Filozofët, jeta dhe veprat e tyre!

[Davius]

ALEN DE LIL

ALEN DE LIL (Alain de Lille - Alenus ab Insulis), teolog dhe filozof franc. (1120-1203). U përpoq në bazë të tezës së vet t'i nxjerte deduktivisht në mënyrë tejet rigoroze të gjitha shkencat nga parimet e caktuara më të larta, të themelonte një sistem teologjik brenda të cilit logjikisht do të lidheshin llojet e ndryshme të dogmave të krishtera madje edhe misteret. U mor edhe me poezi satirike e shkroi edhe një lloj të veçantë të enciklopedisë së diturive të kohës së vet.



Veprat kryesore: Anticlaudiamus; De planctu naturae; Maximae theologiceae. Në botim të J.P. Migne, Patrologia Latina, lib. 210 (1855).
---------------------------------------------------------

ALFREDUS ANGLIKUS

ALFREDUS ANGLIKUS (Alfredus Anglicus - Alfredi nga Sarasheli), filozof anglez (rreth vitit 1200). U përpoq të bashkonte konceptin platonian dhe aristotelian të shpirtit.duke e përcaktuar nga njëra anë si jotrupor dhe intelektual, kurse nga ana tjetër si parim i formës ose entelehi të trupit. Konsiderohet si një nga komentuesit e parë skolatikë të Aristotelit. Bëri përpjekje për të lokalizuar funksionet psikike në trup.



Kryevepra: De motu cordis (për herë të parë u botua në Mynster më 1923).

[Davius]

ALGAZELI

ALGAZELI (Gazali, Abu Hamid Mohamed al Chazzali), filozof dhe teolog arab (1059-1111). Bashkoi skepticizmin gnoseologjiko-teorik dhe elementet e reja neoplatonike me të bindurit teologjik, ortodoks, në bazë të të cilit kritikoi tërë filozofinë. Veçanërisht është interesante të hedhurit poshtë radikal të shkakësisë dhe pohimi mbi mosekzistimin e lidhjes së domosdoshme ndërmjet shkakut dhe pasojës. Në këtë drejtim është paraardhës i sistemeve skeptiko-mistike dhe më vonë edhe i sistemeve okazionalistike (Malbranshi e të tjerë).



Veprat kryesore: Reformimi i shkencës mbi religjionin si etikë islamike; Eliksiri i hyjnisë; Destructio philosophorum.
------------------------------------------------
ALIOTA, Antonio

ALIOTA, Antonio (Alliota, Antonio), filozof ital. (1881-1964), prof. në Padovë dhe Napoli. Zhvillimi filozofik i tij karakterizohet në fillim nga përvoja relevante psikologjike (gjithmonë nga një theks i pranishëm në jetën shpirtërore), pastaj me kritikën e estetikës së Niçes, për të përfunduar në krishterimin spiritual, sipas të cilit feja është bazë e filozofimit.



Veprat kryesore: Estetika e Kroçes dhe kriza e idealizmit italian (1920); Problemi i perëndisë dhe pluralizmi i ri (1949); Kriza e ekzistencializmit (1951).

[Davius]

ALKINDI

ALKINDI , (Alkendi), filozof arab (rreth 800-873). Jetoi në Basrah, pastaj në Bagdad, konsiderohet themelues i filozofisë arabe. Ishte erudit dhe shkroi vepra të llojeve të ndryshme shkencore (para së gjithash nga matematika dhe pastaj nga astronomia, medicina e të tjera). Aristotelian konsekuent, përktheu shumë studime të tij, mirëpo në doktrinën e tij janë të qarta edhe disa ndikime të neoplato-nizmit. Theksoi në mënyrë të veçantë rëndësinë e matematikës për themelimin e të gjitha shkencave.

-------------------------------------------------------
ALKMEONI, Krotonias

ALKMEONI, Krotonias, filozof dhe mjek grek (rreth 520 p.e.r.) Pitagorist që mësoi se në të gjitha gjërat njerëzore sundon kontradikta. Aspekti qenësor i shpirtit qëndron në lëvizjen e saj të përjetshme dhe në pavdekësinë. Në medicinë përkrahu qëndrimin se shëndeti është ekuilibër i elementeve materiale në trup. U mor edhe me hulumtime empirike, bëri autopsinë e kafshëve, konsiderohet themelues i fiziologjisë. Pohoi se truni me të cilin njeriu dallohet nga kafsha, është qendër e të gjitha funksioneve psikike. Në këtë drejtim shumë teza racionaliste, natyraliste të Alkmeonit janë mohim i mistikës pitagoriane.

[Davius]

ALTUZI, Johan

ALTUZI, Johan (Altus ose Althusius Johannes), filozof gjerm. i së drejtës (1557-1638). Një nga teoricienët juridikë të reformacionit që përfaqësoi doktrina të së drejtës natyrore mbi sovranitetin popullor dhe mbi të drejtën e rezistencës. Sipas Altuzit, shteti është «lidhje e përgjithshme popullo-re», në të cilën shumë komuna dhe krahina obligohen se do të «përfaqësojnë, realizojnë dhe mbrojnë të drejtën e pushtetit». Pushteti suprem dhe i patjetërsuar i takon popullit, kurse sunduesin që është vetëm nëpunësi më i lartë në shtet duhet ta zgjedhin përfaqësuesit e veçantë të popullit. Me kontratë përcaktohen rnarrëdhëniet ndërmjet sunduesit dhe popullit, kurse sunduesin që e shkel këtë kontratë nënshtetasit e tij mund ta internojnë ose ta vrasin.



Veprat kryesore: Politica (1603); Dicaeologicae libri III.

----------------------------------------------------
ALTYSERI, Lui

ALTYSERI, Lui (ALTHUSER, Louis), filozof dhe sociolog franc. (1918 -). Prof. në Paris. Konsiderohet marksist me tendenca strukturaliste të shprehura qartë. A. konsideron se me të ashtuquajturën «prerje epistemologjike» mund të ndahet mendimi i Marksit në dy periudha kryesore, «ideologjike» (para prerjes) dhe shkencore (Marksi «i moshës së pjekur»). Ndërkaq, shumë autorë konsiderojnë se skema e Altyserit përpiqet të ruajë dhe të verifikojë shkencërisht pikëpamjet staliniste, kështu që vepra e tij «Për Marksin» do të ishte më mirë të pagëzohet «Kundër Marksit»



Veprat kryesore: Pour Marx (1965): Positions (1976); Elements d'autocritique ( 1974).

[Davius]

ALLEN, Çarlls Grent

ALLEN, Çarlls Grent (Allen, Charles Grant), filozof dhe letrar angl. (1848-1899). Zbatoi teorinë evolucioniste në estetikë dhe reduktoi veprimtarinë estetike në instinktin e lojës. Theksoi karakterin pasiv të kënaqësisë artistike. Kënaqësinë estetike e identifikoi ndërkaq me ekonomizimin hedonist: maksimumin e tronditjes me minimumin e përpjekjes. Në disa romane të tij paraqiti pikëpamje të reja mbi moralin seksual dhe paqëndrueshmërinë e tezave të krishtera. Ithtar dhe propagandues i Darvinit.



Veprat kryesore: Physiological aesthetics (1877); The colour sense (1879); Charles Durwin (1885); Force and energy (1888); The Evolution ot' the idea of God (1897); The Womann who did (l895); The British Barbari ans (1896).
--------------------------------------------------------------

AMARLIKU, Benas

AMARLIKU, Benas (Amary de Bene), filozof dhe teolog franc. (? -1207). Teza themelore filozofike e Amarlikut është panteiste: perëndia dhe krijesat janë një, ekziston një identitet ndërmjet krijuesit dhe të krijuares. Nga perëndia, nëpërmjet ideve, lind shumëllojshmëria e gjërave dhe kësaj, që është uniteti më i lartë, i kthehen sërish të gjitha. Perëndia që manifestohet në çdo gjë, gjendet edhe në njeriun, kështu që njeriu «mban në vete qiellin» dhe vullneti i tij, nëse të njohurit është i drejtë, është njëkohësisht edhe i perëndisë. «Perëndia është gjithçka, perëndia dhe krijesa nuk janë të ndryshme; në perëndinë gjenden të gjitha gjërat, perëndia është substanca e përgjithshme». Si heretik u dënua nga Universiteti i Parisit (1202), nga Sinodi i Parisit (1210) dhe nga koncili në Lateran (1215). Sekti i amarlikanëve, ithtarët e tyre, mohojnë institucionet shoqërore dhe proklamojnë lirinë nga obligimet që imponohen nga shoqëria.

[Davius]

AMËLEN, Oktavë

AMËLEN, Oktavë (HAMELIN, Octave), filozof franc. (1856-1907). Pro-esor në Bordo, kurse nga viti 1905 në Sorbonë. Kriticizmin e mësuesit të vet Renuvieut, nën ndikimin e Hegelit, e shndërron në sistem idealist të cilin e quan racionalizëm integral (rationalisme integral) ose noodice. Dialektika e tij sintetike e njëmendësisë është formuar në mësimin specifik mbi kategoritë, brenda të cilit vend kryesor ka ideja e relacionit në tri fazat e saj: në tezën, antitezën dhe sintezën. Vetëdija që posedon karakterin sintetik është shkalla më e lartë e realizimit si akt i të menduarit. Të menduarit është akt krijues dhe me këtë njëkohësisht edhe objekt, subjekt dhe sintezë e tyrë. Veprat kryesore: Essai sur les elëments principaux de la reprësentation (1907); Le systëme de Descartes (1911); Le systeme d'Aristote (1920); Le systeme de Renouvier (1927).

-----------------------------------------------------------------------
AMONI, Sakas

AMONI, Sakas , filozof helenist (rreth 175-242). Mësues i Plotinit, konsiderohet themelues i shkollës neoplatoniane. Mësimet e veta, në të cilat sipas disa burimeve (për shembull të neoplatonistit Hieroklit), u përpoq të pajtonte filozofinë e Platonit dhe të Aristotelit, i përhapi vetëm gojarisht. Disa autorë (për shembull Nemezi) pohojnë se në doktrinën e Plotinit është i dukshëm ndikimi i A.S., sidomos në tezat lidhur me raportin e shpirtit ndaj trupit dhe mendjes.

[Davius]

ANAKSAGORA


ANAKSAGORA , filozof grek (rreth 500-428 p.e.r.). Në Athinë, në vitet 30 zhvilloi veprimtari të frytshme filozofike, mirëpo pas akuzës për ateizëm, arriti, në saje të mikut Periklit, të ikë në Lampsak dhe të shpëtojë nga vdekja. Nga vepra kryesore e tij që atëherë mbante titullin e rëndomtë Mbi naty-rën janë ruajtur vetëm disa fragmente, të cilat me siguri janë nga libri i parë i kësaj vepre. A. konsideron, sikurse Empedokli, se në natyrë nuk ka as ekzistencë as zhdukje - ekziston vetëm bashkimi dhe ndarja e grimcave të pandryshueshme të cilat i quajti sperma - e të cilat më vonë Aristoteli i quajti homeomei. Me bashkimin e këtyre grimcave krijohen gjërat e ndryshme, ndërsa cilësia e çdo gjëje kushtëzohet nga ato grimca që dominojnë në përzierjen dhe që për këtë shkak mund të perceptohen

Nga gjendja e parë kaotike, në të cilën në fillim ishin të përziera homeomeritët, lindi kozmosi i rregulluar nëpërmjet mendjes (nus-it), që e vuri në lëvizje masën inerte. Mirëpo pasi u dha impulsi i parë, roli i kësaj mendjeje përfundon dhe çdo gjë pastaj rrjedh në mënyrë mekanike sipas ligjeve kauzale rreptësisht të përcaktuara. Njohje ndijore, sipas Anaksagorës, kemi në saje të ekzistimit të kundërshtisë që kemi në botën tonë të brendshme (p.sh. të ftohtit mund ta ndiejmë vetëm atëherë kur trupi është i nxehtë). Ndërkaq, të vërtetën nuk e njohim me anën e shqisave por nëpërmjet arsyes.



Duke provuar rëndësinë e Anaksagorës në historinë e filozofisë, Aristoteli thotë: «Filozofët para Anaksagorës mund të krahasohen me ata endacakë që i quajmë natyralistë. Sikurse që, duke u kolovitur, gladiatorët mund të japin edhe të goditura të qëlluara, por jo sipas rregullave të shkathtësisë, gjithashtu duket se edhe këta filozofë nuk janë aspak koshientë për atë që flasin». A. është i pari që -duke thënë se mendimi i kulluar është e vërtetë - siguroi këtë koshiencë, kështu që edhe sipas fjalëve të Hegelit ai dukej si «i padehuri midis të dehurëve».

[Davius]

ANAKSIMENI, Miletas


ANAKSIMENI, Miletas , filozof grek (585/4-528/5. p.e.r.) Më sa duket mësoi te Anaksimandri dhe me siguri ky ndikoi shumë në Anaksimenin. Baza e parë e përgjithshme (arhë) e çdo gjëje ekzistuese, sipas Anaksimenit është ajri, i cili është i pakufizuar dhe në lëvizje të përhershme. Kjo materie e pa-fundme, përkatësisht ajri, kalon gjatë ndryshimit të vet në këto shkallë: zjarr - ajër - erëra - ujë - tokë - gurë. Të gjitha këto shkallë krijohen nëpërmjet rrallimit dhe dendësimit; ndërkaq rrallimi është identik me ngrohjen, kurse dendësimi me ftohjen. A. provoi të jepte një shpjegim shkencor natyror të origjinës së gjithësisë dhe ta mënjanonte mitin mbi krijimin hyjnor të botës. Augustini për të pohon se A. ka qenë i bindur se perënditë «nuk e kanë krijuar ajrin, por edhe vetë ata janë krijuar nga ajri».



Kozmosi në esencë është identik me njeriun, ndërsa ajri e bën të mundur këtë unitet. Sikurse shpirti ynë që është ajër dhe si i tillë na drejton ne dhe nga ne krijon unitet, po kështu edhe fryma dhe ajri përfshijnë dhe mbajnë tërë kozmosin» (Diels, fragm.2). Sikurse për Anaksimandrin ashtu edhe për Anaksimenin procesi kozmologjik është periodik.

-------------------------------------------
ANAKSARKU, Abderas

ANAKSARKU, Abderas filozof grek (? nga mesi i shek. IV p.e.r.). Nxënës i Metrodorit, pasardhës i Demokritit. Përcjellës i Aleksandrit të Madh. Nga veprat e tij janë ruajtur vetëm dy frag-mente.Qëllimi i jetës, sipas Anaksar-kut, është lumturia. Nga Anaksarku me siguri skeptiku Piron mori vesh për doktrinën e Demokritit

[Davius]

ANAKSIMANDRI, Miletas


ANAKSIMANDRI, Miletas , filozof grek (rreth 610-546 p.e.r.). Konsiderohet se është autor i veprës filozofike greke më të vjetër, Mbi natyrën nga e cila është ruajtur një fragment: «Ajo nga e cila krijohen të gjitha gjërat është po ajo ku këto duhet të zhduken, sipas domosdoshmërisë; sepse këto në kohën e caktuar i nënshtrohen dënimit dhe njëra tjetrës i ahmerren për padrejtësinë e vet». (Për këtë fragment, përveç të tjerëve, një studim të veçantë shkroi edhe M. Hajdegeri: «Der Spruch des Anaximander»).



Për filozofinë e Anaksimandrit marrim vesh më shumë nga autorët e mëvonshëm, sidomos nga Aristoteli dhe Simpliciusi. Apejroni i pafund është parim themelor për shpjegimin e të gjitha ndryshimeve në natyrë. Sipas Anaksimandrit, shkakun e parë, përkundër ujit të Talesit dhe ajrit të Anaksimenit, duhet dalluar nga të gjitha gjendjet konkrete të materies. Apejroni është bazë e parë materiale (arhë) kualitativisht e pacaktuar dhe e pakufizuar nga hapësira dhe koha e të gjitha gjërave ekzistuese që, me anën e lëvizjes së amshueshme ndanë nga vetja kundërshtitë dhe kështu kushtëzon lindjen e gjërave të veçanta. Më në fund, e veçanta sërish kthehet në fund të procesit në të përgjithshmen, të pacaktuarën, të pafundmen, në apejron. Nga njëja lind shumësia kurse nga shumësia, njëja. Ekziston krijimi dhe shkatërrimi periodik i botës.



Anaksimandri theksoi veçanërisht domosdoshmërinë e këtij procesi. Njëkohësisht ai konsideron se kthimi i njëjës është drejtësi, kurse ndarja nëpërmjet kundërshtive është padrejtësi. Anticipim i rëndësishëm i shumë teorive bashkëkohore mbi origjinën e llojeve është teza e Anaksimandrit për krijimin e jetës organike në ujë si dhe doktrina e tij mbi zhvillimin e qenieve të gjalla me anën e organizmave të ulëta deri te njeriu. Sipas Anaksimandrit, toka ka formën e cilindrit që gjendet në qendër të botës dhe lirisht rri pezull në ajër. Duke caktuar rendin e planeteve, A. përmend Hënën, Ne-ptunin dhe Veneren.

[Davius]

ANDERSONI, Xhon

ANDERSONI, Xhon (ANDERSON John), filozof australian (1893-1962). Lindi, u shkollua dhe e filloi karrierën universitare në Skoci, ndërsa në vitin 1927 kaloi në Universitetin e Sidneit dhe këtu ngeli duke u bërë themelues i shkollës filozofike bashkëkohore më me influencë në Australi. Në fillim ishte idealist absolut, ndërsa më vonë përpiqet të zhvillojë variantin e vet të fiiozofisë empiriko-realiste dhe pluraliste e deterministe. Numrin më të madh të artikujve në të cilët merret me metafizikë dhe epistemologji, pastaj me logjikë, matematikë, estetikë, etikë dhe filozofi politike, i botoi në Australian Journal of Philosophy. Kryevepra: Studies in Empirical Philosophy (posth. 1962).

-------------------------------------------------

ANDRONIKU, Rodosas

ANDRONIKU, Rodosas , filozof grek (rreth vitit 70 p.e.r). Peripatetik që përgatiti botimin kritik të veprave të Aristotelit dhe shkroi komentet për etikën, fizikën dhe logjikën e tij. Është filologu më i shquar i shkollës peripetatike së bashku me Aristotelin, filozofinë e të cilit e përkrah tërësisht, duke bërë ndryshime të vogla në krahasim me pikëpamjet e mësuesit. Shkroi komentin edhe për veprat e Teofrastit.

[Davius]

ANËKEN, Arturë

ANËKEN, Arturë (HANNEQUIN, Arthur), filozof franc. (1856-1906); Profesor i filozofisë në Universitetin e Lionit. Ishte ithtar i «monizmit kritik». Nocioni fizikal përmban në vete kundërthënien, sepse përveç strukturës së vet atomike - të diskontinuar duhet të plotësojë edhe kontinuitetin. Kuantiteti i diskontinuar (që përbën edhe themelin e matematikës) duhet të përfytyrohet si simbol i kualitetit të kontinuar. Andaj atomi edhe nuk është nocion, por ekzistimi i tij hipotetik është i domosdoshëm në shken-cë.



Kryevepra: Essai crituque sur l'hypothëse des atomes dans la science contemporaine ( 1895).

-------------------------------------------------------------------

ANSELMI, i Kenterberit

ANSELMI, i Kenterberit , filozof angl. dhe teolog me origjinë italiane (1033-1109). Arqipeshkvi i Kenterberit luftoj kundër mbretërve anglezë për autonominë e kishës. Kundërshtar i përbetuar i nominalizmit dhe realist radikal. Pohoi se para krijimit, bota duhet të ketë ekzistuar në mendimin hyjnor - idetë hyjnore janë modele sipas të cilave është sajuar bota reale. Sikurse artisti që e përfytyron në ide veprën artistike para se të krijojë, ashtu edhe bota ka ekzistuar në ide para se të krijohej. Teologjia qëndron mbi dhe para filozofisë sipas parimit themelor: Credo ut intelligam (Besoj për të njohur).



Në veprën De incarnatione Verbi (Mbi mishërimin e fjalëve), A. thekson se atyre që nuk besojnë, nuk u lejohet fare të bëjnë shqyrtime lidhur me Librin e shenjtë (Biblën). Kjo është e lidhur para së gjithash me nominalistët ose, si i quajti A. «dialektikanë të kohës sonë».



Vërtetimin ontologjik të Anselmit mbi ekzistencën e perëndisë, me të cilin nëpërmjet nocionit të perëndisë deshi të provonte ekzistimin e saj, e mohoi me sukses Gaunilo dhe më vonë Kanti. Sot nuk e pranojnë as të gjithë teologët katolikë.



Veprat: Në botim të J. P. Migne, Patrologia Latina, fashikulli 158-159 (1855).

[Davius]

ANTIFONTI

ANTIFONTI , filozof grek (shek. V p.e.r.). Një nga sofistët e parë që për nga mësimi i vet mbi natyrën është i afërt me Empedoklin. Sipas Antifontit, kombinimet më të ndryshme që krijohen nga konflikti i elementeve ndodhin në saje të forcës mekanike dhe jo nga ndonjë forcë qëllimore. Është e njohur doktrina e tij mbi të drejtën natyrore me të cilën angazhohej për barazinë e njerëzve. Ligji naty-ror është i lidhur ngushtë me mirëqenien e çdo individi meqë është ligj jetësor i organizmit të gjallë. Vetëm plotësimi i kësaj të drejte natyrore është e dobishme për jetën, ndërsa shtypja e saj është e dëmshme. Dallimet ndërmjet grekëve dhe barbarëve, të farfërve dhe të pasurve i quante dallime barbare.



Sipas A. ligjeve njerëzore duhet t'u nënshtrohemi vetëm para syve të atyre që i kanë nxjerrë: ndërkaq, kur nuk ka dëshmitarë, duhet të jetojmë ekskluzivisht sipas natyrës, sepse kjo asnjëherë nuk sjell as turp as dënim. Dënimi për cënimin e ligjeve, sikurse edhe vetë ligjet, janë pikërisht paragjykime: prandaj dënimit duhet t'i shmangemi meqë ai është shkelje e ligjeve të cilat, kryesisht, janë nxjerrë arbitrarisht dhe shumë prej tyre janë të kundërta me natyrën.



Veprat kryesore: Nga katër veprat që përmenden me emrin e tij, këto të dyja janë me siguri të tij: E vërteta dhe Mbi harmoninë.

[Davius]

ANTIOKU, Askalonas

ANTIOKU, Askalonas , filozof grek (shek. I p.e.r.). Nxënës i Filonit dhe i stoikut Mnesark Mohoi tezat skeptike. Është eklektik që pohoi se nuk ka ndryshime qenësore ndërmjet shkollës peripatetike dhe stoike. Skepticizmin absolut A. nuk e pranon për shkaqe praktike (ngaqë nuk ekziston mundësia që njeriu ta rregullojë jetën në harmoni me arsyen pa bindje të fortë dhe të paluhatshme) dhe teorike (ngaqë në vete është në kundërthënie).

----------------------------------------------------------
ANTISTENI, Athinas

ANTISTENI, Athinas . Filozof grek (rreth 444-365 p.e.r.). Është themelues dhe përfaqësues kryesor i shkollës kinike. Në teorinë e njohjes Antisteni është sensualist. Më origjinale është doktrina etike e tij. Virtyti i vërtet gjendet jashtë çdo gjëje të jashtme dhe sidomos jashtë shoqërisë. Ajo është imanente vetëm ndaj personalitetit autonom të moralshëtn. Pasuria, shëndeti, nderi, kënaqësia - nuk e paraqesin të mirën, sikurse që as sëmundja, varferia dhe vdekja nuk janë një e keqe. Si mësuesi i tij Sokrati, pohon se lumturia e njeriut qëndron në vetë njeriun dhe varet plotësisht nga vullneti i tij. Duke u nisur nga teza se janë të mundura vetëm gjykimet identike (A është A), ai pohon se kundërthënia është e parealizueshme në gjykime. Ekziston vetëm individualja e jo edhe gjenerikja, vetëm sensualja dhe jo edhe e përgjithshmja. «E shoh kalin Por nuk e shoh kalërinë». Në këtë vështrim Antisteni kritikoi edhe mësimin e Platonit mbi idetë.



Në aspektin shtetëror-juridik për Antistenin shtet ideal është ai kozmopolit e kërkonte edhe bashkësinë e grave dhe të fëmijëve. Sipas disa dëshmive, edhe pikëpamjet mbi religjionin i kishte shumë liberale.

[Davius]

ANTONI, Karlo

ANTONI, Karlo (ANTONI, Carlo), filozof ital. (1896-1959). Profesor në Romë, i afërm me Kroçen. Përveç problemeve estetike studioi edhe çështjet e përgjithshme të kulturës dhe veçanërisht ato të historicizmit dhe të iracionalizmit.



Veprat kryesore: Mbi historizmin në sociologji (1940); Koment Kroçes (1955); Historizmi dhe antihistorizmi (posth. 1964).

--------------------------------------------
APELT, Ernst Fridrih

APELT, Ernst Fridrih , (APELT, Ernst Friedrich), filozof gjerm. (1812-1859) Prof. në Jenë, nxënës dhe ithtar i filozofisë së Frizit. Është më i njohur mësimi i tij mbi induksionin që «mundëson unitetin e njohjes» kështu që është pika ku gjenden «empiria dhe metafizika». Në veprën Die Epochen der Geschichte der Menschheit A. paraqet zhyillimin historik të kulturës për të cilin mendon se ka arritur shkallën më të lartë në botëkuptimin e Kantit dhe të Frizit.



Veprat kryesore: Die Epochen der Geschichte der Menschheit (1845); Die Theorie der Induktion (1854); Metaphysik (1857).

[Davius]

APEL, Karl Oto

APEL, Karl Oto (APPEL, Karl Otto), filozof gjerm. (1922 -) Prof. në Frankfurt. Themeloi teorinë e njohjes dhe teorinë e shkencës, që në fund të fundit mbështetet në motivet e dimensionit socialo-filozofik dhe antropologjik. Për të, transformimi i filozofisë ka domethënie të njëjtë me transformimin e filozofisë transcendentale, përkatësisht me tregimin e mundësisë së komunikimit në bashkësinë njerëzore me anën e transformimit të subjektit transcendental në subjektin shoqëror. Pikërisht një bashkësi e tillë pushon të jetë objekt dhe bëhet subjekt i njohjes. Ka pikëpamje të afërta me disa teza të «teorisë kritike mbi shoqërinë», pastaj me të Hajdegerit, me disa teori bashkëkohore hermeneutike dhe me kritikat gjuhësore analitike të kuptimit.



Veprat kryesore: Komunikation-sgemeinschaft und die Grundlage der Hermeheutik (1968); Transformacija filozofije (1973); Aspekte und Probleme der Sprachphilosophie (1974); Der Denkweg von Charles S. Pierce (1975); Die Erklaren Verstehen Kontroverse in transcendentalpragmatische Sicht (1979).

[Davius]

APOLONI, Tianas

APOLONI, Tianas , filozof grek (fundi i shek. I). Përfaqësues i drejtimit neopitagorian, predikues-mistik. Elementet stoike të botëkuptimit të tij janë të aferta me kozmopolitizmin. Predikoi çlirimin nga pasionet tokësore, nga trupi mëkatar (me të cilat shpirti është i lidhur me zinxhirë) dhe të ngriturit në hyjni nëpërmjet perfeksionimit religjioz e moral. I atribuoi vetes fuqitë mbinatyrore dhe hyjnore
----------------------------------------------------------------------
APTON, Çarlls Barns

APTON, Çarlls Barns , (UPTON, Charles Barnes), filozof angl. (1831-1920). Profesor i filozofisë në Oksford. I afërm me filozofinë e Martinos, të cilin përpiqet ta lidhë me disa teza të Loces. Kundërshtar i Th. H. Grinit dhe idealizmit klasik gjerman. Veprat kryesore: The present Agnosticism and the Coming Theology (1879); Are Ethics and Theology Vitally Connected? (1892); Martineau's Philosophy, a Survey (1905).

[Davius]

ARDIGO, Roberto

ARDIGO, Roberto , filozof ital. (1828-1920). Në fillim ishte predikues, kanonik që merrej me probleme teologjike. Duke u përpjekur për vërtetimin dhe argumentimin shkencor të bindjeve teologjike, u njoh me metodat dhe rezultatet e shkencave natyrore bashkëkohëse dhe kështu evoluoi duke u bërë përfaqësuesi më i rëndësishëm i pozitivizmit italian. Nga viti 1881 prof. i filozofisë në Padovë. Shkenca duhet të kufizohet në zbulimin e raporteve të drejta midis fakteve, ndërsa uniteti i tërë realitetit (në të cilin gjithmonë sërish shfaqet procesi i ndarjes së të caktuarës nga e pacaktuarja) assesi nuk mund të kuptohet. Sipas Ardigos, vullneti njerëzor është i lirë vetëm pjesërisht, ndërsa mbi fenomenet fizike dhe fiziologjike sundon kauzaliteti natyror.



Sipas A. etika, në realitet, nuk mund të krijojë forca te njeriu, ajo vetëm ndan në mënyrë kritike forcat reciprokisht të ndryshme duke ndarë të dëmshmen nga ajo që mund të përdoret. Megjithkëtë, A. beson edhe në ekzistimin e bërthamës «së idealitetit shoqëror» te njeriu, d.m.th. të instinkteve që shpien kah veprimtaria altruiste.



Veprat kryesore: Psikologjia si shkencë pozitive (1870); Morali i pozitivistëve (1878); E vërteta (1891); Uniteti i njohjes (1898); Të gjitha veprat u botuan në 11 libra (1882-1918).

[Davius]

AREND, Hanah

AREND, Hanah (ARENDT, Hannah) , filozofe, politologe dhe kritike letrare gjerm. (1906-1975). Pas ardhjes së Hitlerit u detyrua të emigronte. Një kohë jetoi në Paris, ndërsa më vonë qe prof. shumëvjeçare e filozofisë politike në universitetet e ndryshme të SHBA. Sipas H. A. politka është sferë e lirisë, në të cilën liria është realitet i gjallë e jo nocion. Andaj njeriu mund të realizojë lirinë e vet vetërn në jetën publike, përkatësisht në politikë. Mirëpo, njëkohësisht për të çështjet politike janë aq serioze saqë nuk mund të jenë objekt vetëm i politikanëve dhe shkencëtarëve. Ajo e sulmoi edhe pozitën tradicionale të varësisë se jetës aktive (vita activa) nga jeta kontemplative (vita contemplativa). Këto janë mënyra diametralisht të kundërta të ekzistencës njerëzore, por jeta të cilën e zgjedh filozofi nuk është superiore (as e nënrenditur as e mbirenditur) mbi jetën e punëtorit politik, si kërkohet prej fillimit të traditës metafizike.



Veprat kryesore: The Origins of Totalitarianism (1951); On Revolution (1963); Vita activa oder vom Tatigen leben (1967); The Human Condition (1973); Men in Dark Times (1973); The Life of the Mind (vëll.11,1978).

--------------------------------------------------------------------
ARETINO, Pietro

ARETINO, Pietro , letrar, piktor dhe estet ital. (1492-1556). Është i orientuar në mënyrë antiaristoteliane dhe antinormative si dhe në përgjithësi kundër diturisë së padobishme dhe të vdekur nga librat. Për këtë arsye për të bota e ëndrrave vetjake është më e vlefshme se çfarëdo instrukcionesh pedante, ndërsa poeti është ligjdhënës dhe gjykatës i vetvetes.



Burim kryesor për tezat e tij: Pisma (1537-1550).

[Davius]

ARIAN FLAVIE, Nikomedias

ARIAN FLAVIE, Nikomedias , filozof grek (shek.II). Mësues i Epiktetit, mësimin e të cilit e paraqiti në shumë vepra, nga të cilat më me rëndësi është Manuali i Epiktetit, e që më vonë në Bizant shpesh është parafrazuar dhe shpjeguar për nevoja të krishterimit. Përveç kësaj vepre që është burimi më i rëndësishëm i mësimit etik të Epiktetit, shkroi edhe Bisedat e Epiktetit në tetë libra (nga të cilët janë ruajtur vetëm katër veprat e para), dhe Homilietë në dymbëdhjetë libra që nuk janë ruajtur. Përveç veprave filozofike shkroi edhe studime historike dhe ushtarake.

----------------------------------------------------------------
ARISTID, Marcie

ARISTID, Marcie , apologjet i vjetër krishter (shek. II). Nëpërmjet argumenteve filozofike u përpoq të mbrojë krishterimin dhe ishte kundërshtar i Politeizmit. Konsideroi se monoteizmi është karakteristikë e qenësishme e krishterimit. Aristidi mendon se është e pamundur njohja e perëndisë, sepse Perëndia është (që ka bërë çdo gjë për njeriun dhe për shkak të njeriut) e paaritshme dhe e pafundme.

[Davius]

ARISTIPI, Kirenas

ARISTIPI, Kirenas , filozof grek (rreth 435-355 p.e.r.). Themelues i shkollës së Kirenes dhe nxënës i Sokratit. Në teorinë e njohjes A. është sensualist kurse në etikë hedonist. Sendet në vetvete janë të panjohshme dhe njohim vetëm ndijimet tona në to, d.m.th. njohim gjendjen e subjektit të mallëngjyer. Ndijimet e papëlqyeshme që shkaktojnë vuajtje janë të këqija, ndërsa të këndshmet, qëllimi i të cilave është kënaqësia, janë të mira.

Lumturia është ndjenjë e kënaqësisë dhe e ëndjes, mirëpo i mençuri nuk u nënshtrohet kënaqësive por i sundon ato d.m.th. kupton në mënyrë racionale dobinë konkrete të kënaqësisë së veçantë. Për atë që ndihet si e kënaqshme nuk dihet, d.m.th. drejtpërdrejt, por vetëm me anën e meditimit, filozofimit. Përveç ndikimit të Sokratit që shprehet edhe në disa postulate të ba-zuara etike dhe racionaliste, në Aristipin ndikoi para së gjithash, doktrina senzualiste e Pitagores.

------------------------------------------------------------------------
ARISTOBULI

ARISTOBULI , filozof çifut (rreth 160 p.e.r.). Përfaqësues i sinkretizmit helenistik-hebraik. U përpoq të vërtetonte (shepeshherë me teza dhe argumente të dyshimta) se përfaqësuesit më të mirë të filozofisë greke nxjerrin pikëpamjet e tyre nga tradita çifute. Kështu konsideron se Pitagora, Sokrati dhe Platoni ishin të varur nga doktrina e Mojsiut. Komentoj Dhiatën e vjetër