Nezir Myrta / ETHYMOLOGJIA E EMRIT ALBANIA
Diftongu AL difton njė lartėsi tė bardhė, bardhėsi e lartė, shprehje e madhėrishme bardhėsie, pėr tė ardhė der tek kuptimi I dritės bardh kuptimi I tė cilės bardhėsie tė lartė, vie nga ama, ėma krijuesja e bardhėsisė dritės duke u kthyer nė shprehjen e theksimit tingullor tė dyfishtė - L+L = LL, ku nga diftongu AL, u formua diftongu ALL ama LL(AMA) llama illire drita atje N*- AL T deri tek kuptimi I shprehjes DRITA ATJE NALT(Ė) gege-shqipe dhe DRITA ATJE LART(Ė) toske-shqipe.
Diftongu AL difton si ngritje lartė deri tek kuptimi I dritės, bardhėsisė, e deri tek krijuesi nga drita zjarri nė kuptimin e gjithėsisė me dyfishin e tingullit L LL - Gjithėsia All-ah (arabe), nga al nyje e parme e gjuhėve arabe, deri tek diftongu - ALL = gjithė, e gjitha, e tėra nė gjuhėt gjermanike,(Alleman), ALL (o : ll) gjithė, krejt nė gjuhėt anglo-saksone (all sky). Pra, nga tingulli L - si ngritje lartė e deri tek formėsimi I bardhėsisė dritės LL.
Diftongu - AL ėshtė kuptimi I fjalės N+T (Ė) bardhėsi e naltė bardh nė naltėsi bardhėsi e lartė, bardhėsi e ngritur - diēka e ngritur, e lartė, nė kuptim bardhėsie, e deri tek kuptimi i dritės e kemi nė disa fjalė shqipe - MAL M*AL mali, kodėr e lartė, e madhe, kodėr e ngritur mbi rrafshin tokėsor, e cila fjalė ėshtė PIE (paraindo-europiane), fjalė aqė e lashtė shqipe mal, mali, malet, malor, malok, Malcia (Malėsia), malėsori, malėsorja, malėsorėt etj.
Diftongun AL e kemi poashtu nė fjalėn shqipe PAL p*< al (krhs), pale, paleo (zoiku), nė shqipen e vjetėr ka kuptimin e domethėnies sė lashtėsisė, apo kur dikush pyet Pale, na thuaj diēka... ? Apo kur ēuditet njeriu pėr diēka Pale pale! Si shprehje e pakėnaqėsisė apo edhe e kėnaqėsisė, kur ndėgjon dika tė bukur, tė mėnēur...
Diftongun AL e kemi poashtu nė fjalėn dal = d*al dalja, tė dalurit, rrugėdalja, derėdalja, shtegdalja, qė kuptohet si avansim pėrpara, e deri tek fjala ndal (nd)* al ndalja, ndalimi (halt, ger.), qė kulmi i fjalės ėshtė rrėnja al. Poashtu tek fjala shqipe kal-i k* al kuptimi edhe si zoonom, emėr kafshe, kalė, kali poashtu edhe si fjalėformuese e disa kompozitave tjera kalimi, kalorėsi, vendkalimi, anashkalimi, kaluar, kaluese etj. Gjithashtu nė fjalėt tjera shqipe val val(ė), vala v* al si ngritje vale mbi nivelin e ujit, - fjalė fj* al (ė), ku fj ėshtė tė folurit, gjuha, tėvona tek fjala shqipe b* al (ė) Bal(ė) ėshtė si kuptim bardhėsie, Bala.
Kurse me rrėnjen e diftongut al si ngritje, pėrsosje e tė shprehurit tė gjuhės fjala gjithashtu kemi fjalėn shqipe gal g* al (geni - al ) si ndryshim i genit al , deri tek fjala qė shquan si sufiks al gjeneral, sufiksal genial, gjenial, verbal, paradoksal, final etj.
Kėto ishin vetėm disa fjalė shqipe, pėrmes tė cilave deshtėm tė kuptojmė se ku gjindet diftongu AL nė parimin: prej tė afėrmes kah e largėta, duke hulumtuar deri tek burimi apo ethymologjia e diftongut nė fjalė, pasiqė ėshtė aqė i lashtė PIE deri tek Gjuha e Parė e njeriut, nė kuptimin gjeneral pėr tė dalė tek formimi i rrokjes alb si njė nga shumė rrokje tjera alb, alf, alk, alp, alv / alb = alba, albania, / - alf=alfa, / - alk= alka, alkimia, / - alp= alpe, alpet, / - alv=alvan, alvin, alvanit etj.
Diftongu AL formoi antroponome, toponome, etnonome, PIE qė mendoj se ėshtė mė i lashtė sesa diftongu AR pėr tė ardhė tek rokjet e pėrafėrta ALB ARB respektivisht tek etnonomi alban arban (albėn arbėn) Albania Arbania Arbėria, deri tek etnonomet arbanas, arbėr, arbėresh, arvanit-as etj.
Pėrkundėr tė gjitha studimeve tė derisotme tė linguistėve: G. Majeri, A Majeri, N. Jokli, E. Giordano, P. Skoku, M. Pavloviqi, V. Dorsa, T. Trajanoski, P. Ilievski, J.B.Hofmani, A. Walde, H. Pederseni, A. Ducellieri, A. Vukiēeviqi, A.V. Desnickaja, M. Shufllaji, C. Truhelka, e deri tek linguistėt shqiptarė S. Frashėri, E. Ēabeji, Sh. Demiraj, A. Xhuvani, I. Ajeti, A. Buda, Z. Shkodra, R. Ismaili, S. Anamali, Dh. Shuteriqi, E. Sejdaj etj. tė cilėt dhanė kontributet e tyre nė ethymologjinė e emrave alban arbėn si pėrfundim i derisotėm shkencor linguistik mbetėt ēėshtje e hapur dhe se nuk ekziston njė mendim i pėrbashkėt definitiv se kėto dy fjalė alban arbėr janė me ethymologji illire-shqipe, por Ēabeji e Pederseni, ngulin kėmbė se kėto fjalė janė tė huaja (!) duke u nisur nga rrėnjet alb arb. A duhet tė mbetet kjo ende ēėshtje e hapur e derikur?
Mjafton ta marrėsh vetėm studimin e njerit prej kėtyre studjuesve dhe tė gjithė i ke aty !
Pėrdorimi i kėtyre dy emėrtimeve alban - arban (arbėn), qoftė si rrėnje tė fjalėve alb arb edhepse pėrputhen hipothezat e linguistėve, se kemi tė bejmė me tė njejtin etnonom etnogjenetik tė pėrcaktimit tė emrit pėr tė njejtin popull, i cili mė vonė do tė quhej shqip shqiptar ( e qė ndoshta, edhe para kėtyreve skip skiptar), - duhet kuptuar si ndryshim kohor gjatė etapave historike dhe ky pėrdorim (pėrgojim) jovetėm qė flet pėr tė njejtin popull, por ngėrthen nė vetvete njė dallim si metamorfozė kuptimore etnonomike, pėrmes dy tingujve tė ndryshėm tė tė dy rrėnjeve L tek rrėnja ALB dhe R tek rrėnja ARB. Tash, shtrohet pyetja: cili prej tingujve tė tė dy rėnjeve L (ALB) R (ARB) do tė ketė ekzistuar mė pėrpara nė rrėnjen e vet L nė alb apo R nė arb, pėr ta dijtur se cila nga kėto rrėnjė ėshtė mė e lashtė?
Arabėt jetuan nga ari (ari i bardhė e ari i zi nafta), ndėrsa
arbnorėt jetuan kryesisht nga ara e bukės si formė ekzistence.
Nėse diftongu AR si fillesa e emėrtimit tė etnonomit arab Arabia do tė bazohej nė pikėpamje ethymologjike do tė thoja, se vie nga kuptimi i metalit tė ēmueshėm ar, ari, sepse atje nuk kemi tė bėjmė me arė ara arat tokė e gatshme pėr tė mbjellė tė lashtat, sikurse kemi tė bėjmė tek etnonomi arban, arbėn Arbania Arbėnia / arbėr Arbėria. Mendoj se diatheza etnonomike dallon pėrnga procesi i punės, ku nėnkuptohet puna si mjet ekzistence. Ēka do tė thotė se diftongu AR ėshtė mė gjeneral i pėrgjithėsuar tek disa popuj ar arab /, ar armen /, ar arban-arbėn-arbėr / - si e drejtė kuptimore etnogjenetike e popujve nė fjalė nga tė tri rrėnjet ara / arm / arb / - si etnonome pėr tre popujt arab, / armen, / arban-arbėn-arbėr. Nga diftongu ar u formuan rrėnjet tjera, tė cilat dallojnėe secila sipas kutimit tė tyre, gjatė formimit tė emėrtimeve sikurse janė disa sosh: arb, arg, arm, ark, art, ars, arp etj.
Ndėrsa, tek etnonomi nga rrėnja alb kemi njė kuptim fonetiko-morfologjik nė vetvete, sepse ėshtė i vetmuar, si njė etnonom nė vete, me paraqitje synkronike tė njė singullariteti morfologjik, qė formoi etnonomin alban Albanoi Albanopoli Albania.
Mendoj se mė e lashtė ėshtė rrėnja alb, si rrėnja monomorfologjike e etnonomit sesa kjo arb, tė cilat i pėrkufizon nė pėrcaktimin emroro-historik vet tingulli i pėrbashkėt B, i cili e fikson kuptimin e njejtė, respektvisht - i cili i shquan rrėnjet nė fjalė alb arb, sepse rrėnja alb ėshtė e njėmvehtėsishme, qė nuk ka ndonjė shoqe tjetėr, pėrsa i pėrket njė etnonomi pėr emėrtimin e popullit alban, qė vet albanėt ishin njė prej fiseve illire-pellgase.
Nga rrėnja arb kuptojmė njė rrafsh tė pjerrtė, pėr qėllim sa mė lehtėsim pune fizike, bregore tė njė are tė bukės si arė buke, nga arė basi arėbansi - arėberėsi / arban-arbanėt Arbania / arbėnėt Arbnia Arbėnia / arbėri arbėrėt / arbėresh arbėreshėt Arbėria. Edhe kjo ka tė bėjė me njė naltėsi n* - al t (ė), lartėsi ku krijon njė bardhėsi tė tė lashtave njė alb (albus) bukolik qė dallohet nė natyrė kah pjekja e tė lashtave. Mė shumė kėtu nėnkuptojmė profesionin bukolik tė bujqėsisė sė illirėve, si bujq e blegėtorė tė vyeshėm, por qė ekzistenca mvarej kryesisht nga ara e bukės. Kėtė pėrcaktim etnonomi arb arbnor - arbėror e lidhė thjeshtė edhe S. Frashėri dhe ky ėshtė pėrcaktimi mė i njohur nė tė gjitha pėrmasat etno-gjenetike tė etnonomit, si pėrkufizim popullor e nacional i arbonėve tė Arbnisė, arbnorėve tė Arbėnisė arbėrorėve tė Arbėrisė.
Ndėrsa, rrėnja alb, kuptohet si al hi hillir qė e pėrcakton vet rrėnjen tingulli - b dhe nuk ėshtė vetėm si njė shenim hartografik nė Illirinė e Vonė, nė shek. II-tė e.r. nga gjeografi Ptholemeu, nė hartėn ballkanike me etnonomin Albanoi, e qė merret edhe nga greqishtja Alvanoi por, ėshtė kjo rrėnjė alb edhe mė e hershme, sepse, sigurisht Pthoemeu nuk e krijoi i Pari kėtė etnonom, por e mori nga larg nga Hartografia hillire atje nga ai hi hillir al qė tėvona u bė njė al arab i formuar nga hieroglifet e Thotit Skipe Tehuti .
Diftongu AL si fillesa e shumė fjalėve, antroponome, toponome, hidronome, e deri tek etnonomi alb-a-n-i-a doli a rodhi nga pjesa gjeo-morfologjike jugore e trekėndėshit illirian trekontinental azio-afriko-auropian. Ky diftong AL mori kuptimin e hinit (hini i zjarrit) nė kutimin etnogjenetik tė origjinės sė jetės sė njeriut e gjallėsave tjera nė natyrė dhe nė kuptim tė gjėrė tė mendimit, u bė fillesė emėrtimi tė kuptimshmėrisė linguistike e shkencore nė shumė fusha diturie. Kėshtu, nga ky diftong - al - u formuan shumė kompozita linguistike gjenerale emėrtime me fillesėn - al hinore, nga hini, apo tretja e bimėve dhe e kafshėve pas jetės, rrodhi fjala arabe AL KAL qė do tė thotė, - hii bimėsh dhe shprehja al kimi, alkimia, si shprehje alkimike alk alkalet, alkaloidet, alkimetri, alkaloza, alkimetria, alkitherapia, alkooli, - al kuul = pluhuriza etj.
Diftongu AL hini hillir pėrmes fjalės shqipe bardh ku edhe i merret tingulli fillesė b dhe gėrshetohet fonetikisht me al nė alb nga boja e bardhė, ngjyra e bardhė, nga ai hii hillir linguistik nga kuptimi i origjinės sė jetės nga hini, rrodhi fjala alba nga rrėnja alb. Tash kėtu fjala alba ka kuptimin bojė njeriu, qė nė shqipen e vjetėr ėshtė shprehja kuptimore njė bojė njeri edhe si bojė e bardhė, por edhe si masė gjatėsie e njeriut, gjatėsia e figurės sė njeriut, si gjatėsi vertikale, por edhe si gjatėsi horizontale pėr tė vdekurin. E shtini ndhee njė bojė njeri! Njė bojė njeri thellė nė tokė! Njė bojė njeri naltė! E tjera shprehje shqipe, qė lidhėn me ketė dykuptimshmėri bilogjike, me dy kuptime tė ndryshme dhe me njė shprehje linguistike.
Nga ai al hii hillir qė nėnkuptohet boja e hinit, bojė hini - ngjyrė hiri, nga hini i zjarrit, e qė kjo fjalė shqipe si diftong HI (hii) hini, nga Shqipja e Vjetėr, pėrmes njė tingulli tė lashtė, qė sot merret si grup dytingullor nd ishte vetėm njė tingull gege-shqipe si bashkim fonetik n+d=nd, qė nuk ekziston sot nė alfabetin e shqipes, por qė flitet nė gjuhėn e folur u formua edhe spjegimi pėr etnonomin hind hindi Hindia, India. Ku vet toka e Indisė ėshtė bojė hini, njerėzit janė bojėhini, natyra e Indisė ėshtė si bojėhini, toka,dheu si bojėhini. Mirėpo, me shėmangien e tingullit fillesė h ashtu sikurse nė shumė etnonome, toponome, hidronome i.e. nė gjuhėt indo-europiane (Histria, Hindia, Hadriatiku, Hindiana, Historia, Hilliria, hilli hylli, etj.) edhe tek etnonomi Hindia Toka Hinore (Hindore), rodhi ky etnonomi i sotmi India. Kėshtu e mendoj pra, edhe ethymologjinė e vet emrit Hindia India, si etnonom edhe si toponom a hidronom Hindi Indi, lumi qė brigjet dhe lymi i tė cilit janė bojė hini ngjyrė e pėrhirtė, e pėrhimtė, e pėrhime, pėrhimur, hinore.
Fjala alba si rrėnja e shumė kompozitave tjera i.e. nė tė vėrtetė ėshtė PIE si formin i etnonomit alban i cili e ka kuptimin e dokės sė njeriut, i dokshėm, i pashėm, i bukur, alban = i bardhė. Nuk ka fuqi ekzistuese pėrcaktimi i etnonomit alban nga rrėnja alp qė sipas disa linguistėve edhe sipas E. Ēabejit, po vijka nga kjo rrėnjė alp me kuptimin thik pėrpjetė, pjerrtėsi e rrėpinjtė malore, alpike dhe paska pėsuar ndryshim fonetik, si alterfon ndryshimi i tingullit p nė tingullin b dhe nga rrėnja alp, qenka formuar rrėnja alb -, qė po u lidhka me kuptimin alpik, malor, alban = malcor, malėsor, sepse qenka vet relievi gjeografik malor alpik i vet Shqipėrisė!
Vet kuptimi linguistik i rrėnjes alp mendoj se nuk ėshtė tregues i pjertėsisė sė alpeve, por njė kuptim i bardhėsisė, qė alpet gjithmonė duken tė bardha nga bora (dimėr e verė) dhe pėr atė logjikė edhe e morėn emrin si toponom alp alpe gjithmonė tė bardha nga bora, si kuptim i lartėsisė sė bardhė, apo i bardhėsisė sė lartė. Kėtu tek toponomi si emėr gjeografik alp alpe mendoj se rrodhi nga skipja illire m* al p = malp, malpe, nga fjala shqipe mal, pėr tu refleksuar diftongu al si kuptim i bardhėsisė bjeshkė gjithmonė me borė, bjeshkė tė bardha, bjeshkė bore etj. si kuptim gjenealogjik i bardhėsisė Alpet.
Ethymologjia e emrit - Albania si kompozitė e formuar nga rrėnja alb qė do tė thotė bardh edhe vet enonomi alban si dhe toponomi, emri i vendit tė shqiptarėve vijnė si fjalėformime nga domethėnia kuptimplote alb = bardh, alba = bardha, albani = bardhi, Albana = Bardha, albanėt = bardhanėt, Albania = Bardhania.
Pra, emri Albania vie nga rrėnja alb = bardh, qė mund tė vėrtetohet shkėncėrisht dhe tė pėrcaktohet mė drejtėsi logjike, linguistike, leksikografike, gjeo-morfologjike, pikėrisht nga kuptimi i sotėm shkencor i tė gjitha kompozitave tė cilat vijnė, nga kjo rrėnjė alb duke krahasuar vetitė psiko-fizike tė zoonomeve, si bionome, apo si veti karakteristike materiale shkencore, qoftė si elemente, duke peshuar me vėrtetėsi pėrbėrjen shpirtėrore, fizike e materiale, tė emėrtimeve qė vijojnė:
Albatrosi = zogu i bardhė i deteve australiane.
Albedo-ja = bardhėsi-a nė Astronomi: ajo pjesa e dritės rėnėse vrushkulli i bardhė i
Dritės qė pėrhapet, shpėrndahe nga njė sipėrfaqe.
Albin = albus = i bardhė, njeri apo kafshė me veti tė bardha albniste.
Albinizėm = bardhėsi, nė mjekėsi: mungesė e plotė e lingut tė pigmentit nė lėkurė e nė
Anekse tė saj shėnja e bardhė e lindjes nė lėkurė.
Albit = bardhor, nė mineralogji feldspat i bardhė.
Album = bardhėsi fletore e posaēme me fletė shumė tė bardha, pėr fotografi...
Albumina = e bardha e vesė (voes).
Albuminometri = nė kimi lėngu organik nė tė bardhė tė vesė (voes) aparat, pėr
Matjen e tė zbardhurit tė urinės.
Albuminurina = bardhėsia nė serumin e gjakut e urinės, zbardhimi i urinės...
Tė gjitha kėto emėrtime edhe shkencore vijnė nga rrėnja e fjalės alb qė domethėnė bardh nė kuptimin e pėrbėrjes dhe tė funksionit tė tyre si elemente, tė emėrtuara sipas vetive tė tyre.
Faktet shkencore dalin nga origjina e tingujve ashtu sikur edhe janė formuar.
Tash, se cili emėrtim etnonomi ėshtė i imponuar pėr shqiptarėt etnonomi i sotėm alban apo etnonomi shqiptar edhe si toponom Albania apo Shqipėria, ku disa linguistė shqiptarė dhe tė tjerė, e marrin imponim etnonomin shqiptar!
Mendoj, se etnonomi alban gjeo-morfologjikisht ėshtė vetėm njė emėr i njė fisi tė lashtė tė illirėve kurse, etnonomi shqiptar (skipetar) ėshtė gjithėpėrfshirės i shqiptarėve ballkanik, respektivisht, na del aqė sa edhe ėshtė me tė vėrtetė atdheu i shqiptarėve e pėr pushtuesit mė i madh nė kuptimin gjeo-historik dhe hartografik si etnonom bashkimi edhe jashtė kuptimit tė njė fisi illirian Albanoi.
Pėr kėtė shkak edhe u njoftė ndėrkombėtarisht nga bota e sotme ky etnonomi, qė mendoj sė pikrisht, ky ėshtė i imponuar nga fuqitė Albania, gjuha albane, historiografia albane, kultura albane, - e jo ashtu siē e thotė e vėrteta historiografike shqiptare Shqipėria, gjuha shqipe, kultura shqiptare, historiografia shqiptare... Ngase, imponimi u bė pikėrisht nga fuqitė e kohės, qė mos tė njihet etnonomi kuptimplotė i shqiptarėve e tokave shqiptare te pushtuara nga popujt sllavo-grek, qė me toka e popullėsi shqiptare edhe u formuan si shtete pėrrreth dhe mbeti njė pjesė gjeo-politike - toponomi Albania!
Me fjalėn Shqipėria pėrfshihet gjithė ballkani shqiptar illirian ashtu sikurse edhe ishte gjatė pushtimit turk i ndarė nė katėr Vilajete: Kosova, Shkodra, Manastiri e Janina ashtu sikundėr ishin edhe fiset illire si shtete antike Illiria, Epiri, Makedhonia, Dardhania, Delmatia, Dakia, etj.
Tė dyjat kėto etnonome Albania e Shqipėria paraqesin tė njejtin kuptim historiko-linguistik, por qė dallojnė nė kuptimin gjeopolitik tė shqiptarėve ballkanik. Mjafton, vetėm tė krahasosh vėllimin hartografik dhe gjeopolitik tė Shqipėrisė gjatė pushtimeve turke e romake, ku Shqipėria ishte edhe pėr katėr herė me e plotė (as e madhe as e vogėl) por sa ishte dhe ėshtė sot populli shqiptar nė Ballkan, e qė duhet patjetėr tė bashkohet nė Shqipėri tė Vėrtetė!
Etnonomi shqiptar (skipetar) ėshtė unikati mė i pėrshtatshėm Shqipėria!
Krijoni Kontakt