Naim Frasheri dhe Bibla.

[Brari]

HISTORI

figura më ëmblematike e Rilindjes Kombëtare Naim Frashëri ka bërë një akt të pashembullt vlerësimi dhe nderimi për Biblën e Shenjtë. Naim Frashëri ka përkthyer një nga fragmentet më sinoptikë dhe domethënës të Ungjillit të Shën Gjonit (8-1,11). Ky fragment i mrekullueshëm dhe tronditës lidhet me ballafaqimin e Krishtit për dënimin ose jo të krimit të kurorëshkeljes nga ana e një gruaje që është Maria Magdalena
Bektashizmi naimjan qe në harmoni me romantizmin dhe kombëtarizmin laicist të tij. Bektashizmi naimjan gjithsesi ishte një formë origjinale e harmonizimit të dy feve të mëdha : krishtërimit dhe islamizmit. Një sinkretizim i tillë në kohën e sotme quhet ekumenizëm. Naim Frashëri ishte një shkrimtar i madh ekumenik dhe ekumenizmi i tij mund të jetë më i veçanti dhe më origjinali

Studiuesi i njohur Dr. Moikom Zeqo paraqet kronologjinë e përkthimeve të Ungjillit dhe librave fetarë nga korifejtë e letërsisë shqipe, qysh nga Gjon Buzuku e deri te rilindasit

Si e përktheu Naim Frashëri librin e Biblës së Shenjtë
Përveç poetit tonë kombëtar, përkthimi integral, i tërësishëm dhe i vetmi deri më sot i plotë i gjithë librave kanonikë është bërë nga kishtari i ndritur shqiptar Don Simon Filipaj


--------------------------------------------------------------------------------

Dr. Moikom ZEQO

Dimë deri më sot se libri më i kryehershëm në gjuhën shqipe është ai i Gjon Buzukut më 1555. Kjo kryevepër filologjike e shqipërimit dhe e strukturimit terminologjik dhe konceptual është nja antologji e librave përbërës të Biblës së Shenjtë. Pra është pikërisht Bibla e Shënjtë që hap hullinë madhështore dhe të pakufishme të letërsisë shqipe. Të shumtë janë dijetarët, që kanë bërë përkthime mjeshtërore të librave të Biblës së Shenjtë, qoftë nga Testamenti i Vjetër, qoftë nga Testamenti i Ri. Një kulm të shqipërimit të Biblës së Shenjtë e arriti filologu i mrekullueshëm shqiptar Konstandin Kristoforidhi.

Por përkthimi integral, i tërësishëm dhe i vetmi deri më sot i plotë i gjithë librave kanonikë të Biblës së Shenjtë është bërë nga kishtari i ndritur shqiptar Don Simon Filipaj. Vepra e Filipajt është po aq madhështore sa vepra e dijetarit ilir të shek.IV Euseb Hieronimit, i cili përktheu Biblën e Shenjtë në gjuhën latine, në variantin e njohur "Vulgata", që u bë baza dhe shtrati konceptual i qytetërimit letrar, teologjik dhe filozofik i Evropës Perendimore.
Kohët e fundit duke shkruar një libër për Gjon Buzukun, unë kam hyrë në hullitë e pafundme dhe të çuditëshme të përkthyesve shqiptarë dhe të huaj të Biblës së Shenjtë në shqip. Kaq të shumtë dhe të ndryshëm janë këta njerëz, disa personalitete me emër të madh dhe shumica gati anonimë dhe të harruar krejtësisht, sa të bën përshtypje fakti, që vetëm një kryelibër si Bibla e Shenjtë mund të ngjallte një interes kaq të shumëfishtë intelektual dhe kulturor. Jo rastësisht në shek.XIX, që quhet si shekulli i Rilindjes Kombëtare, shqiptarët patën një ringjallje morale dhe letrare, duke u bazuar më tepër tek një kulturë laike e mirëfilltë në formën e një moderniteti dhe të një stili të ri dhe fuqishëm për kohën. Motoja kryesore e rilindasve tanë qe laicizmi dhe filozofia e kombëtarizmit, gjë që bëhej për herë të parë në një mënyrë të programuar dhe iluministe. Letërsia e romantizmit shqiptar përputhej si tipologji potenciale dhe jashtëzakonisht prekëse për ideologjinë kombëtariste të Rilindjes të përfaqësuar shkëlqyeshëm sidomos me emrat e De Radës dhe Naim Frashërit. Por nuk është e vërtetë, që kultura e re shpresëdhënëse e rilindasve kishte një karakter purist dhe laicist absolut. Pikërisht në këtë lak kohor, Konstandin Kristoforidhi bën përkthimet e tij të mahnitëshme, të Librit të Psallmeve si dhe të 4 ungjijve të Testamentit të Ri apo dhe të disa librave të Testamentit të Vjetër. Në këtë mënyrë Kristoforidhi vazhdonte në kohë dhe në hapësirë por në një mënyrë tjetër veprën e ndërprerë që para 4 shekujsh të Gjon Buzukut të pavdirë. Shqipërimet e unjgjijve nuk ishin në kontradiktë as me romantizimin dhe as me kombëtarizmin shqiptar. Kjo vërtetohet mjaft qartë. Për shembull tek De Rada metaforat e unjgijve dhe sidomos egzotika kristiane e mëshirës dhe e përdëllimit, e altruizmit dhe e misticizmit të ndritur është në substancën e poemave të tij të mahnitëshme. Nga ana tjetër pa shqipërimin e ungjijve nga Kristoforidhi nuk mund të arrihej dot tek Fan Noli dhe aksioni i tij i jashtëzakonshëm kombëtar i krijimit të Kishës Autoqefale Shqiptare. Qëllimi im është të them qartë dhe pa ekuivok se të gjithë shkrimtarët shqiptarë rilindas të një origjine etnike, pavarësisht nga përkatësitë fetare të ndryshme kishin një syzim të qartë letrar dhe modern të së ardhmes. Ajo që dua të ve në spikamë është që figura më ëmblematike e Rilindjes Kombëtare Naim Frashëri ka bërë një akt të pashembullt vlerësimi dhe nderimi për Biblën e Shenjtë. Naim Frashëri ka përkthyer një nga fragmentet më sinoptikë dhe domethënës të Ungjillit të Shën Gjonit (8-1,11). Ky fragment i mrekullueshëm dhe tronditës lidhet me ballafaqimin e Krishtit për dënimin ose jo të krimit të kurorëshkeljes nga ana e një gruaje që është Maria Magdalena. Ky fragment është komentuar nga të gjithë ideologët dhe intelektualët e kohërave. Kemi të bëjmë me zanafillën e idesë së mëshirës dhe idesë së fajit si realitet njerëzor tek të gjithë. Krishti në parabolën e kësaj ngjarjeje shkruan me gisht diçka në rrë ose mbi tokë. Kjo është e vetmja dëshmi biblike që ai dinte të shkruante, por ndoshta edhe të vizatonte. Teza e tij dialektike, me një paradoks të ndërsjelltë, se mund të godiste një mëkatar ose mëkatare vetëm ai njeri që nuk kish bërë vetë mëkate, përbën esencën e drejtësisë zanafillore, të pastër, absolute. Ajo që kërkon Krishti, e kpërcen botën juridike, domethënë edhe atë reale. Krishti tregon se ka një të drejtë të epërme, të ndryshme nga e drejta juridike. Kur ndëshkuesit e gruas mëkatare hodhën përdhe gurët që mbanin në duar, sepse kishin bërë mëkate që të gjithë, Krishti, i cili qe në këtë sknë shekspiriane e vetmja qënie që nuk kish bërë mëkate, në bazë të logjikës formale aristoteliane duhej të vepronte dhe të qëllonte me gurë mëkataren. Por Krishti e shkeli dhe e përbuzi këtë të drejtë kanunore, e fali mëkataren, ndonëse nuk harroi ta porosiste, që të mos mëkatonte më në të ardhmen. Kjo parabolë është mrëkullibërëse dhe dlirësuese në të gjithë pikpamjet. Kjo parabolë tregon se jo dënimi, por emancipimi është shpëtimi i botës.

Naim Frashëri e ka shqipëruar mrekullisht si më poshtë fragmentin parabolë nga Ungjilli i Shën Gjonit :

Përkthimi i Naim Frashërit
"Zoti Krisht një mëngjes, tek mësonte njerëzinë në hijetoret (d.m.th në tempullin e sinagodës - shenimi im M.Z.) të kënduarit (mësuesit, që dinin shkrim e këndim - shënimi im M.Z.) e judeve, që quheshin shkronjës dhe farisenj, i prunë një grua që kishinë zënë mbë turp, edhe i thonë që në nomtë (në ligjin - shënimi im M.Z.) Moisiu porosit të tillatë të vritenë me gurë, ti pra si thua? Këtë ja thoshinë duke ngarë, që të gjeninë punë ta shaninë. Zoti Krisht hodhi sytë poshtë dhe shkruante me gisht mbi dhe, si vunë këmbë dhe po e pyetninë, ngriti dytë mbë ta dhe tha : "I pafajmi prej jush të hedhë përpara gurë mbi të", ata, si dëgjuanë këtë fjalë edhe mendja i rrihte, zunë një nga një, nga të mëdhenjtë e gjer tek të fundit, e po dilninë dhe mbeti vetëmë Zoti Krisht dhe gruaja që po qëndronte ndë mest, si ngriti sytë Zoti Krisht, përsëri dhe s'pa njeri veç gruanë, i tha asaj : "Grua, ku janë ata që të hiqninë fajtore? Asnjë s'të dënoi?" Dh'ajo u përgjej : "Asnjë o Zot". Pra i tha Zoti Krisht : "As unë s'të dënonj, shko tashi dhe mos bënjë faj më".
Përpara Naim Frashërit, më 1879 Kristoforidhi kish përkthyer të katër ungjijtë sinoptikë.

Përkthimi i Konstandin Kristoforidhit
"Edhe Jisui vate ndë malt t'ullinjvet. Edhe mbë të vagulluarët erdhi përsëri ndë hijeroret, edhe gjithë llauzi. vinte tek ay, edhe ay ndenji e i mësonte. Edhe shkronjësit e farisenjtë i bjenë një grua të zënë ndë kurvëri, edhe si e vunë ndë mestë, i thonë, Mësonjës, këjo grua është zënë mbi punët duke kurvëruarë. Edhe Moisiu ndë nomt na ka porositurë të tillatë gra të vritenë me gurë, ti pra ç'thua? Edhe këtë e thoshinë duke ngarë atë, që të kenë me se t'a përflasënë. Po Jisui u unj, e shkruante me gishtinë mbë dhet. Edhe pasi qëndroninë duke pyetur atë, u ngrit e u tha atyre : i pafajmi prej jush, ky më përpara, le të hedhë gurinë mbi të. Edhe përsëri u unj e shkruante mbë dhet. Edhe ata kur dëgjuanë, edhe pasi, qërtoneshinë prej ndërgjegjesë, zunë të dilninë jashtë një nga një, që prej pleqvet e gjer mbë të fundëshmit, edhe Jisui mbeti vetëmë, edhe gruaja ishte duke ndenjurë ndë mest. Edhe Jisui si u ngrit edhe nukë pa as ndonjë veç gruasë, i tha asaj : Grua, ku janë ata që të përflisninë? Asndonjë s'të dënoi? Edhe ajo tha : As ndonjë, Zot. Edhe Jisui i tha : As unë nukë të dënonj, shko, edhe mos fëje më".

Për të bërë më të plotë krahasimin e shqipërimit të kësaj parabole po citoj edhe përkthimin e quajtur Diodati i Ri, bërë më 1994 në shqip .

Përkthimi i Biblës i variantit Diodadi i ri
Edhe Jezusi shkoi në Malin e Ullinjve. Por si zbardhi dita, u kthye përsëri në Tempull dhe gjithë populli erdhi tek ay, edhe ai u ul dhe i mësonte. Ahere farisenjtë dhe skribët i prunë një grua që ishte kapur duke shkelur kurorën dhe, mbasi e vunë në mes, i thanë Jezusit : Mësues, kjo grua është kapur në flagrancë, duke shkelur kurorën. Por në ligj Mosiu na ka urdhëruar të vriten me gurë gra të tilla, po ti ç'thua? Flisnin kështu për ta vënë në provë dhe për të pasur diçka për ta paditur. Por Jezusi, duke u shtënë se nuk ndëgjoi u përkul dhe shkruante me gisht ndë dhe. Dhe, kur ato vazhdonin ta pyesnin ai iu derjtua dhe u tha atyre : "Kush nga ju është pa mëkat, le ta hedhë i pari gurin kundër saj!" pastaj u përkul përsëri dhe shkruante ndë dhe. Atëherë ata e dëgjuan këtë dhe të bindur nga ndërgjegja u larguan një nga një, duke filluar nga më të vjetrit e deri te të fundit, kështu Jezusi mbeti vetëm me atë grua, që qëndronte atje në mes. Jezusi ahere u ngrit dhe duke mos parë tjetër veç gruas i tha : "O grua, ku janë ata që të paditnin? Askush nuk të dënoi?" dhe ajo u përgjigj : "Askush, Zot". Ahere Jezusi i tha : "as unë nuk të dënoj, shko dhe mos mëkato më".

Vështrimi krahasimtar midis tre shqipërimeve në kohë të ndryshme dhe nga njerëz të ndryshëm është tepër i qartë. Vërtetojmë kështu se Naim Frashëri ka bërë me vetëdije të plotë shqipërimin e një fragmenti substancial të Biblës së Shenjtë. Kjo parabolë për mosdënimin e gruas mëkatare dhe të mëshirës qe në harmoni me konceptin humanistik të emancipimit të gruas nga ana e Naim Frashërit. Është një ide tepër e veçantë dhe largpamëse. Po pse e ka bërë këtë gjë Naim Frashëri? Feja e tij i takonte një sekti kaq të veçantë siç qe bektashizmi Naimi shkroi eposin e bektashizmit "Qerbelanë" si dhe një libër të quajtur "Fletorët e bektashinjve". Bektashizmi naimjan qe në harmoni me romantizmin dhe kombëtarizmin laicist të tij. Bektashizmi naimjan gjithsesi ishte një formë origjinale e harmonizimit të dy feve të mëdha : krishtërimit dhe islamizmit. Një sinkretizim i tillë në kohën e sotme quhet ekumenizëm. Naim Frashëri ishte një shkrimtar i madh ekumenik dhe ekumenizmi i Naimit mund të jetë më i veçanti dhe më origjinali nga gjithë shkrimtarët e tjerë në rrafsh ballkanik dhe evropian. Ekumenizmi i Naimit bazohet jo vetëm mbi shqiptarizmin por dhe në harmoninë dhe dashurinë midis popujve, çka e bën projektin ideor të Naimit të ngjashëm dhe familjar me teorinë e globalizmit të sotëm. Është e habitshme që ekumenzmi naimjan shërben si pararojë mendore për integrimin botëror të shqiptarëve dhe të zhdukjes së kufijve ndarës midis qytetërimeve, feve dhe etnive. Në kohën e Naimit, të shqipërojë Biblën e Shenjtë pa qenë i krishterë, quhej një herezi dhe blasfemi e rëndë. Naimi pa qenë i krishterë dha shembullin e shqipërimit të Biblës së Shenjtë. Por ai bëri diçka akoma më të çuditëshme dhe të pabesueshme. Në kyeveprën e tij poetike "Lulet e verës" Naim Frashëri botoi dhe vjershën "Përpara Krishtit". Naimi tregon një nderim të pafund për Krishtin, të cilit i drejtohet :"Djalëth, njeriu i Perëndisë". Është e habitëshme që vjersha e Naim Frashërit bektashian për Krishtin të mirëkuptohej nga myslimanët dhe të mos gjendet asnjë gjurmë kundërshtimi në shtypin e kohës, pse vallë Naimi e bëri këtë gjë. Vetëkuptohet, që Naimi e nderoi Krishtin sepse ndërgjegja e tij ekumenike nuk njihte dallime dhe sidomos përjashtime.

Së fundi dua të shtoj që Naim Frashëri në librat e tij ka dhe fragmente të tjera të përkthyera nga Bibla e Shenjtë. Në shumë fjalë të urta apo edhe parabola të Naimit, ka përkthime biblike. Kështu thënia e Naimit "Të mirëtë thonë: shumëzohuni" është një fragment nga libri i "Gjenezës" nga Testamenti i Vjetër. Kurse një parabolë, që përshkruan gruan fisnike dhe punëtore si model të harmonisë familjare është një fragment i përkthyer nga Naim Frashëri nga libri biblik"Fjalët e urta", që i përket Testamentit të Vjetër.

-------------
gazeta shqiptare.