Versionet e historisë së Gjergj Kastriotit, sipas autorëve të hershëm. Viti jubilar, 600-vjetori i lindjes së heroit tonë kombëtar
Kristo Frashëri për jetën dhe veprën e Skënderbeut
Mbrojtësi i qytetërimit evropian në fokusin e biografëve më të njohur të botës
Një vend me rëndësi në histografinë skënderbegiane zë vepra e priftit italian të shek XVIII, G. Biemi me titull “Historia e Gjergj Kastriot Skënderbeut”, e botuar në Breshia më 1742 dhe e ribotuar po aty më 1756.
Me veprën e tij, Biemi u përpoq të shkëputej nga Barleti, por edhe të shkonte më tej, ta zëvendësonte tregimin e tij me një burim tjetër historik më të hershëm dhe më bindës se vepra e humanistit shqiptar. Për të realizuar këtë synim ai ndoqi dy rrugë. E para, shfrytëzoi burime të ndryshme historike parabarletiane, siç janë letrat e disa personaliteteve italiane bashkëkohore të Skënderbeut, si Fr.Philelphus, J.J.Pontanus, R. Volaterranus, krahas tyre njoftimet e dy kronistëve bizantinë të po atij shekulli dhe më në fund dokumente të arkivuara të viteve të heroit të botuara nga O.Rinaldi, G. Sagredo, etj. E dyta, ai pretendoi se ishte zbuluar një histori e Skënderbeut shkruar latinisht dhe botuar në Venedik më 1480, pra rreth 30 vjet para veprës së Barletit dhe si e tillë duhet besuar më tepër se tregimi i humanistit shqiptar. Biemi thotë se, vepra që ai kishte shtënë në dorë ishte e dëmtuar, se i mungonin përveç emrit të autorit disa fletë. Nga leximi i tekstit, shton ai, del se autori i veprës ishte një shqiptar nga Tivari, i cili e kishte shkruar trajtesën sipas tregimeve të vëllait të tij, një oficer i gardës së heroit. Biemi thotë më tej, se në fund të veprës ndodhej një shënim latinisht. (Këtu merr fund historia e Skënderbeut, botuar prej një shqiptari në Venedik, shtypur nën kujdesin dhe me shpenzimet e Erhard Radoltit nga Augsburgu në vitin e Zotit 1480, më 2 të muajit prill, nën qeverimin e të shkëlqyerit dogjit Johan Mocenigos).
Rinia e heroit në faqet e munguara
Faqet që mungonin trajtonin, gjithnjë sipas Biemit, rininë e Skënderbeut, ngjarjet e viteve 1443-1449, rrethimin e tretë të Krujës dhe vdekjen e heroit. Në mungesë të emrit të hartuesit të kësaj vepre me titull: “Historia e Skënderbeut”, e botuar prej një shqiptari, Biemi e quajti autorin Antivarino, por që tani është bërë zakon të quhet Anonimi Tivaras. Nga pasazhet e Anonimit Tivaras, të cilat Biemi i ka dhënë në përkthimin italisht, del se tregimi i tij për Skënderbeun nuk është panegjirik si ai i Barletit. Ai flet me gjuhë të matur. Nuk ka retorikë, përmend sukseset, por edhe dobësitë. Dëmet që pësuan turqit në fushën e betejës nuk i jep të fryra, po ashtu humbjet e shqiptarëve jo aq të pakta siç i tregon humanisti shkodran. Duke u mbështetur tek Anonimi, Biemi mban një qëndrim të rreptë ndaj Barletit. Nga ana tjetër, për të treguar se është objektiv mban aty këtu rezerva edhe ndaj vetë Anonimit. Po me gjithë korrigjimet që i bën Barleti, ai pajtohet me të në çështjen thelbësore të historisë së Skënderbeut, pasi i përmend fitoren e shqiptarëve të udhëhequr nga Skënderbeu ndaj fushatave njëçerek shekullore të ushtrive turke. Disa nga të cilat u udhëhoqën nga dy prej sulltanëve më të shquar të perandorisë osmane: Murati II dhe Mehmeti II. Vepra e Anonimit, deri më sot, nuk është gjetur nga askush, por edhe trajtesa e Biemit ra në duart e historianëve të interesuar gati një shekull e gjysmë më vonë. Si rrjedhim, deri në fund të shekullit të XIX me gjithë hulumtimet arkivore, Barleti vazhdoi të shërbente si burimi kryesor për historinë e Skënderbeut. Megjithatë, në të njëjtën kohë tregimi i humanistit shkodran vazhdoi diku të korrigjohej dhe diku të plotësohej nga të dhënat dokumentare që dilnin herë pas here në dritë. Historiani i shquar austriak, J. Hamer, në veprën e tij të njohur “Historia e perandorisë osmane” botuar në gjermanisht në 1840, sado që kaloi nëpër duar, mjaft kronistë të të hershëm osmanë, të cilët lëshojnë breshëri mallkimesh ndaj Skënderbeut, e pranojnë në përgjithësi tregimin e Barletit. Ne nuk zgjatemi me qëndrimet që kanë mbajtur historianët jo të paktë të shekullit të XIX ndaj Barletit, por nuk do të kalojmë pa përmendur dhe G. Voigt, biografin e Papës Pio II. Ky është kritiku më i ashpër i veprës së Barletit. Në vëllimin e tretë të veprës, botuar në Berlin në 1863, ai e cilëson trajtesën e Barletit si një libër gënjeshtrash, e cila sado që është ribotuar, shumë herë ka vlerë të pakët. Midis atyre që nuk u pajtuan me të ishte edhe historiani gjerman J.Ph, Fallmerayer. Në veprën e tij, “Elementi shqiptar në Greqi” i botuar në Mynih 1866, në përgjithësi e vlerëson trajtesën e humanistit shqiptar, ndonëse diku e kritikon në lidhje me saktësinë historike të njoftimeve që jep. Nga penat e mëvonshme duhet të përmendim F. Tajanin, sidomos konsullin austriak J. Episko, pasi këta janë të parët që krahas veprës së Barletit dhe burimeve dokumentare në atë kohë ende të pakta, trajtuan e shfrytëzuan trajtesën e Biemit, pra tregimin e Anonimit të cilin e vlerësuan si burimin më të hershëm historik për Skënderbeun.
Kritika
Pas këtyre vjen kritiku tjetër i ashpër i Barletit, historiani rumun N. Jorga, i cili në vëllimin e dytë të punimit gjermanisht “Historia e perandorisë osmane”, shpreh mendimin se vepra e humanistit shqiptar nuk ka asnjë vlerë si histori, se vlerësimi i Barletit për Skënderbeun është panegjirik, sepse fitoret që i atribuohen Gjergj Kastriotit janë trillime. Se në të vërtetë ai ka qenë kapedan çetash që pësonte vazhdimisht disfata. Sipas tij, Barleti duhet besuar vetëm në njoftimet e tij, që vërtetohen nga burime dokumentare, me një fjalë Barleti nuk duhet besuar fare. Por gjykimi ndaj veprës së Barletit, Jorga nuk e argumentoi me burime dokumentare. Për këtë arsye, gjykimi i tij i rreptë nuk i bindi historianët e mëvonshëm. Ai nuk bindi plotësisht as nxënësin e tij rumun, C. Marineska, i cili në dizertacionin e vet të dokumentuar, Paris 1923, pasi konstatoi se Barleti me gjithë pasaktësitë që ka, nuk është kurdoherë pa mbështetje dokumentare, pohoi se ai duhet besuar jo kur vërtetohet siç thotë Jorga, por kur nuk kundërshtohet nga të dhënat dokumentare. Veçanërisht historianët shqiptarë nuk u bindën nga gjykimi i jashtëm i Jorgës, madje ata vazhduan të shihnin se veprat e Barletit dhe të Biemit, dy burime kryesore për historinë e Skënderbeut, sidomos në ato raste kur nuk korrigjohen nga burimet dokumentare të shekullit 15. Ky qëndrim duhet shkoqur te punimi i Nolit, “Historia e Skënderbeut, mbretit të shqiptarëve”, i cili krahas të dhënave dokumentare që pati mundësi të shtinte në atë kohë në dorë shfrytëzoi gjerësisht si Barleti ashtu edhe Biemin, madje duke e çmuar më tepër të dytin se të parin. Duke ballafaquar me njëri-tjetrin, ai shkruan sido që të jetë historia e Anonimit, qëndron në radhë të parë jo vetëm se duket që është shkruajtur prej një njeriu që shkoi jetën e tij pranë heroit që përshkruan, por edhe nga shkaku që i rrëfen ngjarjet e mira dhe të liga me ftohtësi, dhe si historian prej race, pa shtuar dhe pa hequr, duke dhënë motin, muajin dhe ditën për çdo betejë dhe veçanërisht duke treguar disa intriga dhe komplote të shëmtuara të princërve shqiptarë, të cilat Barleti i quan për detyrë patriotike të mos i përmendë. Më tej, Noli pasi pranon argumentin që jep Biemi se vepra e Anonimit u harrua dhe humbi për shkak të latinishtes së tij të thatë, të pakrehur dhe të pakëndshme shton: “Që ta themi shqip, Anonimi këndonte bukur, por zëri si punonte fare”. Përkundrazi, për Barletin ai shkruan: “Me latinishten e tij elegante dhe stilin e tij të kujdesur, ai fitoi lexuesë anembanë botës dhe bëri të pavdekur kujtimin e Skënderbeut në Evropë. Si historian Barleti qëndron aq shkallë nën Tivarasin sa e kapërcen si shkrimtar. Këndon ligsht, po ka zë të bukur. Rrallë jep mot, muaj e ditë si Anonimi dhe veç ca datave të pakta, të cilat vërtetohen edhe nga burime të tjera, gabohet në më të shumta. Fitoret i zmadhon, ngjarjet i zbukuron, gjërat e papëlqyera i hedh kosh a i tregon si me pahir kur s’ka se se t’i fshehë, shtrin me mijëra turq të vrarë në fushën e betejës dhe që shqiptarët e vrarë ishin ca dyzina më pak”. Historiani tjetër shqiptar që u mor me Skënderbeun ishte Xhevat Korça, por ky nuk u ndal në analizën kritike ndaj dy biografëve të parë të heroit.
Pikëpyetjet
Në dizertacion për doktoratë që ai mbrojti në Universitetin e Vjenës, i cili është botuar vetëm në përkthimin shqip, ai trajtoi tri çështje. A u ka propozuar Skënderbeu venedikasve në 1450, që ti lëshojë Krujën? A e kanë tradhëtuar Skënderbeun më 1457 dhe a ka qenë ky i shtrënguar për t’u fshehur në male e për të shpëtuar jetën e tij? A u ka paguar ai sulltanëve tribut të përvitshëm? Të gjitha këto shtjellohen duke i ballafaquar kryesisht me të dhëna dokumentare. Pas tyre vjen historiani tjetër shqiptar, Athanas Gegaj, me disertacionin që mbrojti në Universitetin e Louvainit me titull “L’Albanie et l’invasion turque au XV-e siecle”, i cili u botua në frëngjisht në Paris më 1937. Është vepra e dytë integrale nga autorë shqiptarë pas atij të Nolit (1921) në të cilën historia e Skënderbeut dhe e luftës që ai udhëhoqi është ndërtuar duke ballafaquar aktet dokumentare me burimet tregimtare. Gegaj beson në veprën e Anonimit Tivaras, edhe pse deri atëherë, asnjë historian tjetër, përveç Biemit, nuk e kishte pasur nëpër duar. Ai e konsideron jo vetëm si veprën më të hershme, por edhe më objektive se atë të humanistit shkodran. “Ne, shkruan ai, shohim te vepra e Biemit atë të Tivarasit”. Historia e Anonimit Tivaras, shkruan Gegaj, na jep njoftime të prera dhe të sakta mbi shumicën e ngjarjeve, pa e tepruar rëndësinë e tyre. Në vend që të bëjë apologjinë e Skënderbeut, shpeshherë e kritikon qëndrimin e tij. Nuk i fsheh vështirësitë e brendshme të vendit dhe zbulon kritikat e komplotet e princërve… Ajo na njeh me faktet tepër të rëndësishme që kanë të bëjnë me gjendjen e brendshme të Shqipërisë dhe me zakonet e banorëve të saj. Thotë pastaj se, duke ballafaquar njoftimet e Tivarasit me të dhënat dokumentare, del se autori ka qenë mjaft i informuar dhe i pranishëm në gjykimet e tij. Për këtë arsye, përfundon Gegaj, ne e kemi shfrytëzuar kronikën e tij si një burim me vlerë. Disa vite më parë se të botohej vepra e Gegajt, historiani gjerman, Fr. Babinger, kishte shfaqur në punimin e tij, kushtuar themelimit të Elbasanit në “Mitteilungen des Seminars fur Orientalische Sprachen an der Univers, zu Berlin”, dyshimin e përbashkët që kishte me kolegun e vet K. Ohly, se nuk ka ekzistuar asnjëherë një trajtesë e botuar nga Anonimi Tivaras, siç pretendon Biemi. Dy vjet më vonë, hyri në skenë vetë K. Ohly, një gjurmues i kualifikuar i inkunabulave. Në punimin e tij, i botuar në Gutenberg Jahrbuch” Mainz, 1933 njoftoi se gjatë hetimeve që kishte kryer në fondet e arkivuara të punishtes shtypshkronjë të Erhard Radoltit në Venedik, nuk kishte gjetur asnjë gjurmë që të ishte botuar në 1480, madje as më vonë libri i Anonimit të Tivarasit. Si rrjedhim, ai pohoi se trajtesa e Tivarasit ishte një vepër e trilluar nga Biemi, një trillim nga më të rafinuarit dhe më të suksesshmit deri atëherë. Sipas tij, qëllimi i Biemit ka qenë që të rriste te historianët konsideratën ndaj veprës së tij dhe njëherësh ta zhvleftësonte atë të Barletit, e cila vazhdonte të gëzonte prestigjin në publikun evropian. Për të përforcuar konkluzionin e kolegut të tij, Fr. Babinger i botoi një vit më vonë një punim të posaçëm me titull: “Një vepër e falsifikuar mbi Skënderbeun”, Berlin, 1934. Kjo akuzë po të vërtetohej, do të ishte një goditje e rëndë për historiografinë skënderbegiane, e cila do të privohej nga një tregim objektiv më bindës se ai i Barletit në dëm të historisë së heroit të shqiptarëve. Historiani shqiptar Ath. Gegaj, i cili traktatin e vet shkencor e botoi më 1937, duket se nuk i njihte akuzat e dy historianëve gjermanë ndaj Biemit, ndonëse ato qenë botuar disa vite më parë. Ky mosinformim i dha rast historianit rumun, FR. Pall t’i kujtonte historianit shqiptar në recensionin që botoi flakë për flakë për atë vit, “Një histori e re e Skënderbeut”. Vërejtje mbi librin e zotit Gegaj, se Biemi ishte stigmatizuar si falsifikator nga Babinger e nga Ohly dhe se shfrytëzimi prej tij i Anonimit Tivaras e kishte dëmtuar veprën e vet aq të ngjeshur me të dhëna dokumentare...
Vijon nesër
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga Qyfyre
Krijoni Kontakt