Rreth emrit shqiptar?

[Xhemis]

Rreth emrit shqiptar



Është tashmë një gjë e njohur që ky etnonim, me të cilin e quajnë veten e tyre ata që kanë shqipen si gjuhë amtare, është relativisht i ri. Edhe më i ri është emri Shqipni a Shqipëri. Dihet gjithashtu se në një periudhë më të hershme shqiptarët e quanin veten e tyre t’arbëneshë a t’arbëreshë dhe vendin e tyre Dheu i Arbënit a i Arbërit, apo thjesht Arbën a Arbër. Për moshën relativisht të re të fjalëve shqiptar dhe Shqipni/Shqipëri dëshmon qartë mungesa e tyre jo vetëm tek autorët e vjetër veriorë (Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani etj.), por edhe tek arbëreshët e Greqisë e të Italisë. Madje, tek arbëreshët e Greqisë e të Italisë nuk ndeshet as fjala shqip, që ata e japin me ndajfoljen arbërisht. Emërtimet më.të hershme të shqiptarëve dhe të atdheut të tyre mbijetojnë edhe në gjuhët e popujve, me të cilët ata kanë pasur marrëdhënie historike. Kështu, p.sh., te grekët gjejmë arvanit-as, përkatësisht Arvanon[1], te sllavët arëban-as, përkatësisht Arban apo Raban[2], tek turqit arnaut, përkatësisht arnaut-llar, kurse në gjuhët e Evropës Perëndimore mbizotërojnë trajtat, që kanë si bazë temën Alb-, si p.sh. në latinishten e vonë arban-enses a alban-enses, në italishte albanese, përkatësisht Albania, në frëngjishte albanais, përkatësisht Albanie, në gjermanishte Albaner, përkatësisht Albanien etj. Trajta me temën alb- del edhe te Ptolemeu i Aleksandrisë, që përmend fisin ilir të alban-oi-ve me kryeqendër qytetin Alban-o-polis.

Pra, në rastin tonë ka ndodhur një zëvendësim relativisht i vonë i emërtimeve më të hershme, që e kishin bazën tek tema arb-, me emërtimet më të reja, që e kanë bazën tek tema shqip-. Një dukuri e tillë paraqit një varg pikëpyetjesh, që pjesërisht edhe sot e gjithë ditën nuk janë sqaruar plotësisht (shih për këto, ndër të tjerë, Demiraj: 1999, 175vv.). Por në këtë artikull, të cilin po e shkruaj me rastin e 300-vjetorit të mbledhjes së Kuvendit të Arbënit, do të merrem vetëm me disa nga këto çështje dhe pikërisht me zanafillën e emrave shqiptar dhe Shqip-ni / Shqip-ëri si edhe me arsyet e përgjithësimit të tyre në vend të emërtimeve më të hershme Arbën / Arbër dhe i arbën-esh / i arbër-esh. Arsyeja, që më nxiti në këtë rast, është se emri shqiptar dokumentohet për të parën herë në Kuvendin e Arbënit, që u botua në vitin 1706, d.m.th. tre vjet pas mbledhjes së atij kuvendi. Ne nuk e dimë se cili ka qenë përkthyesi i Akteve të atij Kuvendi nga latinishtja; por nuk ka se si të mos pranojmë që ai në këtë rast ka përdorur një fjalë, që ishte bërë e gjallë në shqipen popullore të kohës, megjithëse në traditën letrare të shkrimtarëve katolikë veriorë përdoreshin rregullisht fjalët Arbën, i arbënesh dhe arbënisht, që mbizotërojnë edhe në Aktet e Kuvendit të Arbënit, ku fjala shqiptar është përdorur vetëm një herë dhe pikërisht në faqen 105, ku thuhet: “Para se të hinjënë misionarëtë me rëfyem, të jenë saminuem prej P. Prefetit a prej si, që urdhënon Prefeti, a diinë mir giuhën e shqipëtarëvet …” Ne nuk dimë se sa dendur do të ketë qenë përdorur fjala shqiptar nga vetë pjesëmarrësit e Kuvendit, të cilët, po të merren parasysh rrethanat e kohës, duhet të kenë qenë të një niveli arsimor, që nuk i lejonte të largoheshin nga shqipja popullore e të përdornin gjuhën e veprave të autorëve të vjetër e aq më pak latinishten.

Gjithsesi, fakti që emri shqiptar është përdorur, qoftë edhe një herë të vetme, në përkthimin e Akteve të Kuvendit të Arbënit, dëshmon qartë se kjo fjalë e prejardhur kishte hyrë tashmë në përdorim ndër banorët e Dheut të Arbënit. Madje, mund të pohohet se ky emër në shekullin XVIII ishte në përdorim jo vetëm ndër shqiptarët veriorë por edhe ndër ata të trevave jugore. Për këta të fundit në këtë rast vlen dëshmia e dijetarit suedez H. E. Tunman (Thunmann), i cili në veprën e tij të vitit 1774 Untersuchungen ber die Geschichte der stlichen europischen Vëlker [Hulumtime mbi historinë e popujve të Evropës Lindore], faqe 243, shkruan: “Albanët e quajnë veten skipatar, por burimin e kësaj fjale ata nuk e dinë.” E, po të kihet parasysh se Tunmani kishte pasur kontakte me shqiptarë në mërgim, midis të cilëve ishte edhe Konstandin Xhehani, një voskopojar i ditur, që i dorëzoi atij edhe dorëshkrimin e fjalorit të Th. Kavaliotit, atëherë mund të arrihet në përfundimin që emri shqiptar në shekullin XVIII ishte i njohur edhe ndër banorët e Shqipërisë Jugore. Në këto rrethana, duhet pranuar që ky emër etnik duhet të jetë shfaqur, të paktën, qysh një ose dy shekuj më parë, por gjithsesi pas shpërnguljeve të arbëreshëve për në Itali, d.m.th. pas shekullit XV.[3]

Ky emër i ri erdh e zëvendësoi me shpejtësi emrin e mëparshëm etnik të shqiptarëve, të cilët, siç u vu në dukje edhe pak më sipër, dikur e quanin veten të arbëneshë / të arbëreshë. Një dukuri e tillë nuk është e panjohur në historinë e popujve. Mjafton të kujtojmë, sa për shembull, rastet e banorëve të dikurshëm të Galisë (Franca e sotme) dhe të Bullgarisë. Siç dihet, galët e dikurshëm të romanizuar nën sundimin romak, pas pushtimit të vendit të tyre nga fisi gjerman i frankëve në shekullin V të erës sonë, morën një emër të ri etnik, francezë (français). Po kështu banorët e dikurshëm të Bullgarisë, trakas në pjesën më të madhe të sllavizuar, erdhën e u quajtën bullgarë sipas emrit të fisit turko-mogol të Bullgarëve, që e pushtuan atë vend në shekullin VII të erës sonë nën udhëheqjen e prijësit të tyre, Asparuhut. Por në këto dy raste kemi të bëjmë me ndikimin, që kanë ushtruar grupet sunduese mbi masën e popullsive të pushtuara. Ka edhe raste të tjera të zëvendësimit të një emri të mëparshëm etnik me një më të ri si rrjedhim i pushtimeve ushtarake. Mjafton të përmendim nga Gadishulli Ballkanik emrin etnik të rumunëve, të cilët e morën këtë emër pas romanizimit të popullsisë së dikurshme të Dakisë nga romakët. Gjithsesi, në këto raste kemi të bëjmë me dukuri, që nuk është e vështirë të shpjegohen historikisht, megjithëse kanë ndodhur në periudha relativisht të hershme.

Kurse zëvendësimi i emrit etnik i arbënesh / i arbëresh me emrin e ri etnik shqiptar, megjithëse ka ndodhur në një periudhë relativisht të vonë dhe pikërisht pas shekullit XV, paraqitet mjaft i vështirë për t’u shpjeguar. Për këtë arsye kjo çështje nuk ka gjetur ende një zgjidhje të pranueshme nga të gjithë. Në përgjithësi, ata që janë marrë me këtë çështje, në një mënyrë a në një tjetër, e kanë lidhur atë me pushtimin turk, ndoshta sepse dukuria në shqyrtim ka ndodhur pikërisht në kohën e sundimit turk të vendit tonë. Kështu p.sh. O. Myderrizi (1965, 164) zëvendësimin e emrit i arbënesh / i arbëresh me emrin shqiptar e lidh me përhapjen e islamizmit në vendin tonë. Ai pohon: “Emri i vjetër nuk tregonte vetëm kombësinë, por edhe besimin. Me ndërrimin e besimit u ndje nevoja edhe e ndërrimit të tij. Emri i ri shqiptar, që u adoptua si emër kombëtar, bazohej në gjuhën, në një nga elementët kryesorë të kombësisë. Ky emër mund të jetë përdorur si emër kombëtar nga myslimanët e parë shqiptarë që në shekullin XVI, po këta, mbasi ishin të pakët, shumicës nuk ia imponuan dot.”

Për E. Çabejnë (1976, 65) “Zhdukja dhe zëvendësimi i tij [i emrit të mëparshëm – Sh.D.] me emrin shqiptar mbase ka lidhje me zbërthimet etnike që u kryen me ardhjen e osmanëve”. Por autori nuk e zbërthen më tej mendimin e tij. Kurse A. Buda (1986, I, 149), pasi bën fjalë për luftën e gjatë të krahinave të ndryshme të Shqipërisë kundër pushtuesve osmanë, pohon: “Kjo ndeshje ballore e gjatë dhe masive midis masave popullore dhe ‘të huajit’ shpjegon një dukuri në dukje të habitshme etnogjenetike: është pikërisht mbas kësaj periudhe lufte që ne vërejmë të kalojë në radhë të dytë emërtimi i lashtë etnik arbën dhe të zëvendësohet dora-dorës me një emër gjithashtu me rrënjë të lashtë shqiptar, me të cilin kjo kombësi e veçon veten nga pushtuesit e huaj, si një kombësi e veçantë unitare, e ndryshme në radhë të parë me gjuhën e saj të dalluar, të përbashkët e të kuptueshme shqipe.” Edhe për R. Ismajlin (1987, 102), “Emrat shqiptar dhe Shqipëri … janë krijuar pas ndryshimeve më të thella sociale, politike e konfesionale.” Ai shton (f. 103) se emri shqiptar “u stabilizua plotësisht si i vetmi emër vetëm në kushtet e krijimit të vetëdijes për kombin, në rrethanat politike të lëvizjes së madhe të Rilindjes.”

Siç shihet, edhe nga pohimet e këtyre tre dijetarëve nuk del fort e qartë arsyeja e mënjanimit të emrit të lashtë etnik dhe e zëvendësimit të tij me emrin e ri shqiptar, sepse dallimin etnik të popullit tonë nga pushtuesit mund ta kryente dhe e kreu fare mirë për njëfarë kohe edhe etnonimi i arbënesh / i arbëresh.

Më shkoqur për çështjen në shqyrtim është shprehur kohët e fundit E. Sedaj. Ky autor (1996, 108), pasi vë në dukje se në një nga vjershat e bejtexhiut Sheh Mala (1865-1928) përdoret emri turk për shqiptar dhe se shqiptarët e islamizuar gëzonin të drejta, që nuk i gëzonin shqiptarët e krishterë, pohon: “Ç’është e vëteta, nga ky qëndrim kuptohet ajo vetëdije e shëmtuar për të braktisur emërtimin arbëresh, sepse ky në terminologjinë turke, si arnaut pra, saktësisht identifikohej me shqiptarin e traditës skënderbegiane, që në plan të parë ishte traditë antiturke. Në këtë mënyrë bëhen polarizimet dhe krijohen ndasitë e mëdha ndërmjet turkut dhe arnautit, për të qenë diçka i mesëm. Prandaj, pikërisht në këtë mjedis duhet kërkuar përdorimi i emërtimit shqiptar.” Por në bazë të këtij arsyetimi, pritej që shqiptarët e islamizuar në përgjithësi (dhe jo vetëm disa njerëz të ndikuar prej kulturës turke-orientale) ta quanin veten turq, çka nuk i përgjijet së vërtetës historike. Në këtë rast do pasur parasysh edhe fakti që në kohën, kur ka ndodhur përhapja e etnonimit shqiptar, shumica e shqiptarëve (dhe jo vetëm e shqiptarëve) ishin analfabetë dhe banonin nëpër fshatra, larg ndikimit të drejtpërdrejtë turk. Është e vërtetë se një ndikim i tillë ka qenë i dukshëm në një pjesë të caktuar të popullsisë, që emrin turk e përdornin në kuptimin mysliman, në kundërvënie me kaurë. Madje, një kundërvënie e tillë bie në sy edhe te Kuvendi i Arbënit, si p. sh. në faqen 32, ku thuhet: “Për gjith të prenda e për gjith të shëtunda të jesënë të kërshtenëtë p~ ngranë mish; ata, qi p~ nevojë s’ndigjonjënë kësaj ligje, janë për të njefunë me heretiq; m~ fort ndë këtë dh�, ku prej së ngranit së mishit të prenden e të shëtundenë njifet kush asht Turk e kush i Kërshteni.”. Ky version është mbajtur edhe në botimin e dytë të Kuvendit të arbënit të vitit 1868. Kurse në përkthimin e E. Radosë të vitit 1872 (faqe 16) ky paragraf jepet kështu: “… t’kshtent për gjith t’prenne e për gjith t’shtune t’ruhen mos me hangër mish aspak. Ata qi nuk i nnigjojn p~ nevoj kti urdhnimit, apin shybe se jan përlye me mkat t’Shkjevet e t’Luterajve, e sidomos n’dh� ton, ku i Kshteni d~n prej Turkut, pse nuk ha mish t’prennen, e d~n prej Shkjevet, pse nuk ha mish t’shtunen.[4]

Gjithashtu, në bazë të arsyetimit të E. Sedajt pritej që turqit t’i emërtonin ndryshe shqiptarët myslimanë nga ata të krishterë. Por dihet se turqit, për t’i dalluar nga vetë turqit dhe nga popujt e tjerë nën sundimin e tyre, i kanë quajtur shqiptarët pa asnjë dallim me emrin arnaut, që e ka burimin, me disa ndryshime të karakterit fonetik, tek emërtimi grek arvanit- nëpërmjet metatezës *arnavit dhe evolucionit të mëtejshëm arnavut > arnaut. E një emërtim i tillë i shqiptarëve nga ana e turqve dëshmohet edhe në Fjalorin e Frang Bardhit (1635, f. 22), ku fjala Epirote përkthehet: i arbëneshë, Turcic Arnautlar. Gjithashtu nuk ka asnjë të dhënë, që të dëshmojë se dallimi i emërtimeve i arbënesh dhe shqiptar në bazë të përkatësisë fetare, d.m.th. në kundërvënien i krishterë ~ mysliman, është bërë nga vetë shqiptarët. Përkundrazi, përdorimi i emrit shqiptar, qoftë edhe një herë të vetme në Kuvendin e Arbënit, ku pohohet se misionarët e huaj, para se të kryejnë praktikën e rrëfimit ndër besimtarët katolikë, duhet të kontrollohen nëse e dinë mirë “giuhën e shqiptarëve” (shih më sipër), dëshmon se ky emërtim përdorej edhe për shqiptarët e krishterë[5]. Dhe të kihet parasysh se emri shqiptar këtu është përdorur rreth tridhjetë vjet para Fjalorit të Bardhit, ku nuk është përdorur jo vetëm ky emër, por as ndajfolja shqip. Ky autor, i cili është e pamundur të mos e ketë njohur botimin e Akteve të Kuvendit të Arbënit (1706), ka përdorur rregullisht fjalët i arbëneshë dhe arbënisht nën ndikimin e traditës së shkrimtarëve të mëparshëm. Kështu mund të shpjegohet mospërdorimi i emrit shqiptar edhe prej Bogdanit, i cili edhe ndajfoljen shqip në gjithë veprën e tij e ka përdorur vetëm një herë (shih më poshtë) Që një dallim ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve shqiptarë nuk ka ekzistuar në përdorimin e emrit etnik shqiptar, dëshmon edhe fakti se në titullin e botimit të dytë të Kuvendit të Arbënit në vitin 1868 është shtuar etnonimi shqiptar: “Ndënë Shqiptarin Klementin XI”, kurse në botimin e parë (1706) thuhet vetëm “Ndënë Klementit i njimidhjetmi”[6]. E njëjta gjë bie në sy edhe në botimin e Kuvendit të Arbënit nga E. Radoja më 1872: Koncilli dheut Shqypnis, b~mun n’viet 1703. N’koh t’Paps Shqyptarit Klementit t’njimdhettit”.

Dhe së fundi, nuk është pa interes të kujtohet me këtë rast se banorët e fshatrave të Arbërisë në prapatokën pas Vlorës në kuptimin e ngushtë, që jep Hahn-i (shih më poshtë) vazhduan ta quanin veten arbëreshë edhe pas pushtimit turk.[7]

Pra, çështja e zëvendësimit të emrit të mëparshëm etnik me emrin e ri shqiptar është më e vështirë nga sa mund të duket në një vështrim të parë. Gjithsesi, siç e kemi shtjelluar edhe më parë (shih Demiraj: 1999, 191vv.), kjo dukuri do lidhur me mënjanimin e mëparshëm të ndajfoljes arbënisht / arbërisht nga ndajfolja shqip. Të kihet parasysh se Buzuku në të vetmin rast që i është dashur të përdorë një ndajfolje të tillë, ka përdorur pikërisht fjalën shqip në faqen XXV: Pater noster, qi vjen me thashunë shqip: Ati ynë …

Kurse Budi, gjuha e të cilit është më popullore, në të gjitha veprat e tij ka përdorur katër herë ndajfoljen shqip dhe asnjë herë fjalën arbënisht: Shqip të mundënj me rrëfyem ndonjë kankë të re…(Doktrina e krështenë, f. 220); O për të madhe devocione e ngushëllim të popullit shqip të na thotë mbë këtë arësye…; … ndo shqip tue ia thanë, t’i thoetë se …; ani mbasi të kietë dhanë të rrëfyemitë, qi quhetë … o shqip o për letërë ta die…(Rituali Roman, ff. 74, 85, 96).

Edhe Bogdani, tek i cili, siç u vu në dukje pak më sipër, nuk ndeshet asnjë herë emri shqiptar, e ka përdorur një herë ndajfoljen shqip në parathënien e veprës së tij: “…tue pasunë bam ende aj [Andrea Bogdani- Sh.D.] një gramatikë latin e shqip.” Por ai përdor më shumë ndajfoljen arbënisht si edhe emër-mbiemrin i arbënesh-i. Për më tepër, ndajfoljen shqip e ka përdorur një herë edhe Luka Bogdani në vjershën, që i kushton kushëririt të tij, Pjetër Bogdanit: Shqip, latin e taljan // gërqisht ende dalmat // jevreisht e arap // armenisht ende sir. Të kihet parasysh se në këtë vjershë Luka Bogdani ka përdorur nga një herë të vetme edhe emrin Arbën’ si edhe togfjalëshin dore sonë s’arbëneshë.

Pra, tek autorët e vjetër veriorë bie në sy që krahas ndajfoljes arbënisht është përdorur, diku më shumë e diku më pak, edhe fjala shqip, që ata pa dyshim e kanë marrë nga të folmet popullore përkatëse. Kjo ndajfolje duhet të ketë qenë e mbarë gjuhës sonë, për çka na dëshmon, ndër të tjerë, edhe përdorimi i saj nga Nezim Frakulla i Beratit (1685-1780): Këtë divan e zura shqip (shih Myderrizi: 1954, 64). Kjo dëshmon se në të folmet popullore në një periudhë të caktuar me kuptimin e ndajfoljes arbënisht / arbërisht është përdorur edhe ndajfolja shqip. Ka shumë të ngjarë që fjala shqip në zanafillë të ketë pasur kuptimin qartë, hapur, troç[8] dhe vetëm më pas ka marrë kuptimin e ndajfoljes arbënisht / arbërisht, të cilën dalngadalë edhe e ka nxjerrë jashtë përdorimit. Rrethanat, në të cilat ndajfolja shqip ka marrë kuptimin e sotëm, nuk janë të qarta. Gjithsesi, në këtë rast do të ketë ndodhur diçka e ngjashme (por jo e njëjtë) me atë që ka ndodhur me fjalën gjermane deutsch, të përdorur si mbiemër, si emër dhe si ndajfolje. Kjo fjalë e vjetër gjermanike në gotishte del me trajtën thiuda dhe me kuptimin “popull, fis”. Kurse midis shekujve VIII-X të erës sonë në gjermanishte ajo del në trajtën diutisk dhe me kuptimin “popullor”. E përdorur bashkë me emrin gjuhë ajo ka marrë më në fund kuptimin e gjuhës gjermane, si gjuhë popullore në kundërvënie me gjuhën latine (shih Moskalskaja: 1969, 22).

Pra, në një periudhë relativisht të vonë të evolucionit të gjuhës sonë në rrethana, që mbetet të hulumtohen, ndajfolja shqip erdh e u përdorur gjithnjë e më dëndur në kuptimin e ndajfoljes arbënisht / arbërisht, të cilën pak nga pak edhe e nxori jashtë përdorimit. Në këtë mënyrë erdh e u krijua një mospërputhje midis temës së ndajfoljes shqip dhe asaj të emrave Arbën / Arbër dhe i arbënesh / i arbëresh. Kjo mospërputhje në temat e këtyre fjalëve binte në kundërshtim me prirjen e përgjithshme të gjuhës sonë për t’i emërtuar popujt a fiset dhe gjuhët a dialektet përkatëse me fjalë të së njëjtës rrënjë. P.sh. të krahasohen: grek ~ Greqi ~ greq-i-sht, italian ~ Itali ~ ital-i-sht, turk ~ Turqi ~ turq-i-sht, rus ~ Rusi ~ rus-i-sht, pol-ak ~ Pol-oni ~ pol-on-i-sht etj., gegë ~ Gegëni ~ gegën-i-sht, toskë ~ toskëri ~ toskër-i-sht, çam ~ Çamëri ~ Çamër-i-sht, mesap ~ mesap-isht, etrusk ~ etrusk-isht etj. Prandaj mospërputhja midis temës së fjalës shqip dhe asaj të emrave Arbën / Arbër dhe i arbënesh / i arbëresh nuk mund të mbetej pa u mënjanuar shpejt a vonë. Dhe kjo u bë me mënjanimin e emërtimeve më të hershme Arbën / Arbër dhe i arbënesh / i arbëresh dhe me zëvendësisimin e tyre gjatë shekujve të fundit me emrat shqip-tar, përkatësisht Shqip-ë-ni/Shqip-ë-ri. Si rrjedhim ai që fliste shqip, filloi të mos quhej më i arbënesh / i arbëresh, por shqip-tar dhe atdheu i tij nuk u quajt më Dheu i Arbënit a i Arbërit, por Shqip-ë-ni a Shqip-ë-ri.

Midis këtyre dy palë emërtimeve bien në sy disa ndryshime të dukshme në tipin e formimit. Kështu p.sh., ndërsa i arbën-esh / i arbër-esh del si një fjalë e paranyjëzuar mbiemërore me prapashtesën –esh-, e cila i është shtuar emrit Arbën / Arbër, që emërtonte vendin a atdheun e arbëreshëve, emërtimi i ri shqip-tar del si një fjalë e formuar nga ndajfolja shqip me prapashtesën –tar, e cila u shtohet rregullisht emrave (khs. shteg-tar, guxim-tar etj.). Për fjalën e prejardhur shqip-tar mund të bëhet pyetja përse në këtë rast u përdor pikërisht prapashtesa –tar dhe jo ndonjë prapashtesë tjetër. Kësaj pyetjeje, të paktën sot për sot, është e vështirë t’i jepet një përgjigje e saktë. Mund të thuhet vetëm se në këtë rast nuk mund të shfrytëzohej prapashtesa e vjetër –esh e emër-mbiemrit i arbën-esh / i arbër-esh, që ishte fonetikisht e ngjashme me prapashtesën –eshë, me të cilën formoheshin emra të gjinisë femërore nga emrat mashkullorë (khs. bar ~ bar-eshë, turtull ~ turtull-eshë etj.).

Lidhur me etnonimin e ri shqiptar mbetet për të sqaruar edhe se në ç’treva, ku flitej shqip, është shfaqur së pari kjo fjalë e prejardhur. Ajo dokumentohet në shekullin XVIII më parë për trevat veriore (Kuvendi i Arbënit) dhe më pas për trevat jugore (Tunmani). Por sot për sot është e vështirë të thuhet me saktësi se në në ç’treva u shfaq së pari kjo fjalë e re dhe si u përhap pastaj edhe në trevat e tjera, ku banorët flisnin shqip. Gjithsesi, duke pasur parasysh faktin që ndajfolja shqip me kuptimin e së hershmes arbënisht / arbërisht dokumentohet si në veri (Buzuku, Budi etj.) edhe në jug (Nezim Frakulla), ishte plotësisht e mundshme që fjala e re shqip-tar, kudo që të jetë shfaqur për herë të parë, të përhapej dalngadalë në të gjitha trevat shqipfolëse, ku etnonimi i mëparshëm i arbënesh / i arbëresh kishte nisur të bëhej si një fjalë arkaike, ose të përdorej me një kuptim më të ngushtë, për të emërtuar banorët e ndonjë zone të caktuar, siç është p.sh. rasti i banorëve të zonës nga prapatoka (hinterlandi) e Vlorës e poshtë (shih më poshtë). Gjithsesi, etnonimi shqiptar paraqitet i përgjithësuar edhe ndër shkrimtarët katolikë të shekullit XIX. Mjafton të kujtojmë me këtë rast se kjo fjalë është përdorur edhe si pjesë e titullit në botimin e dytë të Kuvendit të Arbënit më 1868: Ndënë shqiptarin Klementin XI … E ky emër etnik është përdorur katër vjet më vonë (1872) edhe nga .E. Radoja në titullin e botimit të tij: Konçili i dheut Shqypnis, b~mun n’viet 1703. N’koh t’Paps Shqyptarit Klementit t’njimdhettit…

Shfaqja e etnonimit të ri shqiptar nuk mund të mos ndikonte edhe në emërtimin e atdheut të tyre, që dikur quhej Dheu i Arbënit / Dheu i Arbërit apo thjesht Arbën / Arbër, për çka na dëshmojnë autorët e vjetër veriorë, nga njëra anë, dhe arbëreshët e Italisë, nga ana tjetër. Nga të parët në këtë rast mjafton të përmendim Buzukun e Bogdanin, ndërsa nga të dytët mjafton të përmendim De Radën, Darën etj. (Për këta shih shënimin 3).

Vlen të shënohet se emërtimi Arbën-a, përkatësisht Arbër-a është relativisht i vonë. Trajta veriore Arbëni-a është përdorur disa herë në Aktet e Kuvendit të Arbënit, si p.sh. “… të Shurbisë e Arbëniisë”, “dieltë e Arbëniisë” etj.. Por atje përdoret edhe trajta e njohur dhe dikur më e përhapur Arbën, që është vënë edhe në emërtimin e vetë Kuvendit të Arbënit. Pas gjithë gjasash, fjala e prejardhur Arbën është një krijesë jo-popullore, që nuk i ka qëndruar kohës. Kurse trajta jugore Arbërështë përdorur me një kuptim më të ngushtë. Sipas Hahn-it (1854, I, 230), ky emër gjeografik në kohën e tij (shekulli XIX), në një kuptim më të ngushtë, shenjonte malësinë pas Vlorës (Kurveleshin ose Labërinë), ndërsa në një kuptim më të gjerë, sipas tij, ky emër përfshinte edhe Himarën (Akrokeraunin) si edhe zonën e Delvinës, d.m.th. gjithë Kaoninë. Por sot përdoret më fort emri Labëri në kuptimin e ngushtë, që jepte Hahn-i.

Emërtimi Arbën u zëvendësua shumë shpejt nga një formim më i ri dhe pikërisht nga emri gjeografik Shqip (ë)-ni / Shqipëri. Mjafton të përmendim këtu se Engjëll Radoja më 1872 i ribotoi Aktet e Kuvendit të Arbënit me titullin Konçili i Dheut Shqypnis, çka tregon se emri Shqypni [= Shqipni] e kishte mënjanuar tashmë përfundimisht emrin e hershëm Arbën a Dheu i Arbënit e një mënjanim i tillë kishte përfshirë gjithë truallin, ku flitej shqip. E në këtë mënyrë gjithë grupi i fjalëve, që kishte si bazë temën Arb- (Arbën / Arbër, i arbën-esh / i arbër-esh, arbën-isht / arbër-isht, Arbën- / Arbër-) u zëvendësua nga formimet më të reja me bazë temën shqip (shqip-tar, Shqip-ni / Shqip-ë-r).





Literatura e shfrytëzuar

Bardhi, Frang. Dictionarium Latino-Epiroticum. Romae. 1635

Bogdani, Pjetër. Cuneus Prophetarum. I, II. Patavii. 1685

Buda, Aleks. Shkrime historike. I. Tiranë. 1986

Budi, Pjetër. Dottrina Christiana. Roma. 1618

Budi, Pjetër. Rituale Romanum. Roma. 1621

Buzuku: (Shih Çabej: 1968). 1555

Concili Provintiali (shih Kunvendi i Arbënit: 1706).

Concilium Albanum Provintiale sive Nationale habitum anno MDCCIII.Clemente XI. Pont. Max. (Botim i dytë). Romae, MDCCCLXVIII.

çabej, Eqrem. “Meshari” i Gjon Buzukut. I, II. Tiranë. 1968

çabej, Eqrem. Studime gjuhësore; vëll. V. Prishtinë. 1975

çabej, Eqrem. Studime etimologjike në fushë të shqipes. II. Tiranë. 1976

Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptarëve në dritën e dëshmive të gjuhës shqipe. Tiranë1999

Georgiev, Vladimir. Vokalnata sistema v razvoja na slavianskite ezici. Sofija. 1964

Hahn, Georg von. Albanesische Studien. I. Jena. 1854

Ismajli, Rexhep. Gjuha shqipe e Kuvendit të Arbënit (1706). Prishtinë. 1985

Ismajli, Rexhep. Artikuj mbi gjuhën shqipe. Prishtinë1987

Konçili Dheut Shqypnis (shih Radoja).

Kunvendi i Arbënit: = Concili Provintiali o Kunvendi i Arbënit mbëliedhunë ndë viet njaj mijë shtat qind e tre, ndënë Klementit i njimidhjetmi, Papë Pretëmadhi. Romae. Anno MDCCVI. 1706

Kuvendi i Arbënit o Concilli Provintialli, mbëliedhunë vietit mijë shtat qint e tre ndënë Shqiptarin Clementin XI, Papë Pretëmadhin. E dyta shtamp. Ndë Romë , 1868.

Meyer, Gustav. Albanesische Studien. V. (Beitrge zur Kentniss der in Griechenland gesprochenen albanesischen Mundarten). Ëien. 1896

Moskalskaja, O.I. Deutsche Sprachgeschichte. Leningrad. 1969

Myderrizi, Os. Nezim F, “Buletin për Shkencat Shoqërore”. 1954, nr. 1.

Myderrizi, Osman. Emri i vjetër kombëtar i Shqipërisë në tekstet e vjetra shqip me alfabet latin e arab. “Studime historike”. 1965. Nr. 4.

Radoja, Engjëll. Konçili i Dheut Shqypnis. B~mun n’vjet 1703. N’koh t’Paps Shqyptarit Klementit t’njmdhettit. N’Rom. 1872

Rix, Helmut. Historische Grammatik des Griechischen. Darmstadt. 1976

Sedaj, Engjëll. Etnonimi arbëresh – shqiptar kontribut për autoktoninë e shqiptarëve. Prishtinë. 1996

Thunmann, Johann. Untersuchungen ber die Geschichte der `stlichen europischen V`lker. Leipzig. 1774



--------------------------------------------------------------------------------

[1] SiH shihet, tek arvan-it-as dhe Arvan-on pasqyrohet emri i lashtë Arban me shndërrimin e rregullt /-b-/ > /-v-/, që është vërtetuar në greqishte jo më vonë se shekullit II para erës sonë (shih Rix: 1976, 83).

Por një ndërrim i tillë fonetik nuk ishte përftuar tek vetë arbëreshët e Greqisë e për këtë na dëshmojnë, ndër të tjera, edhe nja dy vargje popullore, që na jep Meyer-i (1896, 56, 62) nga arbëreshët e ishullit Poros dhe të ishullit Hydra: Të më flasë elinisht, gjithmonë arbërisht. b) … di turqisht e arbërisht.

[2] Trajta sllave Raban < Arban, me metatezën –ar > -ra, është shfaqur në sllavishten jugore pas shekullit IX të erës sonë (shih, ndër të tjerë, Georgiev: 1964, 13v. 38, 98).

[3] SiH dihet, arbëreshët e Italisë kanë njohur e përdorur vetëm fjalët me bazë temën arb-. Kështu p.sh. gjejmë te Matrënga: mbë gluhë të arbëreshë; te Variboba: i / e arbëresh, arbërisht; te De Rada Fiamuri i Arbrit etj., te G. Dara (i Riu) Arbër, arbëresh etj.

[4] Të kihet parasysh se në versionin latinisht të Kuvedit të Arbënit (Concilium Albanum…, f. 26 e botimit të dytë – 1868) në vend të fjalës turk është përdorur një herë fjala infidelis “i pabesë“[= jo i krishterë- Sh.D.] dhe një herë fjala schismaticus “skizmatik “: “… in his potissimum regionibus, in quibus fidelis ab infideli, catholicus a schismatico, praefata ab esu carnium differentia discernetur.” [“… sidomos në këto treva, në të cilat besimtari prej të pabesit, katoliku prej skizmatikut dallohet nga të ngrënët e mishit,” [nënkuptohet të premten dhe të, shtunën – Dh.D.].

[5] Supozimi i E. Sedajt (1996, 98v.) që në këtë rast emri shqiptar “mund të ketë kuptim të atyre kriptokatolikëve dhe të atyre grave arbëneshe, që jetonin me myslimanë (shqiptarë) dhe paraqitnin një shtresë të popullsisë, që nuk kuptonte mirë sakramentet e kishës”, nuk del i argumentuar.

[6] Krahaso edhe në f. 8: “po gëzon dheu i arbëneshi … tashti ndënë Papë t’arbëneshë, qi latinisht do me thanë të bardhë, asht dalë mbë dritë.” si edhe në f. 9: “… lus Hyin të ruenj tv Papën Arbëneshë Pretëmadhë…

[7] Për përdorimin e emrave Arbën / Arbër dhe i arbënesh / i arbëresh në vise të ndryshme të Shqipërisë shih Gabej: 1976, 61vv.

[8] Mendimi i përhapur ndër disa studiues që kjo fjalë të ketë lidhje me emrin e shpendit të shqipes, nuk është i mbështetur. Mjafton të kihet parasysh, ndër të tjera, se autorët e vjetër veriorë e dallojnë në të shkruar emrin e shpendit, që ata e quajnë shqype, nga ndajfolja shqip (shih më hollësisht për këtë Gabej: 1975, V, 70; shih edhe Demiraj: 1999, 195 dhe Sedaj: 1996, 114v.). Por cili ka qenë kuptimi zanafillës i kësaj fjale, mbetet ende i pasqaruar bindshëm (shih Demiraj: 1999, 195v. – me literaturën përkatëse).

[[xeni]]

Shume shkrim interesant. Falemnderit qe e solle ketu!

[pagan]

qe ne fillim artikulli nis TERS me:

"Është tashmë një gjë e njohur që ky etnonim, me të cilin e quajnë veten e tyre ata që kanë shqipen si gjuhë amtare, është relativisht i ri. Edhe më i ri është emri Shqipni a Shqipëri. Dihet gjithashtu se në një periudhë më të hershme shqiptarët e quanin veten e tyre t’arbëneshë a t’arbëreshë dhe vendin e tyre Dheu i Arbënit a i Arbërit, apo thjesht Arbën a Arbër. "


si mor lal (ai qe ka shkrujt artikullin , te kuptohna) ti e dinke qe SHQIPTAR eshte emer i ri, kush ta tha KET çudi, ku e gjete, ne cilen gazete. po ashtu ato ARBER, ARVANIT, ARNAUT, ALBANAIS, rrjedhin te gjitha nga fjala latine ALBAN qe do te thote I BARDHE.
por kjo prap s'do te thote qe shqiptaret vetquheshin keshtu, sepse ZEZAKET (negro) nuk quheshin vete te tille, por i quajten ata qe i zbuluan dhe shkruanin perpara tyre.

[[xeni]]

ARBER, ARVANIT, ARNAUT, ALBANAIS, rrjedhin te gjitha nga fjala latine ALBAN qe do te thote I BARDHE.

A ke ndonje reference per kete, pagan? Thjesht per ta ditur.


Nje sqarim ne lidhje me flane "arnavut":
Sipas nje profesori turk te cilit per fat te keq nuk ia mbaj mend emrin tani, fjala arnavut do te thote "qe nuk kthehet mbrapa". Ne kohen e osmanllinjeve shqiptaret i vendosnin ne rreshtat e pare per te luftuar sepse ata ishin trima dhe asnjehere nuk ktheheshin mbrapa.

[pagan]

normal qe per turqit emri ARBER ose ALBAN do te shtremberohej duke marr edhe nje kuptim te ri gjuhesor. psh per francezet fjala MACEDOINE (maqedonia pra) do te thote TURLI, pra pak nga te gjitha ne te vetmin kavanoz. ngaqe kur ata zbuluan maqedonine (kuptohet e zbuluar shume kohe perpara tyre nga te tjere) vune re me çudi qe s'kishin te benin me nje popull homogjen por me mpleksje popujsh e kulturash te ndryshme megjithe se behej fjale per nje siperfaqe te vogel, e kjo solli tek ta SHPIKJEN (ose pasurimin e gjuhes me) edhe te nje fjale tashme te re.
por kjo s'do te thote qe MAQEDON vjen nga fjala franceze MACEDOINE (turli).
a kupton.
edhe tek turqit njesoj, duke qene se ata jane nje popull I RI ne ballkan e mesdhe, me te rinj se ne, normal qe nje fjale aq e vjeter latine ALBAN tek ta te marre ngjyra te reja, pra nga I BARDHE, ne TRIM apo tjeter. siç ndodhi me maqedonine per francezet.

po ti shohim greket njesoj, ata vetquhen HELENE ne nje kohe kur tere bota i quan GREKE qe vjen nga latinia GRAEKI. por a mund te themi ne me siguri (siç ben edhe autori shkrimit lart) qe fjala GRAEKI eshte me e vjeter nga HELEN.
pastaj llogjika te shpie te mendosh qe te gjithe popujt kerkojne me çdo kusht te jene sa me te vjeter historikisht, ngaqe vjetersia te jep AUTOMATIKISHT te drejten e truallit, pra te vetvendosjes. keshtuqe e njejta llogjike te shqie te mendosh qe si per greket vetquajtja helene i ben me te vjeter dhe autoktone po ashtu dhe ne vetquajtja shqiptare na ben njesoj, pra me te vjeter sesa ajo ARBANE ose ALBANE (arvanitas, arnauter, e plot konsonansa te tjera s'jane veç derivate te fjales latine ALBA = E BARDHE.).

po te qe ndryshe nuk kishte pse ARBER ose ALBANE te humbte fuqine tek shqiptaret, qe çuditerisht te ishin te detyruar te shpiknin emertime te reja mbi veten e tyre.

mendoj qe per ne fjala SHQIPTAR eshte jo vetem me domethenese se ALBAN, ARBEN, ARVANIT, ARNAUT apo tjerer, por edhe ME E VJETER gjithashtu.
ndryshe ajo s'do te gjente perdorim te ri.

shiko dhe sesi kosovaret po vetquhen DARDANE. ti mendon PSE?
po ngaqe kjo fjale jo vetem u shkon me mire per shtat karakterialisht por eshte dhe me e VJETER njekohesisht, pra i ben automatikisht edhe zoter te tokes qe posedojne.

nji keshtu punet, historia nuk ben veç perseritet, pranej thashe qe ai robi artikullit JA KA FUT KOT, ngaqe pa shume llogjike. per me teper kerkon me na mush mendien per shkrim shkencor me referencat e vene ne fund te tij. peeeehhhhh!

[[xeni]]

normal qe per turqit emri ARBER ose ALBAN do te shtremberohej duke marr edhe nje kuptim te ri gjuhesor

Para se te shkrush ben mire te mendohesh dhe te mundohesh te kuptosh ato qe thote tjetri. Ketu fjala "arnavut" nuk eshte nje shtremberim me burim fjalen "alban" por nje emertim qe i eshte bere nje kombi (shqiptar ne kete ras) ne gjuhen turke. Kjo fjale (arnavut) e ka origjinen nga gjuha e athershme osmanllishte dhe etimologjikisht nuk ka asnjefare lidhje me fjalen "alban".

[pagan]

o hasanaj ato dy fjale jane aq te ndryshme sa dhe fjalet QIELL, CIELO (it) ose CIEL (fr), ndryshojne ne mes veti. po une s'po di me ta mush ndryshe mendjen, keshtu qe po te le. shendet.

pastaj pse duhej qe turqit te na quanin ashtu, kur shume perpara tyre na quanin ALBANE. po ne kur i quajme TURQ ti kujton se e kemi shpik ket fjale apo keshtu ata theriten nga te gjithe.

[[xeni]]

Ngjasimet fonetike nuk jane argument per origjinen e fjaleve.

une s'po di me ta mush ndryshe mendjen, keshtu qe po te le

Ketu nuk eshte lufte me i mbushe mendjen njeri-tjetrit por eshte puna me e nxjerre ne shesh ndonje te vertete qe mund ta dime. Ti nese nuk di gje dhe vetem nisesh me ngjasime te siguroj qe nuk do te dalesh gjekundi.
Nje shembull: Andej nga Kaukazi ehste nje vend qe quhet Albania... Kete si e shpjegon ti?

[pagan]

per shembullin e kaukazit lexo AREF, kam dhene ca referenca tek gjuha, ai e shpjegon qarte e me mjaft force e elegance.

pastaj ti po i bi qark dhe ke dale nga tema. gjerat lal i mban ne kembe VETEM LLOGJIKA E SHENDOSHE. ky eshte dhe i vetmi FAKT, ndryshe ngelim te veza dhe pula, kush u kriju e para.

[[xeni]]

shiko pagan,
nuk po mundohem te te mund, por diçka qe e di mire e mbroj deri ne fund derisa personi qe kam perballe te jape nje argument bindes. Jo thjesht per ego, por edhe per ta mesuar te verteten ashtu siç eshte. Ti nuk me dhe asnje argument, thjesht hamendje.

Nejse,
Shnet!

[pagan]

hasanaj, ngaqe ti S'MUNDESH dot, uuuu sa kam pa une si puna jote.

ne tani dhe diçka, ajnshtajni pat thene: IMAGJINATA eshte me e rendesishme nga dija.
dhe imagjinata eshte pikerisht hamendja.

[[xeni]]

hasanaj, ngaqe ti S'MUNDESH dot, uuuu sa kam pa une si puna jote.

per mua eshte hera e pare qe shoh nje si puna jote, qenka nje dite tersi sot...

ne tani dhe diçka, ajnshtajni pat thene: IMAGJINATA eshte me e rendesishme nga dija.
dhe imagjinata eshte pikerisht hamendja.

Njerezit e mençur si Einstein edhe kot po t'ia fusin plot u del, ndersa ata si ti edhe plot t'ia fusin nuk del gje...

Shnet.

P.S. Me vjen keq qe seriozitetit tim nuk iu pergjigje ne te njejten menyre, por prape ti dole i humbur!

[Pelasgian]

Ky eshte nje studim i rendesishem. Ka rendesine e vete dhe duhet te vazhdohet me studime te tilla.

Dua te permend nje gje per te cilen ende nuk u permend.

Germa K me kalimin e kohes u kthye ne Q. Edhe sot kjo eshte evidente ne emertimin e shume vendeve apo emrave te personave.

Ne dokumentet dhe librat e vjetra emri Shqiperi figuron si SHKYPENI, dhe populli SHKYPETAR.

Ketu kemi dy ndryshime nderrimi i Q ne K dhe I ne Y.

Une nuk jam gjuhetar dhe nuk mund te jap ndonje shpjegim shkencor rreth ketij emri, por jam i besimit se emri SHQIPTAR ka zanafillen qysh nga koha e ZEusit, i cili shihet ne gati te gjitha monedhat me Shqiponjen ne dore apo ne anen tjeter te monedhes. Normal kjo teori mund te kuptohet nese ne besojm se ZEUSI ishte perendi e parardhesve shqiptar.

Natyrishte fjalet ashtu si edhe te gjitha rrjedhat historike evolohen dhe natyrishte ndryshojn dhe i pershtaten kohes dhe vendit.

Per nje studim me serioz rreth emrit SHQIP shkoni ne kete faqe:

http://web.tiscali.it/arbitalia/cult.../culturali.htm

dhe kerkoni kete: NEZIR MYRTA - ETHYMOLOGJIA E EMRIT – SHQIPJA

Nezir Myrta eshte nje gjuhetar, historian dhe foles i shume gjuheve te huaja. Ai jeton ne Amerik, ne vendin ku nje studjues mund te pajiset me materiale te rralla dhe te pergatitet per studime te thella shkencore. Mospaisja me materiale shkencore-boterore ka qene dhe ende mbetet nje nga frenuesit me te medhenje te historise-gjuhesise shqiptare.

Dhe gjithashtu jam i mendimit se e vetmja menyre qe te arrihet deri te nje studim i shkelqyeshem eshte nese studjuesi kombinon gjuhen dhe rrjedhat historike te atij emri, apo qfaredo qeshtje tjeter.

Siq e dime ne sot faktin e vetem per lidhjet Pellago-Ilire perveq disa dokumenteve te cilat u jane shpetuar sulmeve barbare eshte vete gjuha e folur shqipe.

Nderime!