Sejfi Protopapa

[Albo]

Drita Protopapa: Kur erdhëm pas '90 në Shqipëri, shikoheshim si yje Hollivudi

Nga: FATOS VELIU

(Vijon nga numrat e kaluar)
Zonja Drita. Si e kujtoni babain tuaj që nuk ka pasur as një njeri të afërt larg vendit të tij, ndërsa duhet të keni qenë nxënëse në bankat e shkollës?
Mund ta kuptoni edhe vetë, kur je një fëmijë i vogël, nuk kupton shumë rreth shteteve, rreth gjeografisë, janë gjëra që për atë moshë nuk kanë shumë rëndësi, por e vetmja gjë që mund t'ju them është se si fëmijë ne dinim që shokët e klasës në shkollën ku studionim shpesh në ditë pushimesh do të vizitonin kushërinjtë në Konektikat, diku aty afër, ose do të shkonin në Nju Jork, ose do të vizitonin tezen apo gjyshërit e ndodhur aty, apo këtu që sigurisht ishin vendbanime të afërta me vendndodhjen e shkollës apo banesës sonë.
Po ju si e përcillnit këtë mungesë njerëzish për faktin se babai tuaj ishte i dënuar për të mos shkuar në shtetin e tij ku kishte vendlindjen, ndërkohë që nuk kishte asnjë lloj kontakti me njerëzit më të afërt të tij?
Ndërsa në rastin tim, nuk e kishim një mundësi të tillë. Ne kishim prindërit e nënës sime, të cilët jetonin në Nju Jork, por përsa i përket familjes së babit tim, për të cilët po më pyesni dhe ju, ne nuk dinim asgjë. Nuk njihnim askënd, madje nuk mund të flisnim fare për ta. Nuk i njihnim cilët ishin dhe nuk ua dinim as emrat.
Nuk ju fliste babai tuaj për njerëzit më të afërt që kishte lënë në Shqipëri ndërsa ishte larguar rrëmbimthi kur përfundoi lufta?
Babi im fliste për ta në përgjithësi, por nuk kishim parë ndonjëherë ndonjë fotografi. Nuk e dija kush ishin motrat e tij. Nuk dija kush ishte Shkëndija, Erveheja, Qamili, pra unë thjesht dija emrat e xhajës dhe dy hallave të mia.
Si i përfytyronit ndërsa ju përmendeshin si emra, ndërsa as nuk mund të mendonit se të paktën në këtë jetë do të mund të takoheshit ndonjëherë me ta?
Ishin thjesht emra, emra njerëzish, por në fakt nuk e dija tamam kush ishin. Ata ekzistonin në një vend ekzotik, të quajtur Shqipëri. Çfarë ishte ky vend? Si fëmijë nuk arrija ta kuptoja.
Dhe kur kuptuat se kush ishte në të vërtetë Shqipëria komuniste për të cilin juve që ishit lindur në SHBA as e kishit idenë fare?
Nuk e kuptoja në fillim. Mu desh një kohë e gjatë për ta kuptuar.
Derisa u rrita nuk e kuptoja tamam se çfarë ishte komunizmi, por dija që nuk ishte një gjë e mirë, sepse bëhej fjalë për diçka që po na ndalonte të takonim familjen tonë, të takoja familjen e babit tim. Kështu që mund ta kuptoni që babi im kishte shumë pak kontakt me ta. Nuk kishte telefona, nuk kishte komunikim, sepse familja e tij në Shqipëri nuk mund të komunikonte me të, ose do të dënoheshin, ose do të futeshin në telashe.
Pra e dinit që ishte ndërhyrje politike në çështjen e babait tuaj apo jo?
Po. Dija që në familjen time ishte e pranishme shumë politika, për shkak të historisë së babit tim. Në fakt nuk e di se në çfarë moshe ishim kur filloi të na fliste për historinë e tij, por kemi dëgjuar histori për Ballin Kombëtar, dhe të gjitha gjërat që ka bërë që në moshë të vogël.
Çfarë kuptuat për këtë veprimtari të babit?
Kur u rritëm, arritëm të kuptonim që ai ka luftuar shumë fort për demokracinë në Shqipëri, për partinë demokratike. Por komunizmi fitoi dhe automatikisht komunizmi nuk ishte mirë për ne, nuk ishte diçka e mirë. Kur u rrita, krijova opinionin tim lidhur me këtë çështje dhe më dukej shumë e trishtueshme dhe acaruese. Nuk më vinte aspak mirë që nuk mund të shkonim në Shqipëri, që nuk mund të njihnim të gjithë kushërinjtë, nuk mund të njihnim të gjithë familjen tonë.
Nuk arrinit të kuptonit gjithë këtë barrikadë që ju bëhej edhe për të takuar njerëzit më të afërt?
Ishte shumë e vështirë ta kuptonim pse ndodhte një gjë e tillë, nuk e kuptonim pse nuk mund të shkonim atje, pse ata nuk mund të vinin në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Pse nuk mund të vinim në Amerikë, ku qëndronte e keqja tek kjo. Si fëmijë nuk e kuptoja, por edhe kur isha adoleshente sërish ishte e vështirë. Unë mund të udhëtoja në Spanjë, mund të udhëtoja kudo, në Itali, në Greqi, mund të shkoja deri në kufi të Shqipërisë nëse dëshiroja, por në Shqipëri nuk mund të futesha. Nuk e kuptoja pse. Pse ndodhte kjo? Ishte shumë e vështirë për ta kuptuar.
Jua kishte treguar babai juaj momentet e vitit 1944, kur kishte braktisur Shqipërinë?
Kjo është një histori shumë e fortë, por kur babi im u arratis nga Shqipëria, ai na e tregoi këtë histori, ndoshta mund të kem qenë sa është djali im tani, por më kujtohet se na tregoi se nëse do të qëndronte në Shqipëri dhe nuk do të arratisej në vende të tjera si në Itali apo diku tjetër, atë dhe të gjithë shokët e tij që kanë qenë tek Balli Kombëtar do të ekzekutoheshin. Ata që nuk u arratisën bashkë me babin tim, që vendosën të qëndronin në Shqipëri, i ekzekutuan. Kështu që për mua ishte shumë e qartë. Ai kishte marrë vendimin e duhur.
Dhe ndiqnit situatat politike për përmbysjen e komunizmit në Shqipëri. Pra kishit besim se do të ndodhte një ditë?
Ishte periudha midis vitit 1989-1990 ku komunizmi nisi të rrëzohej në të gjithë botën. Në Poloni, Rumani e kudo, pra në të gjitha vendet e tjera ai përfundoi së ekzistuari.
Në Amerikë po prisnin me padurim se kur do të ndodhte një gjë e tillë edhe në Shqipëri.
Çfarë moshe kishit në atë kohë kur vijonte kapitullimi i komunizmit në Shqipëri ?
Në atë kohë unë sapo kisha përfunduar universitetin. Isha rreth 24 vjeç.
Në atë kohë ndodhi rënia e tij në Shqipëri?
Pikërisht në atë kohë. Në një ditë të asaj periudhe babai vjen në shtëpi dhe na dha lajmin e madh duke thënë: "Shqipëria tashmë është e lirë, komunizmi mori fund, nuk ka më komunizëm, Enver Hoxha nuk është më, kështu që tashmë mund të takojmë familjen tonë".
Të ndalemi pak në këtë moment zonja Protopapa për faktin se nuk dua t'i anashkalojmë këto momente aq të madhërishme për jetën tuaj, për vetë faktin se ju erdhën ato çaste që dikur as mund ti mendonit. Ajo që dua të di është kurioziteti i madh se në atë kohë kur babait tuaj ju hap drita jeshile për të takuar njerëzit që kishte më shumë se 52 vjet që ishte ndarë, cilin ka vendosur të kontaktonte si fillim?
Dy njerëzit e parë që ai vendosi të sillte në atë periudhë për vizitë në shtëpinë tonë ishin motra e tij, Shkëndija, e cila është nëna e Eduard Zaloshnjës (për të cilin më thatë se e njihnit për faktin se këtu në Shqipëri ai tashmë është një person publik si analist i ngjarjeve dhe situatave politike), ndërkohë që mendoi të sillte dhe kushërirën time Meritën.
Pra, këta ishin dy njerëzit e parë që kërkoi të kontaktonte, duke filluar përpjekjet që ato të merrnin rrugën për vizitë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Ku jetonit saktësisht në atë kohë?
Në atë kohë unë jetoja në Boston, ndërsa prindërit e mi jetonin afër Bostonit.
Ju kuptova. Si vijoi përpjekja e babait për të takuar dy njerëzit e parë më të afërt të tij, Shkëndijën dhe Meritën?
Përpjekjet e tij nëpërmjet autoriteteve amerikane për t'u mundësuar të drejtën e kalimit në shtetin tonë ishin të mëdha. E vërteta është se neve nuk na besohej. Na dukej sikur ishim në një film. Sikur nuk po ndodhte në të vërtetë. Pyetja që na rrinte ngulitur vazhdimisht në kohë, ishte nëse a ishte e vërtetë një histori e tillë? A do të vinin vërtet kushërinjtë e mi në Amerikë?! Nuk arrinim ta besonim derisa shkuam në aeroport dhe i pamë.
Dhe?
A mund ta imagjinoni babain tim në atë kohë? Bëhet fjalë për 24 vjet më parë [në vitin 1990]. Ai ishte rreth 60 vjeç, ndërkohë që do të takonte motrën me të cilën ishte ndarë që në moshën 21 vjeç, kur ajo saktësisht kishte qenë vetëm 16 vjeç.
Ishte një takim shumë emocionues.
Pra ne me babain shkuam në aeroport për të takuar motrën që tashmë ishte te 57 vitet e saj. Ishin emocione që nuk mundëm jo vetëm unë, por nuk besoj se mund të ketë penë që të mund t'i përshkruajë.
Ata që mbanin mend te njëri-tjetri çastet e fundit kur ishin ndarë në adoleshencë tashmë u përballën me ndryshimin e befasishëm. Ata ishin të dy me thinja, ndërkohë që të dy ishin rreth të 60-ve.
Babi tuaj mund të konstatonte tek e motra veç anës fizike ndonjë evoluim mentaliteti shqiptar, të cilën e njihte në kohën që kishte jetuar pranë të afërmve?
Për tu përgjigjur më mirë kësaj pyetje së pari do t'ju tregoj momentin që babai erdhi në Shqipëri për herë të parë, për të cilën dua t'ju tregoj një histori të vogël.
Po?
Herën e parë që babai im erdhi në Shqipëri, u filmua gjerësisht nga kameramanët. Por ai u tregua i kujdesshëm që të filmonte edhe vetë vende dhe qyteti ku kishte kaluar fëmijërinë, adoleshencën dhe aktivitetin e tij. Ishte vizita e tij e parë në Shqipëri.
Dhe çfarë konstatoi nga filmimet që bëri?
Kur ai u kthye në Amerikë, ne pamë filmimin. Ajo që u konstatua nga pamjet që shikonim ishte se siç thoshte babai nuk kishte ndryshuar asgjë. Ishte njësoj sikur koha kishte ndaluar në vitin 1945. Gjithçka dukej sikur kishte mbetur njësoj, edhe pse kishin kaluar më shumë se 50 vite nga ajo kohë, kur kishte ikur im atë.
Po për njerëzit që babai juaj Sejfi Protopapa i pa pas 50 vitesh çfarë thoshte?
Edhe për këtë thoshte se nuk kishte ndryshuar asgjë në pamjen e njerëzve. Në mënyrën sesi ata visheshin, makinat, gjithçka. Kjo të krijonte një ndjesi shumë të çuditshme, të shihje diçka të tillë, në 45 vjet diktaturë. Nuk kishte ndryshuar asgjë, dukej tamam sikur kishte ndalur koha.
Kur keni ardhur ju për herë të parë në Shqipëri?
Unë kam ardhur në Shqipëri për herë të parë në vitin 2010, pra tre vjet më parë. Ishte pikërisht muaji qershor. Babai im po nderohej në Berat. Bashkia e qytetit i akordoi titullin "Qytetar Nderi i Beratit".
Dhe përshtypja që krijuat?
Ishte shumë ngrohtë. Kishte njerëz gjithandej, që bisedonin me njëri-tjetrin dhe dukeshin shumë të lumtur. Dukej si një vend krejtësisht ndryshe në krahasim me atë çfarë kisha parë tek ai filmimi që përmenda më parë. Mund të them që m'u duk një pamje pozitive. Aty ishte edhe e gjithë familja ime. Ishte halla ime, ishte Merita… ishte…. E ndjeja veten shumë krenare që unë në të vërtetë kisha familje. Ajo ishte përballë meje në ato aktivitete që merrnim pjesë bashkërisht. Nuk kishte emocion më të madh teksa shikoja ata njerëz që vetëm i kisha ëndërruar dhe i thosha vetes: "Kjo është familja ime. Këta janë njerëzit e mi".
Jam kurioz për filmin "I teti në bronz", ku komandanti i Ballit ishte skalitur prej fisit Protopapa prej nga ishte dhe babai tuaj, i cili kishte qenë saktësisht komandant batalioni te forcat e Ballit Kombëtar?
Për një periudhë të gjatë kohore nuk doja ta shihja filmin. Nuk doja ta shihja këtë personazhin, Sali Protopapa. Më dukej shumë e vështirë, sepse babai im është babai im, gjithsecili krijon imazhin e babait të vet dhe unë nuk doja ta prishja imazhin. Të shkatërroja imazhin që kisha krijuar për të. Për një kohë të gjatë refuzoja ta shihja filmin, por kisha dëgjuar shumë rreth tij.
Po miqve të tu në Amerikë u kishe treguar për famën e personazhit të babait tuaj të skalitur në një film shumë të famshëm?
Miqve të mi amerikanë iu thosha:
- Ne në Shqipëri jemi si yje Hollivudi, jemi të famshëm.
Ata më thoshin:
- Pse jeni të famshëm atje?
Unë i thosha:
- Për shkak të babait tim, për shkak të emrit të tij. Për shkak të emrit të personazhit në film, çdo kush i di emrat tanë atje dhe kur shkoj në Shqipëri dhe them emrin tim, shqiptarët reagojnë:
- Oh, ti je Drita Protopapa? Vajza e Sali Protopapës?
Kështu që më trajtonin ndryshe në Shqipëri, ndërsa në Amerikë jam tërësisht një person i zakonshëm, nuk jam e veçantë.
Po kur keni vizituar Shqipërinë keni përmendur identitetin tuaj?
Kushëriri im më kishte mësuar vetëm një fjali në shqip:
Unë jam vajza e Sali Protopapës.
Gjithashtu ai më tha se nëse unë e them një gjë të tillë në Shqipëri, gjithçka do të shkojë mirë. Kështu që e mësova atë fjali.
Dhe ashtu ndodhi. Këtu më trajtonin vërtet ndryshe, si njeri të veçantë.
Do të të tregoj edhe një histori tjetër. Kur erdha në Shqipëri në vitin 2010, ne po shkonim në aeroport, ishim në taksi dhe babai im ishte në vendin e parë. Ndërkohë, na ndaloi policia rrugore. Pastaj panë se kush ishte brenda. Panë babin tim dhe thanë:
Vazhdoni. As që folën më, na lanë të lirë menjëherë vetëm prej babait. Prandaj them që ndihesha si një yll Hollivudi, sikur isha Jenifer Lopez.
Sa keni qenë në Shqipëri në atë vizitë tuaj të parë?
Kam qëndruar në Shqipëri dy javë. Kam qenë në Tiranë, Jalë, Vlorë, Berat, Pogradec, Shën-gjin… pra kam qenë në shumë vende dhe shumë persona më kanë takuar. Kështu që tani ata do ta besojnë kur të them:
Unë jam Drita Protopapa, vajza e Sali Protopapës.
Ju jeni pjesërisht shqiptare zonja Drita, për faktin se me sa di unë, nëna juaj është nga Estonia. E vërtetë?
Ashtu si thoni ju është. Një pjesë e imja patjetër që i përket Shqipërisë, ndërsa duhet të kujtoni që unë jam gjysmë shqiptare gjysmë estoneze. Pra, nuk jam 100% shqiptare. Një pjesë tjetër e imja u përket vendeve të tjera. Por mendoj se ardhja ime tani në Shqipëri që është vizita e dytë që bëj, më ka bërë ta kuptoj vetën më shumë, për shkak të njerëzve këtu. Duhet të kujtoni që nuk jam rritur në një familje shqiptare.
Gjatë regjimit komunist në Shqipëri kishit kontakt me shqiptarë të tjerë në vendin ku jetonit?
Shqiptarë njihja vetëm disa miq të babit tim. Kam pasur shumë pak kontakte me shqiptarë. Ne jemi rritur duke dëgjuar për ta, por nuk kishim ndonjë përvojë me ta, pra janë dy gjëra krejtësisht të ndryshme. Por fakti që erdha këtu, e bëri shumë të qartë këtë pjesë që më përket mua, kush jam unë.


Biografi e shkurtër e Sejfi Protopapës
Sejfi Protopapa lindi në vitin 1923 në Berat në një familje be
jlerësh me origjinë nga Protopapa e Korçës. Pasi mbaroi shkollën qytetase në Berat, vazhdoi Shkollën e Mesme Tregtare në Vlorë.
Në pranverën e vitit 1942, Protopapa filloi studimet e larta në Universitetin e Peruxhias, por i ndërpreu në verën e vitit 1943, për t'iu bashkuar luftës antifashiste. Pas një bashkëpunimi të shkurtër me Kristaq e Margarita Tutulanin, ai u bashkua me Ballin Kombëtar, ku komandoi forcat balliste në zonën e Shpiragut.
Në nëntor 1944, Protopapa u arratis në Itali, ku qëndroi për 2 vjet në kampet anglo-amerikane të refugjatëve dhe me pas, u transferua në SHBA, ku studioi për fizikë në Rutgers University të Nju Xhersit nga 1947 në 1951. Më pas ai mbrojti gradën master në Universitetin e Kalifornisë.
Protopapa punoi për disa vjet në kompaninë Panasonic në Berkeley dhe San Diego të Kalifornisë. Pastaj punoi në laboratorët e fizikës bërthamore në Berkeley dhe në Los Alamos, ku u mor me një projekt mbi shfrytëzimin e kontrolluar paqësor të reaksionit bërthamor të përdorur në bombën me hidrogjen.
Në vitin 1958 Protopapa filloi punë për kompaninë Ratheon në Massachusetts. Atje u mor për një kohë të shkurtër me projektimin e sistemeve të armëve, duke u rikthyer në një laborator të fizikës bërthamore, në Hanscom Air Force Base në Bedford, MA.
Karrierën e tij Protopapa e mbylli në Ministrinë e Transportit të SHBA-ve, ku u mor me sistemet e komunikimeve satelitore. Qysh nga viti 1988 ai ka qenë në pension.

(Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Drita Protopapa: Nuk doja ta shikoja filmin e Sali Protopapës

Nga: FATOS VELIU


Ajo quhet Drita Protopapa. Jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe është pikërisht e bija e Sejfi Protopapës, apo personazhit të shumëpublikuar të këtyre ditëve në "Gazetën Shqiptare", Sali Protopapës së famshëm të shkrimtarit të madh Dritëro Agolli. Çuditërisht edhe pse Drita është e martuar, ajo vazhdon të mbajë mbiemrin e të atit, i cili kishte shkuar në Amerikë nga vendi i largët i quajtur Shqipëri, por që nuk e kishte idenë fare se çfarë bëhej në atë vend për faktin se pushteti komunist iu kishte ndaluar çdo lloj kontakti me të. E megjithëse ajo nuk mund të takonte askënd në Shqipëri, dhe as që e mendonte se një ditë do ti vinte radha të shkonte në vendin e të atit, aq më shumë që nëna e saj është Estoneze, Drita Protopapa e ka prezantuar me krenari të habitshme origjinën e saj shqiptare.
Por atë që nuk e priste dhe se mendonte ndodhi.
Një ditë të pabesueshme të vitit 1991 ajo mëson se u rrëzua komunizmi në Shqipëri dhe se prej asaj dite ata mund të shkonin në familjen e ndarë prej 50 vitesh.
Por surprizat për vajzën Protopapa të Amerikës e lindur nga një nënë Estoneze nuk do kishin të sosur. Ato nisën me mbërritjen e saj në Shqipëri kur veç njerëzve të afërt të babait të saj, me të cilët ishte ndarë që në adoleshencë, ajo mësoi se si i ati ishte përjetuar në një vepër artistike mes një figure shumë popullore, që gjithsesi ishte me sensin tepër negativ, në idenë e përfaqësimit të komandantit të Ballit Kombëtar të kohës së luftës, por që padashur ishte skalitur në mënyrën më interesante të mundshme. E ndërsa Drita Protopapa do të ecte rrugëve të atdheut të të atit që tashmë e kishte dhe pjesë të jetës së saj, do të ndjente një krenari të ligjshme kur kudo do të prezantohej si e bija e Sali Protopapës. Kaq do të mjaftonte që të nderohej ngado dhe kudo që do të ndodhej, gjë që do të ndihej shumë e motivuar kur tu krenohej miqve të saj në Amerikë për famën e çuditshme të të atit të saj, që ishte ndalur nga regjimi komunist. Pikërisht për këto dhe të tjera ajo foli për publikun e gjerë në një intervistë të posaçme të dhënë këto ditë gjatë një vizite të radhës që bëri tashmë në vendin e saj Shqipëri.

(Vijon nga numri i kaluar)

Zonja Drita, folëm nga numri i kaluar për vizitën tuaj të parë në Shqipëri, ku siç nuk e kishit menduar u përballët me një realitet befasues, pasi babai juaj, të cilit deri në atë kohë i ishte ndaluar ardhja në vendlindje, qenkësh kthyer në një personazh shumë të njohur popullor, aq sa ju prezantoheshit publikisht si e bija e tij. Mund t’i rikujtoni paksa ato momente të atyre vizitave?
Kam qëndruar në Shqipëri dy javë. Kam qenë në Tiranë, Jalë, Vlorë, Berat, Pogradec, Shëngjin… pra kam qenë në shumë vende dhe shumë persona më kanë takuar. Kështu që tani ata do ta besojnë kur të them:
Unë jam Drita Protopapa, vajza e Sali Protopapës.
Ju jeni pjesërisht shqiptare zonja Drita, për faktin se me sa di unë, nëna juaj është nga Estonia. E vërtetë?
Ashtu si thoni ju është. Një pjesë e imja patjetër që i përket Shqipërisë, ndërsa duhet të kujtoni që unë jam gjysmë shqiptare gjysmë estoneze. Pra, nuk jam 100% shqiptare. Një pjesë tjetër e imja u përket vendeve të tjera. Por mendoj se ardhja ime tani në Shqipëri që është vizita e dytë që bëj, më ka bërë ta kuptoj vetën më shumë, për shkak të njerëzve këtu. Duhet të kujtoni që nuk jam rritur në një familje shqiptare.
Gjatë regjimit komunist në Shqipëri kishit kontakt me shqiptarë të tjerë në vendin ku jetonit?
Shqiptarë njihja vetëm disa miq të babit tim. Kam pasur shumë pak kontakte me shqiptarë. Ne jemi rritur duke dëgjuar për ta, por nuk kishim ndonjë përvojë me ta, pra janë dy gjëra krejtësisht të ndryshme. Por fakti që erdha këtu, e bëri shumë të qartë këtë pjesë që më përket mua, kush jam unë.
Jam kurioz zonja Drita për ekzistencën tuaj si nxënëse shqiptare në bankat e shkollave amerikane, e lindur pikërisht aty. Si prezantohej apo si kuptohej ndërsa mësohej se origjina juaj ishte nga Shqipëria e largët. Një vend i vogël komunist në periferinë e Europës?
Gjithnjë miqtë e mi më thoshin:
- Ti nuk je amerikane tipike, nuk je si gjithë të tjerët.
Pas kësaj unë gjithnjë mendoja:
- Pse më thonë kështu? Pse jam unë kaq ndryshe?
Por tashmë arrij ta kuptoj pse më thoshin kështu.
Çfarë ke kuptuar?
Kjo ka lidhje me gjakun, me gjakun shqiptar. Është pjesë e asaj që je, është pjesë e historive që ke dëgjuar teksa rriteshe. Vuajtjet, vështirësitë. Ndoshta fakti që nuk e kisha afër familjen time, më bëri që të kem dëshirë t'i kem edhe më pranë, të qëndroja me ta më shumë, të bëhesha pjesë e kësaj. Kushërira ime Merita dhe motra e saj bënin shaka me mua:
- Drita do vish kështu në Shqipëri? Nëse do të bësh diçka në Shqipëri, nëse do të punosh, të jetosh, eja, mund të të ndihmojmë ne. Mund të punosh në qeveri, mund të punosh në sektorë privatë, mund të bësh ç'të duash. Do të të ndihmojmë ne. Do të mësosh shqip dhe gjithçka do të jetë në rregull.
Dhe unë thosha me shumë kënaqësi:
Nëse e bëj atë, atëherë do bëhem vërtet shqiptare.
Pra e ndjeni krenarinë tuaj që jeni pjesë e kombit shqiptar pavarësisht se keni lindur dhe jetoni në Amerikë, ku keni ndërtuar dhe familjen tuaj?
Mendoj se është shumë e rëndësishme për ne që të kujtojmë gjithnjë se nga e kemi prejardhjen, nga vijmë. Dhe në Amerikë pjesa më e madhe e njerëzve që jetojnë aty janë emigrantë, nga Gjermania, Italia, Australia, Kina. Pra, janë nga vende të ndryshme.
SHBA-ja është vendi i emigrantëve. E njëjta gjë ndodh edhe me fëmijët e mi. Baballarët e tyre janë brazilianë.
Cilët janë fëmijët tuaj?
Kam edhe dy fëmijë të tjerë më të mëdhenj. Djali im 20 vjeç Mateo, vajza 18- vjeçare Alisa dhe Aleksandri që ne e quajmë Shëngjin është 7 vjeç. Baballarët e tyre janë nga Brazili. Pra, kemi Brazilin, Estoninë, Shqipërinë, Amerikën, por ata e dinë shumë mirë se kush janë, e dinë se nga vijnë, e dinë origjinën e tyre. Pra mendoj se është e rëndësishme ti sjell fëmijët këtu, tu tregoj Shqipërinë, ti bëj të kuptojnë njerëzit, gjuhën, kulturën, zakonet.
Kjo është arsyeja e vizitës së dytë në Shqipëri?
Ne erdhëm këtu për dasmën e kushërirës time të dytë. Mënyra sesi e festojnë këtu martesën është shumë ndryshe. Mënyra sesi festojnë dasmën. Pra, është mirë për ta që edhe fëmijët e mi t'i shohin këto gjëra, sepse është pjesë e asaj se çfarë janë. Pra, nuk janë thjesht amerikanë. Kanë prejardhje edhe nga vende të tjera dhe një ndër to është Shqipëria.
Pra do t'i sillni prapë apo jo?
Patjetër që do të vijmë sërish, do vijnë edhe dy fëmijët e mi të tjerë. Do të shohin atë çfarë kemi parë edhe ne në këtë udhëtim.
Mendimi juaj për Shqipërinë e sotme dhe njerëzit e saj?
Është një vend i bukur, me njerëz të bukur, miqësor, të shoqërueshëm, mikpritës, shumë të hapur. Pra, ka qenë me të vërtetë një eksperiencë e mrekullueshme si për djalin tim të vogël, por edhe për mua që ta përjetoja këtë me djalin tim.
Le të dalim sërish te babi juaj Sejfi Protopapa, i cili është edhe shkaku i kësaj interviste. Kush është vlerësimi juaj për të?
Ashtu siç ju thashë edhe më parë, për mua babi im është ai që unë njoh si babin tim. I zgjuar, inteligjent, punëtor. Ai nuk ka lidhje fare me atë personin në film, Sali Protopapën. Kur e pashë atë film, isha në shtëpinë e kushëririt tim Eduard Zaloshnjës. Dukej qartë që autori e kishte paraqitur si karikaturë. Kishte paraqitur një figurë të ekzagjeruar.
Çfarë vlerësimi bëtë për personazhin e filmit?
Dukej jashtë realitetit, nuk kishin paraqitur efektin që donin. Në fakt, dukej më shumë si qesharake. E di që ai personazh në film nuk është babai im. Për mua ishte mëse e qartë, por njerëzit në Shqipëri nuk e dinin. Ata mendonin:
- Ky është kryetari i Ballit Kombëtar.
Ndoshta edhe e besonin atë që shihnin në film, por nuk e di. Por tashmë që ai ka qenë këtu disa herë. Ju do ta nxirrni këtë intervistë në televizor dhe ata do e kuptojnë se kush është Sali Protopapa i vërtetë. Personi i vërtetë nuk ka lidhje fare me atë personazhin në film. Ai personi në film ishte thjesht personazh filmash.
(Vijon nesër)

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Eduard Zaloshnja: Në fëmijëri më traumatizoi daja im Sali Protopapa. Shkova duke qarë te mamaja

Nga: FATOS VELIU

(Vijon nga numri i kaluar)
Zoti Zaloshnja, unë dhe opinioni i gjerë, vetëm tashmë pas intervistës së zgjeruar që ka dhënë për opinionin e gjerë vetë Sejfi Protopapa, mësuam se ju jeni pikërisht nipi i tij, ku publikisht është i personifikuar me personazhin e Sali Protopapës në veprën artistike të Dritëro Agollit.
Pra koincidencë disi interesante ky fakt, kur mësojmë se opinionisti ynë i njohur Eduard Zaloshnja është nipi i Sali Protopapës së vërtetë. Pak humor me këtë, por është një komedi e vërtetë.
Për të mos e zgjatur më tej këtë rezyme hyrëse, po ju drejtohem menjëherë, zoti Zaloshnja. Mirë se na erdhët në rubrikën tonë për të na shpjeguar këtë detaj kaq interesant dhe të çuditshëm njëkohësisht, por dhe disi komik do ta quaja unë, për vetë mënyrën si është skalitur nga shkrimtari i madh një komandat i Ballit Kombëtar.
Duket komik sot, por në fakt ka qenë shumë tragjik në momentet e para, kur filloi shfaqja e filmit "I teti në bronz" dhe shikohej efekti negativ që impononte figura e Sali Protopapës në opinion. Ju flas kryesisht për filmin, se figura e Sali Protopapës ishte ndërtuar së pari te romani "Komisari Memo". Por filmi është më masiv, ndërsa librin e lexojnë vetëm njerëzit që merren me lexime dhe jo të gjithë.
Filmin që ju citova dhe për të cilin jeni shumë mirë në dijeni, praktikisht, nuk kishte njeri që nuk e kishte parë, madje dhe fëmijët e sotëm e njohin filmin.
E vërtetë është; filmi "I teti në bronz" është tepër i njohur për të gjithë shqiptarët, aq sa batutat e tij përdoren në jetën e përditshme. Batuta e Sali Protopapës kur ther dashin dhe thotë "Do më bësh kakërdhi, do më bësh…" është bërë aktuale në jetën e përditshme kur dikush kërcënon vartësin në punë teksa dëgjon naze nga ky i fundit. Si e ndjenit veten që këto batuta janë montuar në personazhin e Sali Protopapës?
Po, dhe kjo për mënyrën se si ishte portretizuar daja im, sidomos në film, jo në libër. Unë isha në atë kohë fëmijë dhe disa gjëra nuk i kuptoja.
Eduard, juve e kuptuat që ai ishte daja juaj kur doli filmi, apo kishit ndonjë mëdyshje?
Në fakt ishte folur gjithmonë për të në familje, por kur flisnim, nuk harrohej të na jepej porosia nga prindërit, duke na thënë që, ajo që thuhet brenda në shtëpi nuk duhet të dalë jashtë.
E çfarë dinit për këtë dajë juve?
Në atë kohë të fëmijërisë, unë dija vetëm faktin që kisha një dajë që kishte qenë komandant Balli.
Me mbiemër Protopapa?
Patjetër, se dajat e mi janë në fisin Protopapa.
Kuptohet se e kisha në mendje dajën, krejt tjetër nga ai që prezantohej në film. Daja im kishte qenë në Berat dhe e dija që ishte arratisur në '44-ën, se po të kishte ndenjur në Shqipëri do të ishte ekzekutuar. Plus, dija që daja im kishte ikur në Amerikë dhe merrej me studime të Fizikës Bërthamore.
Kaq dinit, në mënyrë shumë të përgjithshme?
Po, shumë pak flitej, se ishin kushtet të tilla që prindërit nuk u tregonin fëmijëve shumë hollësira, se mund të dilnin dhe të flisnin diku në lagje.
Momentet tuaja kur patë filmin, zoti Zaloshnja?
Në fakt, kur kam parë për herë të parë filmin "I teti në bronz", u traumatizova sa s'mund të përshkruhet, pasi isha ende fëmijë.
Sa vjeç keni qenë kur e keni parë për herë të parë filmin?
Nuk e mbaj mend mirë, por mund të kem qenë 13-14 vjeç.
Ju, ishit traumatizuar nga vulgariteti me të cilin ishte trajtuar daja juaj, apo?
U traumatizova nga e papritura që më shfaqej para syve rreth dajës tim, i cili ishte vlerësuar aq shumë në familje, dhe çdo çast i thosha vetes "si ka mundësi që ky të ketë qenë daja im".
Mbaj mend që sa kam parë filmin, shkova dhe i them mamasë, që "si ka mundësi që ky të ketë qenë daja im". Ia thosha këtë mamasë, si për ta përballur me atë që ajo vetë më kishte treguar, që daja im kishte qenë një njeri që kishte studiuar në Universitetin e Peruxhias, bashkë me vëllain dhe motrën e tij, pra me xhaxhain dhe tezen time.
Ndërsa në film ai ju paraqitej si një kriminel?
Këtu paraqitej si një kriminel, një njeri super ordiner, një pijanec, një gjë krejt tjetër nga ajo që ishte treguar në shtëpi.
Cila ishte biseda që bëtë me mamanë tuaj pasi patë filmin, ku u ndeshët me Sali Protopapën e famshëm komandant Balli nga Protopapajt, që lidhej pikërisht me dajën tuaj të arratisur?
- Mama, me të vërtetë t'i ketë bërë daja këto gjëra? - thosha, i terrorizuar nga ngjarjet e ndeshura në film.
- Jo more bir, - më thotë, - është krejt e kundërta e asaj që të është treguar ty. Përkundrazi, daja yt ka ekzekutuar një komandant lokal Balli në Roskovec, pikërisht sepse bënte gjëra të ngjashme. Ai vetë ka shkuar ta ekzekutojë me çetën e tij, sepse ka turpëruar emrin e ballistëve.
Pra, për të vënë disiplinë?
Po.
Pas shfaqjes së filmit me fisin Protopapa, duhet të ketë pasur shumë probleme mendoj, apo jo?
Po, shumë. Unë jetoja në Tiranë dhe, kur më pyesnin "si e ka mbiemrin daja juaj?", thosha "Marra", se në fakt, Protopapa është emri i një mali në zonën e Oparit. Ky, si të thuash, ishte mbiemri gjeografik "Protopapa".
Po gjithsesi ai mbiemër funksiononte te dajat e tu dhe fëmijët e tyre. Patën probleme ata ndërsa prezantoheshin me mbiemrin Protopapa?
Emri i familjes faktikisht, pra flas për mbiemrin origjinal, ka qenë i lidhur me periudhën e 200 vjetëve përpara, prandaj mua gjithmonë kur më pyesnin në atë kohë se "si e kanë mbiemrin dajat e tu?", thosha gjithmonë "Marra" dhe jo "Protopapa", pavarësisht se për 200 vjet ka qenë përdorur mbiemri Protopapa. Është e ngjashme, si natyra e mbiemrit Zaloshnja.
Pse, edhe ky mbiemër që mbani aktualisht, që i përket fisit të tët eti, ka histori të ngjashme si ai i nënës suaj që vjen nga familja "Protopapa"?
Po, kanë histori të ngjashme. Zaloshnja në të vërtetë është një mal në Skrapar dhe ne si familje, 200 vjet më përpara kemi pasur mbiemrin "Dosti", madje disa pjesëtarë të familjes sonë ende edhe sot mbajnë mbiemrin e asaj kohe aq të largët, pra "Dosti". Ata edhe zyrtarisht në gjendje civile kanë sot këtë mbiemër.
Pra te mbiemri i dajave të tu, vetëm për të mos u prezantuar me mbiemrin "Protopapa" arritët të hulumtonit 200 vjet më përpara; për të mos prezantuar mbiemrin e vërtetë të nënës suaj nuk thoshit atë që përdornin dajat në të vërtetë?
Në të gjithë fisin tonë, kush kishte mundësi e ndërroi mbiemrin.
Nga sa familje përbëhej pak a shumë fisi i mamasë suaj, në atë kohë kur prezantohej nëpërmjet figurës së Sali Protopapës?
Nga fisi i mamasë, pra i fisit Protopapa, në mos gaboj, bëhej fjalë për 15-16 familje.
Që i bie aty te rreth 100 persona që paskan pasur problem prezantimin e mbiemrit, vetëm për shkak se filmi dhe figura e Sali Protopapës kishin marrë jehonë të madhe?
Po, dhe këta kanë vuajtur me të vërtetë. Se unë për vete e kisha mbiemrin Zaloshnja.
Dhe ishe komod pak a shumë, për faktin se kishe një mundësi mosevidentimi prej nga ishit nip?
Po, dhe kur më pyesnin për mbiemrin nga dajat thosha "Marra", ndërsa njerëzit me mbiemrin Protopapa kanë hequr të zinjtë e ullirit, se i tallnin, sidomos ata që ishin 13-14 vjeç, aq sa kam qenë dhe unë.
Por nuk besoj se nuk kishte njerëz që nuk e dinin se kush ishin në të vërtetë fisi Protopapa, ashtu si dhe nipat e tyre, apo jo?
Sigurisht që kishte shumë njerëz që e dinin kush ishte fisi i dajave të mi.
E dinin që filmi personifikonte pikërisht një Protopapë të skalitur dhe të ndërtuar sipas një politike dhe ideje artistike të caktuar dhe se nuk përfaqësonte saktësisht një person të vetëm?
Jo, njerëzit e thjeshtë me të vërtetë e mendonin që ky njeri i paraqitur në film, pa as më të voglin dyshim, i tillë ka qenë edhe në të vërtetë. Kjo ndodhte edhe për faktin se shumica nuk e kanë pasur idenë e ndërtimit të personazheve në një vepër letrare, aq më shumë me tendenca të theksuara fikshëni. Flas këtu për njerëzit e thjeshtë. Ndërsa ata që realisht e dinin historinë e vërtetë se kush ka qenë daja im, çfarë niveli intelektual kishte pasur dhe si paraqitej në filmin që shfaqej, dinin ta bënin dallimin e vulgaritetit artistik.
Po zyrtarisht për goditjen që pati fisi Protopapa? Sepse mendoj se filmi mund të ketë ndikuar edhe në strukturat e shtetit për të intensifikuar një lloj goditjeje disi më intensive, për shkak të paraqitjes së Sali Protopapës si njeri shumë agresiv dhe përcjellës i cilësive më armiqësore të mundshme.
Po, goditjen familja jonë e mori para se të dilte filmi, për faktin se daja im ishte njeriu i parë që mori qarkoren e Enver Hoxhës, që u dërgohej të gjitha strukturave drejtuese të Partisë Komuniste, për të bërë luftë ndaj Ballit Kombëtar. Ai dokument, - siç jua shpjegoi dhe vetë në intervistën që bëtë me të, - i ka rënë në dorë fare rastësisht, pavarësisht se ishte një nga dokumentet më të rëndësishme dhe më sekrete të Shtabit të Enver Hoxhës, pasi merrte një nga vendimet më ekstreme që ishin marrë në historinë e shtetit tonë ndonjëherë. Ishte vendimi për të shpallur luftën civile, që mundohen ta mohojnë tashmë shumë pseudohistorianë dhe pseudodëshmitarë të doktrinuar. Rastësia që përmenda është vetëm fakti se daja im ndihmoi në shtypshkrimin e materialeve komuniste. Një ditë të veçantë të asaj periudhe, rastisi që erdhi në bazën ku ishte shaptilografi, edhe qarkorja në fjalë.
Kujt ia ka treguar atë dokument Sejfi Protopapa?
Atë dokument tepër sekret, para se të shumëfishohej për t'u shkuar strukturave partizane në të gjithë vendin, për të hapur luftën pa kompromis ndaj Ballit Kombëtar, daja im, siç e ka bërë të ditur edhe vetë në intervistën e tij, ia dha me urgjencë Abaz Ermenjit.
Dhe rezultati?
Pas takimit të dajës me Ermenjin, dokumenti që quhej sekret i madh i shtabit komunist të luftës, u publikua para se të shumëfishohej në shaptilograf. Pikërisht për këtë gjë, nga Partia Komuniste, ai u konsiderua një armik i pafalshëm.

Biografi e shkurtër e Sejfi Protopapës
Sejfi Protopapa lindi në vitin 1923 në Berat në një familje bejlerësh me origjinë nga Protopapa e Korçës. Pasi mbaroi shkollën qytetase në Berat, vazhdoi Shkollën e Mesme Tregtare në Vlorë.
Në pranverën e vitit 1942, Protopapa filloi studimet e larta në Universitetin e Peruxhias, por i ndërpreu në verën e vitit 1943, për t'iu bashkuar luftës antifashiste. Pas një bashkëpunimi të shkurtër me Kristaq e Margarita Tutulanin, ai u bashkua me Ballin Kombëtar, ku komandoi forcat balliste në zonën e Shpiragut.
Në nëntor 1944, Protopapa u arratis në Itali, ku qëndroi për 2 vjet në kampet anglo-amerikane të refugjatëve dhe me pas, u transferua në SHBA, ku studioi për fizikë në Rutgers University të Nju Xhersit nga 1947 në 1951. Më pas ai mbrojti gradën master në Universitetin e Kalifornisë.
Protopapa punoi për disa vjet në kompaninë Panasonic në Berkeley dhe San Diego të Kalifornisë. Pastaj punoi në laboratorët e fizikës bërthamore në Berkeley dhe në Los Alamos, ku u mor me një projekt mbi shfrytëzimin e kontrolluar paqësor të reaksionit bërthamor të përdorur në bombën me hidrogjen.
Në vitin 1958 Protopapa filloi punë për kompaninë Ratheon në Massachusetts. Atje u mor për një kohë të shkurtër me projektimin e sistemeve të armëve, duke u rikthyer në një laborator të fizikës bërthamore, në Hanscom Air Force Base në Bedford, MA.
Karrierën e tij Protopapa e mbylli në Ministrinë e Transportit të SHBA-ve, ku u mor me sistemet e komunikimeve satelitore. Qysh nga viti 1988 ai ka qenë në pension.

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

Eduard Zaloshnja: Nëna ime kontaktoi me të vëllanë pas 44 vitesh, i ra të fikët

Nga: FATOS VELIU

(Vijon nga numri i kaluar)
Pra, nga numri i kaluar zoti Zaloshnja më treguat se daja juaj, Sejfi Protopapa, ka grabitur dokumentin më sekret të filozofisë komuniste, që ishte ajo e dalë nga dora e vetë Enver Hoxhës, menjëherë pasi dënoi marrëveshjen e famshme të Mukjes dhe që urdhëronte strukturat partizane për të hapur luftë pa kompromis kundër Ballit Kombëtar, që quhej bashkëpunëtor i rregullt i pushtuesit. Jam i saktë?
Po, pra. Ishte ai dokument që synonte eliminimin e të gjithë krerëve të Ballit Kombëtar. Dhe të mos harrojmë që në atë kohë Balli Kombëtar dhe Partia Komuniste në Berat ishin fare pranë në qendër të qytetit. Njëra palë kishte zyrat e Prefekturës dhe pala tjetër ishte në zyrat e Bashkisë.
Është i njohur ky fakt për Beratin. Shkaktoi probleme ky fakt?
Pas atij dokumenti që bëjmë fjalë, të cilin e zbuloi daja im dhe njoftoi Abaz Ermenjin, ekzistonte rreziku që komunistët faktikisht të shkonin dhe t'i eliminonin fizikisht të gjithë krerët e Ballit Kombëtar, që në atë kohë ishin mbledhur të gjithë në godinën e Prefekturës që folëm më lart, për faktin se ata ishin në prag të Kongresit të tyre Kombëtar.
Këtu kemi një akt heroizmi që të ketë bërë daja tuaj Sejfi Protopapa në interes të forcave të Ballit, të cilave u paska shpëtuar jetën nga urdhëri ekstrem i Enver Hoxhës?
Patjetër. Rënia në dorë të dajës tim i atij dokumenti aq të rëndësishëm, vetëm për faktin se ndihmonte komunistët me shaptilografin e tij që e përdorte mjeshtërisht, ishte një shans i madh për krerët e Ballit Kombëtar, pasi vendimi iu dorëzua në mënyrë të menjëhershme Abaz Ermenjit për të marrë masat drastike mbrojtëse.
Komunistët reaguan pas kësaj, apo jo?
Këtë gjë ata nuk do t'ia falnin kollaj, ndaj ky moment shënoi rrugën politike të Sejfi Protopapës. Ju kam thënë se deri në atë moment ai ka qenë asnjanës dhe më shumë kryente veprime patriotike në ndihmë të miqve të tij të majtë dhe të djathtë, pa dallim ideologjie. Por ai moment, veç demaskimit të natyrës dhe filozofisë së komunistëve, që kishin përqendruar vëmendjen vetëm te pushteti, krijoi dhe një hendek me dajën, pasi kërkonte ta ndëshkonte atë për veprimin e dekonspirimit që bëri.
Zoti Zaloshnja. Folëm për dajën tuaj, detyrat që ai ka marrë në interes të Ballit Kombëtar si komandant i rëndësishëm i një formacioni, që çuditërisht shqiptarët në një kohë të papritur do të ndesheshin me portretin e Sali Protopapës, ku paraqitet një figurë shumë komplekse dhe shumë armiqësore me komunistët. Kush ishte represiviteti ndaj familjes së dajave të tu, apo fisit Protopapa në përgjithësi, para dhe pas filmit, pasi edhe para filmit dihej që Sejfi Protopapa ishte i arratisur në SHBA?
Persekucioni ndaj familjes Protopapa ka qenë prezent që në momentet që klasa komuniste erdhi në pushtet. Jua kam përsëritur që ishte fisi i një eksponenti të rëndësishëm të Ballit Kombëtar, që ishte daja im, Sejfi Protopapa, për të cilin bëhet paralelizmi me Sali Protopapën. Konkretisht, përpara se të dilte filmi, një teze e imja është torturuar barbarisht, pasi daja im iku në Amerikë.
Po familja e tij që ngeli këtu?
Mamaja ime u internua. Daja tjetër i imi, që ndenji këtu u internua. Babai im vetëm se kishte qenë shok klase me dajën tim dhe ishte fejuar me motrën e tij, dyshohej se kishte lidhje me Sejfi Protopapën.
Dhe?
Ai është torturuar çnjerëzisht për nëntë muaj rresht. Atë e pyesnin a është takuar me Sejfi Protopapën, kur është takuar, ku është takuar. Një kushërirë e parë e dajës tim dhe e mamasë sime është varrosur e gjallë.
E gjallë?
Po, dhe këtyre të gjithëve si fis iu bë një trajtim çnjerëzor.
Ndikoi filmi?
Filmi ndikoi tek brezi ynë, te fëmijët. Ata që e dinin e dinin, se Komiteti i Partisë i dinte shumë mirë kush ishim ne, kush ishin ata.
Figura komike e Sali Protopapës e vulgarizoi?
Filmi e bëri të vështirë dhe për kalamajtë që ishin në kopësht. I tallnin, bëhet fjalë për fëmijët e fisit që kishin mbiemrin Protopapa. Unë isha Zaloshnja dhe ishte tjetër gjë, sepse Zaloshnjat gjysma ishin me komunistët e gjysma ishin me ballistët. Pra ishte më ndryshe për mua.
Për shembull, babai im ka qenë mik i ngushtë i Ramiz Alisë gjatë luftës.
Po më mbrapa?
Kur u fejua me mamanë time, motrën e Sejfi Protopapës, pësoi atë që të thashë.
Kishin ndonjë informacion këta se ku jetonte dhe se ku ishte Sejfi Protopapa?
Deri në '90-ën vinin disa emigrantë të hershëm të periudhave të paraluftës dhe në një mënyrë ose në një tjetër, vinte ndonjë fjalë.
Vetëm fjalë, apo dhe ndonjë letërkëmbim?
Jo, vetëm fjalë, letërkëmbim jo. Letërkëmbimi i parë ka filluar nga fundi i viteve '80.
Kur ishte gjallë Enver Hoxha?
Jo, pasi vdiq.
Pra, në vitet '85 e mbrapa, që korrespondojnë me periudhën e fundit të komunizmit?
Po, kur po shthurej komunizmi.
Po më përpara?
Ne më përpara kishim kuriozitet kur vinte ndonjë emigrant nga Amerika. Kurioziteti ishte për të pyetur se mos na vinte ndonjë fjalë.
E çfarë kishit mësuar në atë kohë për jetën e dajës tuaj, Sejfi Protopapa, të cilin nuk e kishit njohur fare?
Jo vetëm unë, por të gjithë njerëzit tanë kërkonin të mësonin se çfarë bëhej me të dhe ku ndodhej. Kështu, dinim që ishte marrë me fizikë bërthamore. Dinim gjithashtu që kishte punuar në laboratorin e Los Alamosit në Amerikë, në lidhje me bombën me hidrogjen. Këto kishim mundur të mësonim. Më shumë nuk mundëm.
Si ju vinin këto sinjale?
Kur ai vajti në Amerikë, nëpërmjet UNRRAS është dërguar një letër zyrtare nga kampi i refugjatëve në Itali. Ajo letër shënonte të gjithë ata që u larguan nga kampi i refugjatëve. UNRRA në atë kohë merrej me çështjet e njoftimit.
U njoftuat familjarisht apo UNRRA njoftoi shtetin?
U bë një njoftim zyrtar për të gjithë familjen dhe që kur u bë ky njoftim, daja im shkoi në Amerikë. Pas kësaj, mamaja dhe daja tjetër imi, që ishin dhe mbaheshin të internuar (nga frika se mos punonin për kryengritjet që mund të bënin ballistët e mbetur në vend), që nga momenti që u mor vesh ku ishte Sejfiu, u liruan nga internimi.
Jemi te momenti që u bë telefonata e parë, që nga ai moment mamaja juaj, para se të them prindërit tuaj...?
Dua të them që babai im vdiq dhe në momentet para se të vdiste ai thonte, sikur po fliste në telefon:
- Sejfi do të vish të na marrësh me helikopter, që të na shpëtosh nga ky ferr?
E thoshte këtë në atë kohë saktësisht kështu?
Po.
Në çfarë viti ka vdekur babai juaj?
Babai më ka vdekur në vitin '78, madje për ato momente ka diçka sa të çuditshme aq edhe interesante.
Çfarë?
Në dhomën e spitalit ku po kalonte momentet e fundit të jetës, kishte dhe portretin e Enver Hoxhës (se portreti i tij ishte kudo në spital). Dhe shikonte Enver Hoxhën dhe ia bënte me shenjë me pistoletë. Dmth, "po vras Enver Hoxhën, vetëm ti (Sejfi) hajde të na shpëtosh nga ky ferr".
E mbani mend kontaktin e parë?
Ndërsa kur morëm kontaktin e parë nuk e mbaj mend konkretisht, por më kujtohet që një nga këta emigrantët që vinin na kishte shkruar në një copë letër numrin e telefonit. Ishte një kushërira e parë e mamasë sime, vajza e xhaxhait, ajo që mundi të realizonte kontaktin e parë. Pikërisht ajo pati bisedat e para telefonike.
Po kontakti i parë me mamanë tuaj, pra me motrën e tij?
Kur ka folur mamaja ime për herë të parë, di që sa ka mbaruar telefonatën, i ka rënë të fikët dhe nuk përmendej dot. Nuk mund ta besonte dot. Imagjino mamaja ime ka qenë vetëm 16 vjeç kur ishte ndarë me të vëllanë në '44-ën.
Me sa kam dijeni, mamaja juaj gjatë asaj kohe ka mundur të bëjë dhe një vizitë në SHBA?
Po është e vërtetë. Në fakt, ajo ka qenë shqiptarja e parë që ka marrë vizë të rregullt (jo zyrtare) për në Amerikë, pas viteve '44.
Si mundi?
Për këtë u bë sebep sëmundja e saj, sepse dyshohej që ishte me kancer. Në momentin që daja im e mori vesh që mamaja ime kishte kancer, bëri përpjekje maksimale. Ajo kohë koinçidoi që Peres de Kueliar bëri vizitën e parë këtu, kështu që kur takoi Ramiz Alinë, që ishte President i Republikës, i kërkoi në mënyrë personale që për arsye humanitare, të lejohet ajo grua që të shkonte për vizitë mjekësore. Në këtë mënyrë, mamaja ime mundi të shkonte për vizitë në SHBA.
Në çfarë periudhe jemi në këtë kohë?
Ka qenë maji i vitit 1990.
(Vijon nesër)

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Albo]

“Sali” Protopapa e vlerësonte Mehmetin si komandant ushtarak”

Nga: FATOS VELIU

(Vijon nga numri i kaluar)
Pra, zoti Zaloshnja ndër të tjera në numrin e kaluar më folët se mamaja juaj gjatë kohës që mundi të niste dhe kontaktet me telefonata më të vëllanë e saj, Sejfi Protopapën ka mundur të bëjë dhe një vizitë në SHBA?
Po është e vërtetë. Në fakt, ajo ka qenë shqiptarja e parë që ka marrë vizë të rregullt (jo zyrtare) për në Amerikë pas viteve '44.
Për këtë u bë sebep sëmundja e saj, sepse dyshohej që ishte me kancer. Në momentin që daja im e mori vesh që mamaja ime kishte kancer, bëri përpjekje maksimale. Ajo kohë koinçidoi që Peres de Kueliar bëri vizitën e parë këtu, kështu që kur takoi Ramiz Alinë, që ishte President i Republikës, i kërkoi në mënyrë personale që, për arsye humanitare, të lejohet ajo grua që të shkonte për vizitë mjekësore. Në këtë mënyrë, mamaja ime mundi të shkonte për vizitë në SHBA.
Ju tregova nga numri i kaluar, kur mamaja ime ka folur për herë të parë me dajën, di që sa ka mbaruar telefonatën, i ka rënë të fikët dhe nuk përmendej dot. Nuk mund ta besonte dot. Imagjino, mamaja ime ka qenë vetëm 16 vjeç kur ishte ndarë me të vëllanë në '44-ën.
Në çfarë periudhe jemi në këtë kohë, kur mundi të shkonte në Amerikë?
Ka qenë maji i vitit 1990.
Ndenji më shumë se një muaj. Për fat të mirë, nga vizitat intensive që ju bënë, rezultoi se nuk ishte me kancer.
Kur u kthye prej andej. Ishte shumë emocionale, sepse ajo më tepër kishte atë anën emocionale të motrës, për faktin se takoi jo vetëm të vëllanë, por takoi dhe mbesën e vet Dritën, takoi djalin e dajës tim, Bekimin, që për atë ishte një gjë e madhe, sepse ai ishte Bekim Protopapa. Ia kanë vënë emrin shqiptar dhe ishte e lumtur se vazhdonte mbiemri i Protopapës dhe në Amerikë. Dhe nga ana emocionale për mamanë ishte e jashtëzakonshme.
Cili ka qenë takimi tuaj i parë me dajën?
Unë takimin e parë e kam pasur direkt pas zgjedhjeve të para të 31 marsit 1991, se isha kandidat për deputet i Partisë Demokratike në atë kohë.
E kam parasysh. Në atë kohë është angazhuar edhe daja juaj për fushatën tuaj?
Unë isha në një zonë rurale dhe daja im ishte shumë i angazhuar me Partinë Demokratike. Kjo marrëdhënie e tij që ishte në vitin e parë.
Ku e kishte konkretizuar mbështetjen e tij për PD-në në atë kohë?
Ai kishte ndihmuar për takimin e parë të Gramoz Pashkos dhe Sali Berishës në Departamentin e Shtetit Amerikan. Kishte ndihmuar dhe kishte kontakte me të gjithë drejtuesit e PD-së, përfshirë mua dhe motrën time, që ishim pjesë e grupit drejtues në atë kohë. Dhe ai kishte shumë kuriozitet të dinte se pse Partia Demokratike në zgjedhjet e para që u bënë në 31 mars të 1991, më kishte caktuar si kandidat për deputet në zonat rurale.
Dhe?
Dhe duke qenë se unë kisha isha kandidat në zonat rurale, më preu dy ditë pas zgjedhjeve biletën dhe më tha që duhet të shkoja ta takoja në Paris.
Ju s'e kishit takuar më parë?
Jo, fizikisht s'e kisha takuar fare.
Cilat janë momentet e para me dajën tuaj, të cilin edhe ju e kishit njohur vetëm përmes Sali Protopapës?
U takuam në Paris, ku ndenjëm 3 ditë. Normal që momentet e para ishin më shumë se emocionuese.
Si u shfaq ajo përshtypja e parë?
Momenti i parë ishte shumë interesant. Takimin e kishim lënë në Paris. Në atë moment linjë ajrore të drejtpërdrejtë nga Tirana në Paris nuk kishte, kështu që mua më duhej të bëja një ndalim në Zyhrih, për të bërë transfertën nga Zyhriu për të shkuar në Paris. Duke ecur në terminal, për të kapur aeroplanin për në Paris, dëgjoj në artopolant thirrjen 'Zoti Eduard Zaloshnja paraqitu pranë pikës së shërbimit!'.
Dhe mendova ç'ne unë, Eduard Zaloshnja, përmendem në Zyhrih, që ishte dhe hera e parë që dilja nga Shqipëria.
Dhe çfarë ishte ajo thirrje?
Kur shkova te sporteli i pikës së shërbimit dhe informacionit për udhëtarët, çfarë të shikoj! Aty ishte daja im, i cili nuk kishte duruar dot që të shkoja deri në Paris, por nga Parisi kishte ardhur deri në Zyhrih, që të më takonte mua sa më shpejt, pra që në Zyhrih dhe që atje të niseshim bashkë për në Paris, duke i dhënë mundësinë vetes që të rrinim bashkë edhe një orë më shumë pra në udhëtimin drejt Parisit.
Kishte ardhur nga Parisi më përpara?
Po, po. U takuam që në Zyrih dhe vijuam bashkë rrugën për në Paris. Kjo ishte shumë emocionuese.
Kuptohen, ato momentet e para me të kaluan paksa të ngarkuara.
Temat e bisedave me të?
Por dua të them se të gjitha bisedat ishin politike. Tri ditë sa ndenjëm bashkë në Paris e kemi analizuar politikën shqiptare nga '44 e këtej. Dhe të mos harrojmë që tani daja im po shkon 91 vjeç dhe memoria e ka lënë në disa pjesë, por në atë kohë ishte shumë i mprehtë dhe me memorie ishte shumë i fortë. Kuptohet që kishte një tru analitik prej shkencëtari. Kemi analizuar politikën shqiptare me fije dhe me detaje, aq sa erdhi një pikë dhe i thashë:
- Dajë u lodha!
Ku e kishte merakun apo vëmendjen kryesore një njeri politik si ai që kishte jetuar në perëndim?
Të them të drejtën, ne nuk jemi mësuar të bëjmë analiza aq të hollësishme dhe kuptohej që interesi i tij kryesor ishte që të vinte pika që të mbyllej me zgjedhje puna e pushteti dhe jo me pushkë. Dhe meraku i madh i tij në lidhje me periudhën e luftës ishte pikërisht te Marrëveshja e Mukjes.
Konkretisht?
Në takimin e Mukjes, ai thoshte se pika kryesore e marrëveshjes ishte që në lidhje me pushtetin duhet të vendosin zgjedhje demokratike dhe jo pushka. Ndaj dhe tani pas 50 vitesh ai ishte meraku i tij i madh.
Pra, pas vitit 1991?
Po dhe pas '91 ky ishte meraku i tij i madh. Që pushteti nuk duhet të vendoset me pushkë, por duhet të vendoset me zgjedhje. Dhe ai para se të vinim për këtë intervistë, tha një shprehje shumë të bukur:
"Vetëm 70 vjet pas Marrëveshjes së Mukjes u arrit që një parti e majtë të vijë në pushtet me zgjedhje demokratike. Sepse në '44 Partia e Majtë e atëhershme erdhi në pushtet me grykën e pushkës. Në '97, praktikisht me grykën e pushkës, ndërsa tani pas 70 vjetësh, një parti e majtë bëri atë gjë që ne e kemi kërkuar që në 2 gusht 1943".
Pra, e kishte fjalën për zgjedhjet e tanishme të 2013-ës?
Po pra. Marrëveshjen e Mukjes e kemi në '43-n ndërsa tani jemi në zgjedhjet e 2013-ës, të cilat daja u bind se ishin zgjedhje të vërteta me votë të rregullt. Pra, kanë kaluar plot 70 vjet nga ajo që kërkonte Mukja; që pushteti të vendosej me votë dhe jo me pushkë.
Le të kalojmë pak te episodi humoristik apo komik, i përshkruar në personazhin e filmit?
Po patjetër.
Është treguar i interesuar vetë Sejfi Protopapa për figurën e tij si komandant Balli që po prezantohej në publikun e gjerë shqiptar, aq sa Sali Protopapa ishte bërë një nga personazhet më popullor, ku batutat e tij qarkullonin masivisht në çdo skaj të vendit?
Po, në fakt kur e kam takuar unë, i kishte humbur interesi, për faktin se para meje kishte qenë mamaja ime në Amerikë ku së bashku me motrën time kishte ndenjur mbi një muaj dhe ua kishte treguar me hollësi gjithçka lidhej me figurën e tij, përshkruar nëpërmjet personazhit të Sali Protopapës, në një prej filmave shumë të popullarizuar në vendin e tij. Pas kësaj ai e kishte parë edhe vetë filmin. Kështu që i ishte shuar kurioziteti fare.
E kishte parë në atë moment?
Po, e kishte parë në Nju Jork, se filmin e kishte siguruar një mik i veti që jetonte në Amerikë së bashku me të. Madje, ai për humor si të thuash tallej gjithmonë me atë. Madje dhe kur shkonim në një restorant në Paris thoshte "Ore, më sillni shumë ushqim, se unë jam ai Sali Protopapa që dua dashin, se nuk më mjafton kaq e vogël pjata".
Kemi dy krijime komike gjatë asaj periudhe. Kemi Sali Protopapën dhe Qazim Mulletin. Dhe Qazim Mulleti ka ndjerë të njëjtën gjë kur shikonte komedinë e vet në Itali. Ka vdekur shumë vonë dhe familjen, të shoqen dhe të birin i ka pasur në Tepelenë. Ai ndiqte komedinë e vet, "Prefektin", kur ishte gjallë dhe qeshte me vulgaritetin që ishte përshkruar.
Kemi dy figura paralele në atë periudhë. Por di që Qazim Mulleti kur ka parë në Itali komedinë "Prefekti" është shprehur: "Ky është shërbimi më i madh që më ka bërë Enver Hoxha, se kur të thonë disa pika kritike që mund të kesh është goditje dhe kur të vulgarizojnë gjërat është tjetër gjë". Si e konsideroi daja tuaj kur e pa filmin?
Daja im shqetësimin më të madh e kishte me çfarë kishin hequr familjet Protopapa prej atij filmi.
Si ndihej?
I vinte tmerr dhe kur dëgjonte ato historitë në kopësht, në shkollë, në lagje që i tallnin, i diferenconin fëmijët vetëm prej një filmi.
Jam kurioz zoti Zaloshnja, ju kishte thënë ndonjë përshtypje për Enver Hoxhën? Pra kishte opinion për të, e kishte njohur personalisht? Çfarë thoshte?
Jo, personalisht nuk e kishte njohur.
Po nga larg kishte ndonjë konkluzion për të?
Thoshte vetëm që Enver Hoxha ishte një njeri që kishte etje të pashtershme për pushtet. Ndërkohë që përballë kishte Mit'hat Frashërin, i cili nuk kishte pushtetin si qëllim në vetvete.
Enver Hoxha ishte një njeri që kishte pushtetin si pikë kryesore të jetës së tij dhe në funksion të asaj bëri çdo gjë.
Çfarë thoshte për Mit'hat Frashërin?
Mit'hat Frashëri ishte një patriot që donte një Shqipëri etnike, një Shqipëri të lirë nga serbët dhe grekët, por që nuk e kishte pushtetin si qëllim në vetvete.
Më keni thënë se ka qenë njohur dhe me Mehmet Shehun. Si e vlerësonte atë?
Për Mehmet Shehun ai kishte respekt të veçantë, por jo si komunist, por si komandant ushtarak.
Madje, mbaj mend që daja im e përmendte Mehmet Shehun edhe kur është marrë dhe ka ndihmuar për çështjen e Kosovës. Pasi për të, që para '90-ës ka ndihmuar shumë. Ka pasur një aktivitet Lobues në Kongresin Amerikan, në Departamentin e Shtetit.
E si e kujtonte Mehmet Shehun ndërsa diskutonte për Kosovën?
Mbaj mend që diskutonim shpesh në atë kohë kur jemi takuar bashkë dhe thoshte:
"Ah të kisha pasur një brigadë si brigade e parë e Mehmet Shehut!". Bëhet fjalë për kohën kur kishte filluar të çelte UÇK-ja.
Pra, e ke parasysh, ai e kujtonte me nostalgji, sepse donte të kishte një brigade si brigada e parë e Mehmet Shehut në kohën e luftës, sepse ashtu mendonte se mund ta siguronte padiskutim çlirimin e Kosovës.
Faleminderit Eduard!
Faleminderit juve!

(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)

[Wordless]

Ndërron jetë në moshën 91-vjeçare Sejfi Protopapa, personazhi real i Sali Protopapës në romanin "Komisari Memo" të shkrimtarit të madh Dritëro Agolli, apo të filmi artistik shqiptar "I teti në bronz".



Ai jetonte në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ku ishte vendosur që në vitin 1944, kur braktisi vendin e tij pas ardhjes së qeverisë komuniste. Pak muaj më parë teksa bëri një vizitë të shkurtër te të afërmit e tij në Shqipëri, në një intervistë për gazetarin e “Gazeta Shqiptare” Fatos Veliu, Sejfi Protopapa zbardhi të vërtetat e personazhit të Sali Protopapës në filmin e njohur.

Sejfi Protopapa ishte bir i një avokati me origjinë nga fshati Protopapë i Korçës. Ka lindur në Berat më 20 shkurt 1923. Arsimohet në vendlindje dhe në Itali. Në vitin 1943, kur ishte vetëm 20 vjeç, emërohet komandanti i një çete të Ballit, që vepronte në zonën e Roskovecit, e ndodhur midis Beratit dhe Fierit.

Në vitin 1944 ai largohet përfundimisht nga Shqipëria për tu rikthyer vetëm në vitin 1991 pas rënies së komunizmit. Fillimisht vendoset në Itali dhe më tej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Aty vazhdon studimet dhe diplomohet për Fizikë Bërthamore. Ishte i martuar me një estoneze dhe baba i tre fëmijëve.