Elsa Demo
Fletoret e famshme të Karl Reinholdit, të cilat i përmendnin një numër albanologësh nga Gustav Meyeri e këtej, shohin dritën e botimit rreth 150 vjet mbas mbledhjes së tyre. Prej vitit 1998, qyshkurse i rigjeti ato në Arkivin tonë Qendror të Shtetit dhe në Bibliotekën Marciana të Venecies, dr. Ardian Klosi është marrë me deshifrimin, tranksriptimin dhe shpjegimin e tyre. Libri, rreth 460 faqe, ka dalë këto ditë me titullin “Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit” nga shtëpia botuese “K&B”, është i pajisur me një parathënie të gjatë e disa fjalorë, dhe do të prezantohet sot me një performancë poetike-muzikore në Qendrën Ndërkombëtare të Kulturës në ora 19.00
Intervista
Dy vite më parë, ju do të paralajmëronit botimin e këtij kërkimi. Në të vërtetë, si ratë në gjurmë të teksteve arbëreshe të Karl Reinholdit dhe çfarë përfaqësojnë në tërësi këto fletore të dijetarit gjerman?
Kur punoja ende në Mynih pranë Institutit të atyshëm të gjuhësisë së krahasuar dhe indoeuropiane, hasja disa herë referime ndaj këtyre fletoreve. Një libërth i vogël me titullin “Netët Pelazgjike”, ku ishin përfshirë këngë erotike e satirike, një fjalor me fjalë e shprehje të rralla si dhe një përshkrim gramatikor, qe botuar nga Reinholdi më 1855. Por pas kësaj, doktori-filolog, kryemjeku i ardhshëm i flotës mbretërore greke, nuk mundi të botonte më asgjë. Referimet bashkë me koordinatat e përafërta i gjeje te albanologët më të vjetër Emilio Teza e Carlo Tagliavini (për pjesën e fletoreve që e pati blerë i pari), Gustav Meyer e Gustav Weigand (për atë shumicë materiali që i kishte rënë në dorë Meyerit); ndërsa referencat më të fundit te Jup Kastrati dhe dy gjermanët më bashkëkohës që janë marrë me shqipen e Greqisë: Claus Haebler dhe Hans-Jürgen Sasse. Pra në fund të vitit 1997, kur nisa punën, dija se trashëgimia e Tezës ndodhej në një bibliotekë të Venecies, kurse trashëgimia e Meyerit kishte përfunduar në Bibliotekën Kombëtare të Tiranës. Kjo ngatërresë e fundit m’i zgjati edhe disa muaj kërkimet, sepse në të vërtetë fletoret ruheshin në Arkivin tonë të Shtetit, nën gërmën K si Karl dhe jo R si Reinhold.
Cila është arsyeja që askush nuk do ta prekte këtë lëndë albanologjike deri tani, edhe pse pjesa më e madhe e saj ndodhej në Shqipëri?
Reinholdi u dashurua pas detarëve shqipfolës të flotës së Greqisë dhe e mësoi gjuhën në imtësitë më të vogla, “më mirë se na” siç u dëshmua më vonë. Veç kësaj ai krijoi një sistem të vetin transkriptimi, që mund të përmbajë mbi njëqind karaktere të ndryshme (po të llogariten edhe ato me thekse, pika etj.). Vështirësia e tretë që i stepte studiuesit, ishte që Reinholdi shpjegimet për fjalët e frazeologjitë që mblidhte i jepte së pari në arbërisht, pastaj në greqisht, pastaj në latinisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht. Natyrisht kjo nuk përbënte vështirësi për mjeshtër si Gustav Meyeri, që veçse më i madhi albanolog ishte edhe më i madhi grekolog (helenist) i kohës së vet; dhe vërtet, vetëm Meyeri boti disa fabula e shqipërime nga fletoret, duke deshifruar e shpjeguar gjithçka, por pastaj u sëmur dhe fletoret i kaluan balkanologut tjetër të njohur, Gustav Weigand. Ky, pasi e mbajti materialin për gati 40 vjet, pati mirësinë t’ia dhuronte shtetit shqiptar më 1928 me një letër shoqëruese, ku shpreh dëshirën që këto tekste një ditë të botohen nga “një shqiptar filolog“. Pra tek e fundit duhej një shqiptar që të hynte në pyllin e harlisur të dorëshkrimeve, sepse vështirësia më e madhe qëndronte te shpjegimet arbërishte të fjalëve e shprehjeve arbërishte. Përse kjo punë nuk u bë në mbi 60 vjet në Shqipëri, nuk di ta shpjegoj, por padyshim që shteti shqiptar do duhej të ngarkonte nja 3-4 vjet një filolog që ta kryente punën, dhe interes politik për këtë nuk kishte, sidomos në kohë të izolimit. Unë pata prej vitit 1999 fatin që të merrja një bursë prej Shoqatës Shkencore Gjermane (DFG) në mënyrë që të arrihej deshifrimi i teksteve dhe studimi për to: Është një mirësi e veçantë, por edhe paradoks: për thesare të vendit tënd gjen mirëkuptim më parë jashtë kufijve të Shqipërisë sesa brenda... Megjithatë nuk mund të mos falënderoj së fundi edhe Ministrinë tonë të Kulturës, që dha një grant për botimin e librit.
Përse autori bën cilësimin “pellazgjike”? A ka lidhje me një opinion popullor dhe vetëpëlqyes tek ne, se shqiptarët janë pasardhës të pellazgëve, apo se
shqipja qëndron në gjenezë të gjuhëve?
Para se t’i përgjigjem kësaj pyetjeje, dua të theksoj se autori i vërtetë i shumicës së teksteve është prifti i Porosit, Vasil Saqelari. Kjo madhësi e panjohur e letrave tona, e padëgjuar deri më sot, duhet të hyjë pa vonesë në tekstet e shkollave e të fakulteteve. Ai është autori i dialogëve, letrave, mbledhësi i këngëve dhe i përrallave, përkthyesi i fabulave të Ezopit, i fragmenteve nga Bibla dhe i përrallave nga “1001 net”, i 30 letrave të epistolarit. Ka një penë të pazakontë për nga shkathtësia, pasuria dhe humori, një frymë që është kuintensencë e popullit të vet. Reinholdi i merrte prej tij tekstet me gërma greke, pastaj, i rishkruante ato me alfabetin e vet, i cili,në sajë të njohjes së shqipes që kishte filologu, ishte në gjendje të pasqyronte shumë më tepër nuanca sesa bënte greqishtja.
Sa për “pellazgjiken” kjo ishte një mitologji e kohës, në të cilën nuk dëshiroj të futem. Reinholdi i mban miqtë e tij arbëreshë, që atëherë popullonin rreth 1/3 e steresë greke dhe shumë ishuj si Hidra, Porosi, Salamina etj., për pellazgë, por ky më duket më fort një emërtim poetik sesa ndonjë tezë e tij, i marrë siç e ka gjetur në librin e madh të Hahnit “Studime shqiptare“ (1854). Në shpjegimet e veta është tepër shkencor; për ta kuptuar më mirë gjuhën shqipe bën, p.sh., në njërën nga fletoret një zbërthim të gjuhës së Pjetër Budit. Nuk merret asnjëherë me histori a etimologji të fjalëve.
Libri nuk është aspak në serinë atyre që përmendni ju: Përfaqëson mbledhjen e një gjuhe në një kohë kur kjo ruante pothuajse një fazë mesjetare (në krahasimet që bëj, do të shihni p.sh. se është shumë e afërt me gjuhën e Lekë Matrangës nga Sicilia dhe “Doktrinën e krishterë“ të tij (1595), na e tregon historinë e shqipes si nën një lupë të kthjellët, me fuqi të veçantë zmadhuese.
Ç’vend zë kontributi i mjekut gjerman në hierakinë albanologjike, nëse mund të përfytyrojmë një të të tillë, ku bëjnë pjesë kryesisht studiues gjermanë, si von Hahn, Gustav Meyer, Norbert Jokl e të tjerë?
Në radhën e dijetarëve eruditë që përmendët, të cilën unë shumë më tepër se hierarki, do ta quaja punëtori, Reinholdi, sikurse edhe Hahni është ndër punëtorët më të mëdhenj, përsa i takon mbledhjes së materialit, me kritere shkencore e shije të veçantë. Ndërsa Meyeri, Pederseni, Jokli ishin shkencëtarët deduktues, sidomos i pari që na ka lënë edhe të vetmin fjalor etimologjik të shqipes deri më sot, njohësi më i mirë i arbërishtes së Greqisë e të Italisë, Reinholdi është gurra mbi të cilën Meyeri ka ngritur veprën e tij, pak a shumë siç e ka ngritur Çabej veprën e vet mbi Buzukun dhe autorët e tjerë të vjetër të shqipes.
Si shpjegohet që duke pasur një gjuhë të tyren arbëreshët e Greqisë, që më pas i quajtën e u quajtën arvanitë, nuk do të ishin aq të zëshëm në fushën e kulturës, sa dhe arbëreshët e Italisë?
Kjo mund të marrë përgjigje thjesht nga fakti që mbretëria e Greqisë e krijuar më 1832 nuk ishte mbretëria e Napolit; ndërsa e dyta u lejoi arbëreshëve të atyshëm, sidomos pas mesit të shekullit 19, e më pas mbretëria italiane, jo vetëm gazeta e libra por edhe shkolla e kolegje, e para nuk u lejoi asgjë që mund të përcaktohet si kulturë e shkruar dhe e mësuar. Pas pavarësisë së shtetit grek, shqipja që flitej aty në masë (edhe në vitet 1880 Meyeri na njofton se gjuhë e marinës është përgjithësisht shqipja) e pa veten në ndrydhje dhe tërheqje të vazhdueshme; sikurse e dimë të gjithë, kisha ortodokse çdo të krishterë të atyshëm e identifikonte me grek dhe nuk njihte as gjuhë e as etni shqiptare.
Por duhet thënë se edhe nga vendi mëmë nuk rrezatohej ndonjë identitet a kulturë e dëshirueshme – kusht i domosdoshëm për çdo diasporë që të mbijetojë. Të mos harrojmë edhe se, ndërkohë që shumë shqiptarë luftonin në anën e kryengritjes greke, heronj si Boçari, Kolokotroni, Miauli, Bubulina etj., të tjerë shqiptarë si Omer Vrioni, Lleshi i Zi luftonin në anën e sulltanëve bash për të shtypur këtë kryengritje. Edhe kjo nuk besoj se e ka bërë Arbërinë vendin e ëndrrave, sikurse ndodhte matanë detit në Kalabri dhe Sicili.
Pastaj erdhi shteti i dobët shqiptar, më pas izolimi i gjatë i Shqipërisë, që e largoi atë pjesë të etnisë edhe më shumë nga trungu mëmë, deri në kohën e sotme, kur arbërishtja e Greqisë mund të quhet e asimiluar në pjesën e saj më të madhe.
Mund të na thoni ku konkretisht qëndron vështirësia e traskriptimit të teksteve të vjetra që ju keni bërë në alfabetin e sotëm?
Vështirësia më e madhe ishte leximi i shumë fragmenteve të errët, të errësuar ose të njollosur nga koha; ndërsa sistemi i Reinholdit, mbasi kuptohej, nuk ishte më i vështirë për t’u zbërthyer. Unë kam bërë një transkriptim që i afrohet shumë alfabetit të sotëm, por duke ruajtur njëkohësisht të gjitha nuancat e regjistrimit reinholdian, sipas parimit: Të kuptohet gjithçka, por edhe të mos humbet asgjë. Do të kishte qenë punë e lehtë ta ktheja gjithë lëndën në Alfabetin Fonetik Ndërkombëtar (API), por kjo do t’i bënte tekstet pothuajse të papërdorshme për publikun e shkollat shqiptare.
Çfarë mund të bëhet për njohjen e këtyre teksteve në shkolla?
Shumë. Në vitet 50-60 të shekullit të kaluar antologjitë e shkollave të mesme fillonin me Buzukun, Matrangën, Varibobën. Sot jo më nxënësit, po as studentët e filologjikut nuk dinë ta lexojnë shqipen e vjetër. As brezi im i Fakultetit të Letërsisë nuk dinte t’i lexonte autorët e vjetër. Është në të vërtetë një turp për sistemin tonë arsimor, sepse shqipja e para 400 vjetëve ndryshon nga e sotmja më pak, të themi, se anglishtja e sotme nga ajo e Shekspirit. Ne vërtet nuk kemi Shekspir nga ajo kohë, por kemi një pasuri të veçantë gjuhësore, që nuk e vlerësojmë, nuk e rigjallërojmë. Pikërisht për këtë do të provojmë t’i lexojmë tekstet sot me aktorë dhe ju siguroj që është një kënaqësi e veçantë.
Sikur të futen në librat mësimorë tekstet e Reinholdit, gjuha historike shqipe merr një dimension tjetër. Njihnim deri më sot De Radën, Markianoin, Skiroin dhe këngët e mrekullueshme të arbëreshëve të Italisë. Të njëjtën gjë, mund të themi se e kemi tani me patër Saqelarin dhe Karl Reinholdin. Pra jo vetëm një gurrë të madhe për gjuhësinë, por edhe një histori, një folklor, e një ëndje letrare të veçantë.
Somario
Është në të vërtetë një turp për sistemin tonë arsimor, sepse shqipja e para 400 vjetëve ndryshon nga e sotmja më pak, të themi, se anglishtja e sotme nga ajo e Shekspirit. Ne vërtet nuk kemi Shekspir nga ajo kohë, por kemi një pasuri të veçantë gjuhësore, që nuk e vlerësojmë, nuk e rigjallërojmë.
22/06/2005
KATEGORIA: Kulture Shekulli.
Krijoni Kontakt