Tė flasėsh pėr muslimanėt nė Shqipėri dhe nw veēanti pėr Komunitetin Musliman Shqiptar ėshtė njė vėshtirėsi e dyfishtė. Nė rradhė tė parė, vėshtirėsia vjen nga rrjedha historike. Kjo pasi shumė figura tė ndritura islame nė Shqipėri janė zhdukur nga faqet e historisė, ose mė e vogla pasojė ėshtė se kontributi i tyre ėshtė minimizuar nė maksimum, dhe e tėrė kjo erdhi prej dhunės ideologjike dhe institucionale tė ushtruar nga partia-pushtet (komuniste).
Nė rradhė tė dytė vėshtirėsia vjen se ato figura tė ndritura qė dhanė jetėn e tyre janė tashmė tė ndara prej nesh dhe nė shumicėn e tyre kanė shkuar tek Krijuesi. Kėshtu burimi i njohurive pėr tė kaluarėn mbetet nė dokumentet qė ata kanė lėnė, ose nė kujtesėn e bashkėkohėsve tė tyre.
I gjithė populli ishte i ndėrgjegjshėm se me shkėputjen prej Perandorise Osmane do tė shkėputej edhe njė pjesė e historise sė vet popullit shqiptar. Ne ishim tė parėt dhe mbase tė vetmit qė u shkėputėm prej Kalifatit nė 1912 dhe kjo pėr njė arsye tė thjeshtė. Jo pėr shkak tė kontradiktave siē do tė garonin historianėt e komunizmit qė tė argumentonin, por pėr shkak se shumica e popullsise shqiptare, nė tėrėsi ajo qė ishte muslimane nuk po e ndjente mė dėshirėn pėr fenė e saj. Turqit ishin pėrpjekur disa herė qė tė mos lejonin popullin qė tė mėsonte gjuhėn e tij kombėtare dhe me kėtė ata kujtonin se do tė ruanin jovetėm shtetin osman por edhe fenė islame. Njė pėrpjekje kjo qė kishte si destinacion dėshtimin. Pse? A mund qė ta mėsonte njė popull fenė e vet nėse gjuha turke pėr ta ishte e pakuptueshme kur shumica ishin analfabetė? A mund ta mėsonte njė musliman fenė e vet nėse pėr ta mėsuar atė ai duhej tė largohej drejt Stambollit ose universiteteve tė tjera islame tė Lindjes se Afėrme? A mund tė kuptoheshin ligjėratat fetare, kur ato pothuajse tė gjitha ishin nė gjuhėn turke? A mundtte njė hoxhė qė kishte mėsuar gjithė jetėn nė Stamboll qė tė ishte i kuptueshėm pėr bashkėfshatarėt e tij ose qytetarėt e qyteteve tė mėdha? Sigurisht qė ndryshimi kulturoro-social nuk ishte i madh por ai gjuhėsor, po.
Kėtė situatė mundi qė ta kuptoje vetėm njė pakicė prej hoxhallarėve tė nderuar. Nė fillim mund tė pėrmendim pėrpjekjet e Hafiz Ali Korēės pėr ti mėsuar popullit tė tij gjuhėn shqipe, gjuhė me tė cilėn ata do tė kuptonin fenė islame, gjuhė me tė cilėn ata do tė lexonin fletet e Kuranit, gjuhė me tė cilėn ata do ti mėsonin fėmijėve tė tyre islamin. Pėr kėtė Hafiz Aliu u internua disa herė, me shkakun se po devijonte popullin prej Islamit, por hoxha e kuptonte shumė mirė se ai vetėm se po i mėsonte atyre fenė, po i gjallėronte ndjenjat dhe dėshirat e humbura. Nė tė njėjtin mendim me tė ishte edhe patrioti, mėsuesi i mirėnjohur dhe hoxha i nderuar Hafiz Ibrahim Dalliu. Edhe ky e kishte kuptuar qė e vetmja rrugė pėr ti kthyer popullit dėshirėn e humbur pėr fenė, ishte qė ti mėsonin atyre gjuhėn shqipe. Por Dalliu e dinte se ashtu si Hafiz Aliu edhe ai nuk do ti shpėtonte pėrndjekjeve dhe burgosjeve. Nė tė njėjtėn mėnyrė ai u burgos dhe u torturua disa herė prej turqve tė rinj (Xhonturqve). Dy tė parėve do ti shtohej edhe dijetari e prijėsi i muslimanėve tė Shqipėrise Haxhi Vehbi Dibra, me pėrpjekjet e tė cilit mė pas do tė formohej edhe bėrthama e Komunitetit Musliman tė Shqipėrise. Ky triumvirat do ta shoqėrojė historinė e muslimanėve nė shqipėri deri nė vitet 1950-1960. Ata i mbijetuan sprovave tė kohės, por sprova mė e rėndė pėr ta ishte ajo e regjimit komunist. Si Hafiz Aliu tek Bolshevizma ēkatėrrimi i njerėzimit (1925) dhe Shtatė ėndėrat e Shqipėrisė (1924), ashtu edhe Ibrahim Dalliu tek Patriotizmi nė Tiranė e patėn paralajmėruar popullin shqiptar pėr tė kėqijat e ideologjisė komuniste, por ishte e kotė,se askush nuk i vuri re paralajmėrimet e dy hoxhallarėve (nė tė vėrtetė edhe shumė hoxhallarw dhe muslimanė tė tjetė patėn lajmėruar popullin pėr tė kėqijat e atij regjimi). Murtaja e shekullit XX pėrfshiu edhe Shqipėrinė. Feja islame u mbulua me hi brenda njė periudhe 22 vjeēare (nga 1945 deri nė 1967). Nė 1967, Islami dhe objektet e kultit islamik ashtu si edhe fetė e tjera u shpallėn anti-ligjore dhe anti-ideologjike nė frymėn komuniste. Shqipėria u bė shteti i dytė (sė bashku me Kubėn) i deklaruar si ateist nė botė.
Nė 1912 me shpalljen e pavarėsisw sė shtetit Shqiptar, u arrit njė ndėr objektivat kombėtare, ndėrsa objektivi i dytė fetar u la mbas dore. Prandaj Vehbi Dibra duke qenė caktuar nė atė kohė kryetar i Pleqėsisw sė Shtetit Shqiptar, qė udhėhiqej prej Ismail bej Qemalit (prej familjes sė Vlorajve), vendosi ta linte postin e tij dhe ti pėrkushtohej detyrės qė kishte njė jetė qė e kryente, asaj islame. Tė gjithė e njihnin atė pėr dijen e shumtė dhe formimin e gjerė fetar qė kishte, prandaj nė momentin mė tė vėshtirė, atėherė kur duhej ndihma e tij, ai dha fetvanė pėr shkėputjen prej Perandosise Osmane dhe shpalljen e pavarėsise. Nė 30 mars, kur Ismail Qemali nė krye tė njė delegacioni shkoi nė disa kryeqytete tė Evropės pėr tė sensibilizuar opinionin evropian nė favor tė ēėshtjes shqiptare, atij iu besua detyra e kryesimit tė Qeverisw sė Pėrkohshme.
Siē u theksua mė sipėr, Vehbiu iu pėrkushtua (pas shpalljes sė pavarėsise) fesė me mish dhe me shpirt. Nė fund tė vitit 1912 pasi la detyrėn e kryetarit tė Senatit, ai u shpall prej qeverise shqiptare si Kryemyfti i muslimanėve dhe kishte detyrė qė tė organizonte njėsinė administrative pėr vakėfet, shkollat islame dhe xhamitė. Nė 1916 u krijua Kėshilli i Nalt i Sheriatit nė krye tė tė cilit u vendos vet Haxhi Vehbiu. Ai u shqua pėr organizimin, drejtimin dhe mbarėvajtjen e Komunitetit musliman, si dhe pėr krijimin e marrėdhėnive tė reja me Shejhul Islamin e Stambollit, tashmė si njė njėsi politike autonome nė rang shteti, por e njėjtė fetare-islame.
Shqipėria ėshtė rajoni i vetėm ballkanik, sėbashku me Bosnjėn, ku Islami arriti tė vendosej me njė bashkėsi qė ėshtė shumicė nė krahasim me besimtarėt e feve tė tjera. Mė 1937 muslimanėt ishin 69.3% e popullsisė, sipas statistikave shqiptare tė cilat e vlerėsonin numrin e tyre nė rreth 720.000. Sipas njė regjistrimi tė bėrė mė 1945 nėn qeverinė e re komuniste, ata pėrbėnin 72% tė popullsisė. Shtimi nė pėrqindje mund tė shpjegohet me shkėmbimin e detyrueshėm tė ortodoksėve me ēamėt qė ngelėn nė territoret e Greqisė.
Mė 1921 bashkėsia sunite shqiptare shpalli shkėputjen prej Shejhul Islamit. Zyrtarisht kjo shkėputje u krye nė shkurt-mars tė 1923, me rastin e kongresit tė parė tė muslimanėve nė Tiranė, duke zgjedhur si kryetar tė bashkėsis Kryemyftiun e deriatėhershėm Vehbi Dibrėn. Nė tetor tė 1923 fillon botimin revista e parė zyrtare e Komunitetit Musliman e titulluar Zani i Naltė. Nė tė vėrehen tonet patriotike dhe atdhetare tė autorwve qė lanė nė tė shėnimet dhe shkrimet e tyre.
Mė 1 prill 1928 nė Shqipėri hyn nė fuqi kodi civil i bazuar nė modelet perėndimore tė kodeve francezė, italianw, gjermanw dhe zviceranw, duke i bashkangjitur atyre disa nga normat dhe zakonet kanunore shqiptare, si dhe disa ligje egjiptiane pėrsa i pėrket tokave dhe pronave vakufore. Shteti pėrvetėsoi statusin laik. Me kėtė shumė gjyqtarė (kadinj) u hoqėn nga puna dhe nė fund tė 1928 u pėrfundua kushtetuta e re monarkiste. Qysh nė 1924 mbreti Zogu I kishte nxjerrė njė dekret sipas tė cilit tė gjitha komunitetet fetare duhet qė tė pajiseshin me statutet pėrkatėse. Sipas dekretit, shteti duhet tė kishte njė kontroll tė plotė mbi komunitetet fetare, dhe kėto tė fundit nuk duhet qė tė subvencionoheshin nga shtete tė tjera jashtė territorit shqiptar.
Njė vit pas dekretit, nė 1929 u mblodh njė kongres i dytė i muslimanėve sunitw, nė tė cilin u ra dakord qė tė plotėsoheshin kėrkesat e dekretit mbretėror. Njė ndėr kėrkesat ishte qė tė mbylleshin tė gjitha ato xhami tė cilat ishin tė tepėrta dhe ishin tė papėrdorshme. Nė 1933 ministri i atėhershėm Mirash Ivanaj ndėrmori njė reformė arsimore, ku sipas saj me dekret mbretėror u mbyllėn tė gjitha shkollat e huaja nė tė cilat mėsimi jepej nė gjuhė tė huaj me kėtė shteti i atėhershėm kėrkonte qė tė godiste shkollat greke nė jug dhe ato katoliko-jezuite nė veri (Shkodėr) nė tė cilat mendohej se veprimtaria antikombėtare ishte shumė e madhe. Me kėtė reformė u goditėn edhe disa medrese, por nė krahasim me komunitetet e tjera, komuniteti musliman nuk pati humbje tė konsiderueshme. Nė 1935 gjendja u rikthye nė normalitet pasi me vendim tė organeve ndėrkombėtare shteti shqiptar u detyrua qė tė rihapw disa nga shkollat e mbyllura. Njė tjetėr dekret po kaq polemizues ishte edhe ai pėr heqjen e perēeve nė 1937 ( persisht: shamive tė fytyrės ). Kundėrshtime tė ashpra pati prej popullit tė Shkodrės qė nuk lejonte zbatimin e vendimit. Gjendja vazhdoi e tensionuar deri nė 1938 kur ēdo gjė ra nė qetėsinė e pėrkohshme. Njė vit mė vonė fillon Lufta e Dytė Botėrore. Me fillimin e saj, gjėrat do tė ndryshonin kryekėput pėr popullin shqiptar.
Krijoni Kontakt