Nga rrënjët e të parëve, në gjurmët e Aristidh Kolës e Theofan Popës, teologut që identifikoi rreth 1000 mbishkrime në kohën kur shteti godiste fenë. Pas plotësimit të përkthimeve të Popës, Kostas Jakumis ka në duar kodikët e Gjirokastrës dhe të Voskopojës

Arvanitasi duke shpluhurosur të shenjtën


Elsa Demo

Qytetar grek me rrënjë arvanitase. Kostas Jakumis (Konstantinos Giakoumis), 32-vjeçari nga Athina u lidh me Shqipërinë në vitin 1992, si fillim i shtyrë nga kurioziteti për të parët, kur gjyshja për shkak të sklerozës nuk mund t’i fliste më arvanitisht. Katër vjet më pas i futet punës, bashkë me Nestor Nepravishtën, për plotësimin dhe redaktimin e veprës unikale në Ballkan, kontribut i mbetur në sirtar i teologut Theofan Popa, “Mbishkrime të kishave në Shqipëri”. Popa në hyrje të këtij libri që në vitin 98 u botua edhe si një homazh në emër të tij, i cili nuk arriti të shohë sa ishte gjallë, thotë se “të parët që u interesuan për këtë lloj materiali dhe kuptuan rëndësinë e tij për historinë e vendit, qenë vetë shqiptarët”. Duket se Kostas Jakumis, është në rrënjët për të cilat dëshmon teologu.

Intervista
Për arvanitasit në përgjithësi është folur si për gojëdhëna. Mund të na thoni diçka për origjinën tuaj prej andej?
Unë personalisht jam lindur në Athinë. Por origjina ime, si shumica e origjinës së athinasve, nuk është faktikisht nga Athina. Gjyshi nga ana e babait ka qenë me origjinë të largët nga Kreta. Në vitin 1891, bashkë me familjen, ai iku nga Kreta, sepse kishin kryer disa krime në një kryengritje që u bë kundër turqve. Dhe me stërgjyshërit kanë ardhur në Peloponez, në More. Gjyshi kishte njohur një arvanitase e cila ishte lindur në Greqinë Qendrore. Origjina e saj ka qenë nga një fshat i Patrës që quhet Taraburra. Tara në dialektin tonë do të thotë terrë, pra tokë plot me burra. Eshtë një fshat, dikur ka qenë fshat ushtarak, përmendet në regjistrat e hershëm të shek.XIV-XV, nga i cili ushtarët ikën më pas me familjet e tyre. Por emri i fshatit “plot me burra” mbeti aty. Taraburra është si puna e Mashkullorës në Gjirokastër, një fshat plot me burra. Taraburra është në periferinë e Patrës. Kurse nga ana e nënës, gjyshja ka qenë nga ishulli i Lofkadës dhe gjyshi nga Deti i Zi.
Në të vërtetë, çështja e arvanitasve ka qenë një çështje mjaft e prekshme, jo vetëm në Greqi, por edhe në Shqipëri. Meqenëse ishte shumë e njohur në Greqi, veçanërisht në rrethet shkencore, ka qenë një minoritet gjuhësor dhe kulturor. Shteti grek pranonte vetëm minoritete kombëtare në të cilat sigurisht nuk përfshinte arvanitasit, sepse ata kishin shkuar në Greqi në një periudhë para zgjimit kombëtar, me konceptin që kuptojmë sot e kësaj dite.
Por së fundi, një kredi e madhe i duhet dhënë mikut tim, të ndjerit, Aristidh Kolës, i cili kishte krijuar një skuadër të rinjsh, mes të cilëve bëja pjesë edhe unë, për një farë kohe. Shkonim nëpër fshatra dhe regjistronim çdo gjë që mund të na interesonte, përsa i përket historisë dhe traditave arvanitase.
Sot klima është më e pjekur në Greqi për të dëgjuar dhe folur për arvanitasit. Akoma njerëzit kanë paragjykime dhe duhet bërë shumë punë për t’i shpëtuar ato gjëra që dalngadalë po vdesin. Pra rinia tani, për fat të keq, nuk flet gjuhën arvanitase në ca raste nuk do ta mësojë dhe nuk interesohet për vazhdimësinë e kulturës.
Unë besoj se minoriteti në një shtet është pasuri, nuk është fatkeqësi dhe në këtë kuadër duhet të bashkohen edhe shkencëtarët shqiptarë dhe personalitetet për të ruajtur këto tradita.

Në vitin 96 nisin kërkimet tuaja shkencore në Institutin e Historisë…
Po, në vitin 96 erdha për studime në Shqipëri, dhe mësova se po përgatitej për botim vepra e Theofan Popës “Mbishkrimet e kishave në Shqipëri”. U interesova, sepse një pjesë e mbishkrimeve të monumenteve që ishin në qendër të studimeve të mia, ishin të dëmtuara dhe doja të shihja nëse ishin të plotësuara nga vepra e Popës. Dhe kontaktova me atë që më pas u bëmë bashkëredaktorë, Nestor Nepravishtën, i ngarkuar me këtë detyrë. Ka qenë një histori mjaft interesante. Nepravishta më kërkoi ndihmë për të bashkuar fotografitë me transkriptimet. E ndihmova, por vërejta disa gabime që ishin bërë në botim. Duheshin korrigjuar para se të dilte libri. Me mbështetjen e drejtoreshës së Institutit të Historisë, Ana Lalaj, patëm mundësi të bashkëpunonim për 15 net e ditë, në kushte shumë të vështira, në disa raste kishim ndërprerje korrenti. Jo vetëm ia vlente për të botuar një libër pa gabime, por edhe për të njohur më thellë shpirtin shqiptar nëpërmjet Nestor Nepravishtës. Më kujtohen këto net, bisedimet kur nuk kishim drita, dhe yjet nga sallat e kompjuterave të Institutit të Historisë.

Pra sot kemi një botim “të pastër” për mbishkrimet kishtare në Shqipëri?
Nuk do të thoshja që është botim “i pastër”. Eshtë botim që duhet pranuar që për shkak të nxitimit ka pasur gabime. Por është shumë i vlefshëm edhe në formën që ka dalë. Eshtë një korpus, një punë bazë për të gjithë ata që duan të merren me studimin e monumenteve. Vlen për të plotësuar disa mbishkrime që sot nuk janë të ruajtura kaq mirë. Na tregojnë mbishkrime të kishave që aktualisht janë të shkatërruara, qoftë edhe mbishkrime të objekteve që janë vjedhur gjatë viteve 50-60. Kohë kur Theofan Popa ishte duke udhëtuar nëpër Shqipëri për të regjistruar këto mbishkrime, objektet e të cilave sot janë vjedhur, dhe aktualisht ndodhen në muzeumet e ndryshme të botës. Nëpërmjet mbishkrimeve ne e dimë që janë vjedhur në këtë kohë, e në të ardhmen mund t’i kërkojmë prapë.

Komentohet jo rrallë, nga ata që janë në krah të kulturës së krishterë se veprat e artit që i përkasin kësaj kulture, janë dëshmi e mbijetesës e një Shqipërie të krishterë përkundër pak dëshmive të veprave të artit islam që mund të na ketë lënë pushtimi i gjatë otoman. Ju si i komentoni këto qëndrime?
Besoj se çdo ide që e gjykon një kulturë apo një tjetër si superiore ndaj një kulture tjetër, ka një element fashist brenda. Kultura është shprehje e një populli që ka jetuar, që ka besuar atë që ka besuar, kështu që gjithmonë ka vlera. Në këtë pikëpamje nuk mund të thuhet se monumentet e krishtera kanë më shumë vlera se sa monumentet islamike. Madje unë kam parë të tilla monumente të kulturës islame në Shqipëri, që kanë vlera të përkryera. Unë mund të them se çështje të tilla janë trajtuar vetëm në shekullin tonë, në shek.XX që ka kaluar fashizmin e nazizmin. Mund të them se atelierët e mjeshtrave që punonin edhe në xhami e në kisha, madje edhe piktorët që pikturonin kishat dhe rezidencat e pashallarëve, apo të njerëzve të pasur që ishin përfshirë në administratën osmane, ishin bërë nga të njëjtët mjeshtra. Një shembull konkrekt: një studiues hollandez pretendon se afreskat që ndodhen në xhaminë e Et’hem Beut në Tiranë, stilistikisht janë të ngjashme me disa kisha që janë pikturuar nga disa mjeshtra që kanë pikturuar edhe në Shqipëri, por edhe në Greqi, Maqedoni, Serbi. Ky është një mesazh shumë paqësor ndërmjet feve, e ne duhet të përfitojmë nga kjo.

Jeni marrë edhe me studimin e përkthimin e kodikëve të Gjirokastrës, punë që s’keni mundur ta bënit qysh në fillim të 96-ës kur në Arkivin e Shtetit ju përcollën me fjalët se aty nuk kishte asnjë lloj kodiku.
Struktura e Arkivit në Shqipëri, ka qenë e ndryshme nga struktura e arkivave në vende të tjera. Duke marrë parasysh që në Arkivin Qëndror të Shtetit, mbahen edhe arkiva që kanë vlera historike, por edhe arkiva të klasifikuara, sepse janë të fshehta shtetërore. Në vitin 96 dyert e Arkivave nuk ishin të hapura, ndoshta ishte edhe politika e brendshme. Kohët e fundit, në këto 4-5 vite, nën drejtimin e drejtorit Shaban Sinani, arkivat janë hapur dhe iu bënë të mundur shkencëtarëve të hyjnë brenda e të nxjerrim në pah vlera që nuk ishin të zbuluara si tani. Për shembull, dinim nga botimet e vjetra të shek.XIX-XX për kodikët e Beratit dhe kodikë të tjerë. Nuk dinim se ku ndodheshin edhe disa kodikë të tjerë të rëndësishëm, për historinë e artit e të shkrimit, dhe për shkenca të ndryshme, si epigrafologjia, paleografia, kodipologjia, që faktikisht ishin në arkiv, por shkencëtarët nuk kishin akses aty. Kohët e fundit, me hapjen e arkivave dhe botimin e parë të kodikëve dhe vlerat e tyre, u bë e mundur që edhe ne të hynim në arkiv e të japim kontributin tonë.

Pse u morët pikërisht me kodikët e Gjirokastrës?
E para, sepse kodikët e Gjirokastrës më japin një afërsi me monumentet kryesore që kam zgjedhur për doktoraturën time. Sepse është një zonë kufitare në të cilën grekët dhe shqiptarët kanë bashkëjetuar prej kohe. Jam në favor të teorive të simbiozës në Ballkan sipas të cilave popujt e ndryshëm këtu, kanë bashkëjetuar në të njëjtën njësi gjeografike, për një kohë të gjatë dhe nuk kanë pasur aspak problemet që kemi sot. Kjo paraqitet edhe në kodikë ku kemi disa njerëz që nënshkruajnë në mënyra të ndryshme, nga të cilat dikush mund të kuptojë çfarë ka qenë gjuha e tyre amtare, nuk them për identitetet, sepse identitetet kombëtare, siç e kuptojmë sot, janë krijesa të shek.XIX-XX. Dikush firmos me formën Jorgos, dikush me formën Gjergji. Të gjithë këta firmosin dokumente të përbashkëta pa pasur ndonjë problem. Për mua ky është një mesazh shumë paqësor. Do të ketë një botimin të plotë të kodikut të Gjirokastrës. Eshtë hera e parë pas botimit të pjesshëm të kodikut të Korçës dhe jo dhe aq saktë nga Petraq Pepo. Eshtë një botim mjaft i vjetër me tre vëllime.
Nuk është vetëm Gjirokastra. Aktualisht po përgatisimin një botim me Bibliotekën Kombëtare, me drejtorin e saj, dr.Aurel Plasarin, për të botuar disa burime, në origjinal dhe të përkthyera për Voskopojën. Në këtë kuadër, jemi duke shfrytëzuar edhe disa objekte të Voskopojës që ndodhen në Arkivin Qendror të Shtetit. Kurse në kuadrin e veprimtarisë shkencore të Universitetit jemi duke punuar me kolegun Dritan Egro, për botimin e Statutit të Esnafëve në Rajonin e Elbasanit. Ai merret me pjesën e dokumenteve islamike, ndërsa unë me dokumentet me shkrime greqisht.

Sa kilometër Shqipëri keni prekur nga udhëtimi për tek monumentet?
Për mua është e pamundur të them sa kilometër Shqipëri kam prekur. Monumentet janë me qindra. Kam etje të vizitoj sa më shumë e t’iu kthehem prapë. Nuk mund të thuhet se puna me një monument mbaron me një vizitë. Për shembull, në trevën e Korçës ekzistojnë mbi 300 monumente dhe jo të gjitha gëzojnë statusin Monument Kulture, por edhe disa të tjera që kanë vlera dhe që justifikojnë përfshirjen e tyre në hartën e monumenteve të kulturës në Shqipëri. Nuk ka kuptim të mos e kenë këtë status, sepse kanë vlera jo vetëm kombëtare por edhe ndërkombëtare, shumë të rëndësishme për zhvillimin e historisë së artit dhe arkitekturës.
Kam shumë histori nga udhëtimet. Një gjë që më ka bërë përshtypje: kjo histori është thuajse e panjohur, jo vetëm në Greqi, dhe në botën ndërkombëtare, madje edhe në Shqipërinë e mbushur me monumente. Dhe ky është qëllimi i jetës sime shkencore. Duke u marrë me vendet që kanë qenë gjithmonë në periferi të formimeve ndërkombëtare, si në rastin e perandorive, romake, bizantine, osmane, dhe roli i këtyre vendeve, duke marrë Shqipërinë si pikë referimi.

E keni njohur personalisht Aristidh Kolën, veprat e të cilit si “Gjuha e perëndive” apo “Arvanitasit” kanë zgjuar shumë interes tek lexuesi ynë që pati fatin t’i njohë, 2-3 vitet e fundit. Si e kujtoni studiuesin? Cili ishte qëllimi praktik i veprës së tij?
Aristidh Kola ka qenë një entuziast, një njeri shumë i butë për të gjithë ne që e kemi njohur nga afër. Aspak armiqësor si e kanë paraqitur disa rrethana nacionaliste në Greqi. Ai ka pasur një vizion që faktikisht ekzistonte për shumë kohë në Ballkan, por që ne, pas shek.XIX-XX e kemi thuajse harruar përgjithmonë. Vetëm kohëve të fundit, nëpërmjet Bashkimit Evropian ringjallet si vizion. Ai i ka mëshuar fort ideve të simbiozës brenda në Ballkan. Besonte diçka që unë në studimet e mia shkencore e kam konfirmuar dhe jam me opinionet e tij, se grekët dhe ilirët kanë qenë banorët nga më të hershmit të Ballkanit, se kanë jetuar në të njëjtën njësi gjeografike dhe kanë pasur edhe zakone të përbashkëta. Në këtë prizëm ai u nis në studimet e tij për arvanitasit, pavarësisht se arvanitasit si term u paraqitën shumë vonë, në shek.XIII-XIV, me emigrimet. Ai besonte se ka pasur një vazhdimësi. Ka qenë një njeri që ka pasur vizionin e bashkëjetesës në mënyrë paqësore në Ballkan, veçanërisht midis grekëve dhe shqiptarëve. Më duket se ka jetuar në një epokë të gabuar dhe na vdiq shpejt. Shoqëria greke, edhe shqiptare, sot janë më të pjekura se në përiudhën kur këto libra ishin shkruar, për të dëgjuar këto ide të simbiozës. Ka bërë një vepër që do të mbetet në histori si kontribut, jo vetëm për studimet e arvanitasve në Greqi, por edhe për vizionin e bashkekzistencës.

------------------