“All-llahu urdhėron drejtėsi, bamirėsi, ndihmė tė afėrmeve, ndėrsa ndalon imoralitetin, atė qė ėshtė e neveritshme dhe dhunėn. Ja, kėshtu Ai ju kėshillon qė tė merrni mėsim.” (En-Nahėl, 90)

Kusht pėr tė komunikuarit e drejtė tė njerėzve dhe tė bėshkėjetesės sė tyre, nė pėrgjithėsi, ėshtė raporti i drejtė dhe humaniteti, i cili bėhet bazė e ekzistencės sė individit nė vaēanti dhe e njerėzimit nė pėrgjithėsi. Pėr kėtė parim tė bashkėjetesės, qė tė realizohet atmosfera e lirisė dhe e dashurisė, shumė popuj tė botės kanė bėrė sakrificat mė tė mėdha.

Parimi i drejtėsisė kėrkon pėrvetėsimin e rrugės sė mesme, mospėrfilljen e skajshmėrive dhe ekstremiteteve nė cilėndo formė qofshin. Kėtė duhet ta kenė parasysh nėshturesit nė raport ndaj tė nėnshtruarve, sepse nė ėtė parim bazohet ekzistenca e botės.

“Drejtėsia mban qielin dhe tokėn”, thoshte Muhammedi (s).

Marrėdhėniet reciproke ndėrmjet njerėzve janė pasqyrė dhe reflektim i cilėsive shpirtėrore e morale. Ajo qė zihet e vlon nė shpirtin e njeriut, doemos do tė shfaqet nė veprat dhe raportet ndėrnjerėzore. “Njeriu ėshtė i mirė, nėse ėshtė i dobishėm pėr tė tjerėt, ndėrsa njeri i keq ėshtė ai qė ėshtė i dėmshem pėr tė tjerėt”. (Muhammedi (s).

Pjesa mė e madhe e etikės njerėzore, nė tė gjithė botėn, i ėhstė kushtuar rregullimit tė marrėdhėnieve ndėrnjerėzore. Ēdo religjin dhe ēdo filozofikėrkon urtėsi, me anėn e tė cilės do tė ngejė baza tė shėndosha tė morali vetjak. Sa mė humane tė jenė parimet morale dhe tė me sa mė shumė dahsuri, pėr t’i afruar njerėzit, aq mė i shėndoshė dhe nė baza po aq tė sigurta do tė jetė ai moral. Njė normė morale, sa mė tė gjerė do ta ketė karakterin e filantropisė, aq mė humane dhe mė fisnike do tė jetė. Etika njerėzore dhe humaniteti vazhdimisht kanė synuar pėr dominimin e parimeve dhe tė normave tė tilla morale tė cilat ėrjashtojnė ēdo urrejtje dhe egoizėm tė padrejtė.

Synime dhe ide humane e fisnike janė vetėm ato, tė cilat, pėr qėllim final, kanė mirėqenien dhe lumturinė e pėrbashkėt tė tė gjithė njerėzve pa dallim race, kombėsie e feje. Kėto jnaė dallime tė lindura bashkė me njeriun dhe nė to nuk ka asgjė tė keqe. Tė jesh ndryshe nga tė tjerėt, nuk ėshtė e metė, mėkat as krim dhe askush nuk ėshtė pėrgjegjės pėr kėtė. Urrejtja, e cila buron nga dallimet e tilla, ėshtė njėra nga fatkeqėsitė mė tė mėdha tė njerėzimit nė histori, prej nga lindi dhe racizmi, nazizmi, shovinizmi etj.

Njerėzit janė krijuar tė ndryshėm pėr t’u njohur nė mes vete, e jo pėr tė treguar, e shprehur urrejtje ndaj njėri-tjetrit. Kėtė e theksoi Kur’ani qė nė fillim tė shpalljes s ėtij:

“O njerėz! Ne ju kemi krijuar prej njė mashkulli e njė femre dhe ju kemi bėrė popuj e fise qė ta njihni njėri – tjetrin. Mė fisniku tek All-llahu ėshtė ai, i cili mė shumė e ka frik Atė. All-llahu, me tė vėrtetė ėshtė shumė i ditur dhe i informuar mirė”. (Huxhurat, 13)

Ēėshtja e trajtimit tė tolerancės ndėrfetare dhe e bashkėjetesės ndėrmjet besimtarėve tė feve tė ndryshme ėshtė temė themelore dhe e domosdoshme pėr njerėzit sikurse ajri dhe uji. Tė flasėsh pėr ēėshtjen e tolerancės ndėrfetare ėshtė sikurse tė flasėsh pėr jetėn nė teori dhe nė praktikė.

Toleranca e njė feje ėshtė kriter i aftėsisė sė saj jetėsore. Sa mė fisnike tė jenė dispozitat e njė feje, aq mė tė mėdha do tė jenė predispozitat e saj pėr t’u bėrė fe universale, fe e gjinisė njerėore. Tė bėrit fe botėrore pėrsėri ėshtė ideali i ēdo feje, e cila synon t’i japė bashkėsisė njerėzore ngushėllim e paqe nė kėtė botė dhe lumturi tė pėrjetshme nė botėn tjetėr. Fjala e Zotit nė Kur’an, qė iu drejtua profetit Muhammed (s): “Ne tė kemi dėrguar si mėshirė pėr tė gjithė njerėzit”, tregon qartė synimin final tė Islamit.

Kur’ani – Libri i All-lahut (xh. sh.) dhe Sunneti, - tradita e Pejgmaberit (s), janė burimet kryesore tė fesė islame dhe qė tė dy me normat dhe rregullat e tyre e trajtojnė nė mėnyrė reale ēėshtjen e tolerancės dhe tė lirive fetare.

Nė fenė islame nuk mund tė imagjinohet teoria pa praktikėn nė asnjė pikėpamje dhe meqė problematika qė po trajtojmė ėshtė me rėndėsi teorike dhe parktike, atėherė nė vazhdim do tė shohim tolerancėn islame, si reflektim ideor dhe praktik.



TOLERANCA NĖ KUR’AN



Fillimisht do tė citojmė njė ajet kur’anor, qė ėshtė parim themelor i besimit islam dhe dispozita mė madhėshtore me tė cilėn theksohet liria e plotė e besimit:

“Nė fe nuk ka shtyrje me dhunė.” (El-Bekare, 256)

Nė njė vend tjetėr, Kur’ani theksoi qartė, se zgjidhja pėrfundimtare e besimit ėshtė ēėshtje private, personale:

“Thuaj: E Vėrteta ėshtė nga Zoti juaj, prandaj kush do le tė besojė, kush do le tė mos besojė”. (El-Kehf, 29)

Vargu i mėposhtėm kur’anor e bėn edhe mė tė qartė parimin e lirisė sė besimit apo tė mosbesimit individual.

“Thuaj: “O besimtarė. Unė nuk adhuroj atė qė ju e adhuroni. As ju nuk adhuroni atė qė adhuroj unė. Unė kurrė nuk do tė jem adhurues i asaj qė ju adhuroni. Ju keni fenė tuaj, unė kam fenė time”. (El-Kafirune, 1-6)

Ky koncept i tolerancės ndaj besimeve tė tjera shtirhet edhe mė tej dhe Kur’ani pėrkufizon qartė rolin dhe kufijt e profetėsisė

Pastaj:

“Thuaj: “O njerėz, ju ka ardhur e vėrteta nga Zoti juaj, ai qė shkon rrugės sė drejtė e ka pėr vete, ndėrsa kush shkon rrugės sė shrembėr edhe ai e ka pėr vete. Unė nuk jam tutori juaj”. (Junus, 108)

Kur’ani i porosit muslamnaėt tė jenė tolerantė, zemėrgjerė, tė mėshirshėm dhe komunikus me pjestarėt e feve tė tjera:

“Thirr nė rrugėn e Zotit tėnd me urtėsi, kėshillime tė mira dhe diskuto me ata nė mėnyrėn mė tė mirė”. (En-Nahėl, 125)

Ose ajeti tjetėr:

“Sikur tė donte Zoti yt, do tė besonin tė gjithė ata qė gjenden nė tokė. E pėrse atėherė t’i detyrosh njerėzit tė bėhen besimtarė”. (Junus, 99)

Kur’ani, nga muslimanėt jo vetėm qė kėrkon tolerancė, mirėkuptim, sjellje e qėndrim korrekt ndaj pjesėtarėve tė feve tė tjera, por ai shkon edhe ė larg dhe nga toleranca kalon nė shkallėn e njohjes, qė ėshtė shkalla mė e lartė e tolerancės dhe garanci pėr bashkėjetesė. Hebreizmin dhe krishterimin i njeh si fe monoteiste, fe qė kanė librat e tyre tė shpallur nga Zoti xh. sh. dhe bashkė me Islamin, qė te tre religjionet, i quan fe qiellore, ndėrsa hebrenjtė dhe tė krishterėt, si “Ehlu’l-Kitab” – “Ithtarė tė Librit”.

Nė njė ajet i fton pėr bashkim me kėto fjalė:

“O ithtarė tė Librit, ejani tė bashkohemi rreth gjėrave tė pėrbashkėta edhe pėr ju, edhe pėr ne: tė adhurojmė vetėm Pernėndinė e mos t’i bėjmė asnjė shok Atij dhe mos ta marrim njėri-tjetrin pėr Zot, nė vend tė Perėndisė”. (Ali Imran, 64)

Nė favor tė asaj tė asaj qė Kur’ani i njeh popujt e tjerė shkon edhe njohja e profetėve tė tyre. Kur’ani, nė tė vėrtetė, nuk bėn kurrfarė dallimi nė mes tė profetėve tė Zotit (xh. sh.) duke filluar prej Ademit nėprėmjet Ibrahimit e Musait e deri te Muhammedi (s) Ndėrsa pėr Isain (a. s.) (Jezusin) – tė birin e Merjemes, vėrtettues i Tevrattit, qė e kanė para tyre – thotė:

“Ne dėrguam nė gjurmėt e profteėve – Isain (Jezusin). Dhe ne i dhamė atij Inxhilin (Ungjillin), nė tė cili ka udhėzim e dritė, vėrtetues i Tevratit (dhiatės sė vjetėr), tė cilin e kanė para vetes – udhėrrėfim dhe kėshillim pėr ata qė i druajnė Perėndisė”. (El-Maide, 46-47)

Duke e pėrmbledhur atė qė u tha mė lartė, theksojmė se Kur’ani, me shprehjet mė tė shkėlqyera tė mundshme, i bėri liritė fetare pjesė fundamentale tė besimit islam. Ai thotė se roli i Profetit ėshtė tė transmetojė porosinė e Perėndisė. Profeti nuk ėshtė kompetent ta detyrojė dikė, as nuk ėshtė pėrgjegjės pėr pranimin ose mospranimin e fsė qė ai predikon.



Tolernca nė traditėn profetike

Profeti i fundit i Zotit – Muhammedi (s), si komentator legjitim i Kur’anit, i shpjegoi mė gjerėsisht parimet dhe idealet e larta kur’anore, pėr tolerancėn dhe lirinė e besimit dhe me shembullin e vet, vuri nė jetė dhe i bėri traditė praktike edhe pėr brezat e ardhshėm.

Duke i quajtur hebrenjtė dhe tė krishterėt “Dhimijj” – “tė mbrojturit”, d.m.th. ata qė shteti islam e ka pėr detyrė t’i mbrojė, Profeti (s) tha:

“Kush torturon njė dhimijj, unė jam armik i tij dhe atė armiqėsi do ta shfaq edhe nė Ditėne Gjykimit”.

Nė njė letėr qė ua dėrgon hebrenjve dhe tė krishterėve tė Nexhranit, Profeti (s) thotė:

“Nexhrani dhe fqinjėsia e tij, nga All-llahu dhe profeti i Tij Muhammed e kanė tė mbrojtur – pasurinė e tyre, kishat e tyre dhe gjithēka qė kanė nė pronėsi”.

Fjalimi i njohur lamtumirės i Muhammedit (s) i ka pėrmbledhur mėsimet islame pėr veprimet e qarta e tė drejta ndaj njerėzve, mė vonė ajo do tė bėhet njė deklaratė e papresedencė pėr tė drejtat e njeriut. Gjatė kohės sė Haxhit (Pelegrinazit islam) tė fundit dhe pak para se tė vdiste Muhammedi (s) tha:

“O njerėz, dėgjoni ē‘do t’ju them, sepse nuk e di se a do tė takohemi nė kėtė vend pas kėtij viti.

Me tė vėrtetė, gjaku juaj, pasuria dhe nderi juaj janė tė shenjta pėr ju derisa tė takoheni me Krijuesin tuaj, ashtu siē ėshtė e shenjtė kjo ditė, nė kėtė muaj dhe nė kėtė vend. O ju njerėz, ju keni njė Krijues dhe njė tė parė. Tė gjithė jnei pasardhėsit e Ademit, e Ademi ėshtė prej dheut. Nuk ėshtė i pranueshėm kurrfarė dallimi nė mes jush. Nuk ka pėrparėsi arabi ndaj jo-arabit, as joarabni ndaj arabit! I bardhi nuk ėshtė mė i mirė se i ziu, as i ziu mė i mirė se i bardhi. E vetmja gjė e rėndėsishme ėshtė devotshmėria personale...

Jini tė mėshirshėm ndaj njėri-tjetrit. Ju jeni vėllezėr e motra nė mes vete. Mbėshteteni njėri-tjetrin sikusre tullat dhe ashtu mbajeni tė fortė ndėrtetsėn e bashkėsisė suaj.

Bėhuni tė drejtė dhe ruajeni shpirtin tuaj nga padrejtėsia e dhuna.

Mos mbillni urrejtje, veē dashuri...

Nėse dikė e kam ofenduar, i lutem le tė mė thotė kėtu, sepse dua tė turperohem kėtu, para juve, se sa nė ditėn e Gjykimit para All-llahut (xh. sh)...” .

Kėtu do tė sjell dy shembuj tė shpirtmadhėsisė dhe tolerancės sė Profetit (s).

Shembulli i parė: “Nė zenitin e fuqisė sė tij, nė kohėn kur ushtarėt e tij nadhėnjimtarė hynė nė Mekkė, nė vednin ku ai dhe pasuesit e tij, njėzet vjet me radhė pėsuan tortura dhe u detyruan tė braktisin atė vend, Muhammei, ndonėse i fuqishėm si njė prijes –me butėsinė dhe mirėsinė e tij, qėndroi pranė Qabesė. Me mijėra shpata tė zhveshura ishin duke pritur hakmarrjeen mbi kurejshėt (idhujtarėt) dhe duke i shikuar armiqtė mė tė kėqinj tė isalmit, Ebu Sufjanin dhe gruan Hindin, tė cilėt masakruan trupin e Hamzės, axhės sė Muhammedit (s) duke ia pėrtypur mėlēinė e tij, ishin duke shikuar Ikremen – tė birin e Ebu Xhehlit dhe Safvanin dhe ... pikėrisht atėherė Muhammedi (s) i pyeti: “O kurejshė! Ē’mendoni se do t’ju bėjmė juve sot?” Ata tė gjithė e njihnin shembėlltyrėn dydimensionale tė Muahmedit, Isain (Jezusin) e mėshirshėm dhe hidhėrimin e pezmatuar tė Musait (Mojsiut), qė tė dyja si manifestime tė Zotit nė Tokė. Ata panė mėshirėn nė sytė e tij dhe iu pėrgjigjėn: “Ti je vėllai ynė i madh”. Atėherė me njė zė plotė falje dhe mirėsi tė ngrohtė ai u tha: “Shkoni! Tė gjithė jeni tė lirė!”

Rasri i dytė ėshtė kur njė delegacion i tė krishterėve tė Nexhranit kishte shkuar nė Medine dhe atje kishte zhvilluar diskutime tė gjata me Profetin (s) nė xhami. Gjatė kohės sė takimit tė tyre, tė krishterėt kėkruan pushim pėr kryerjen e riteve tė tyre fetare, por nuk dinin se ku mund t’i kryenin ato. Muhammedi (s) e kuptoi shqetėsimin e tyre dhe i ftoi tė kryejnė shėrbesėn e tyre fetare nė xhami – nė njėrin nga vendet mė tė shenjta tė Islamit. Ky ėshtė njė shembull i tolerancės, zemėrgjerėsisė dhe mirėkuptimit, i lėshimit tė vendit tė shenjtė pėr lutje, i cili nė tė ardhmen do tė bėhet normė e sjelljes islame.

Kėtė praktikė tė Muhammedit (s) do ta ndjekin mė vonė edhe halifėt dhe drejtuesit muslimanė pas vdekjes sė tij, tė cilėt nė pajtim me dispozitat e Sheriatit dhe porosive profetike do tė japin shembuj tė shumtė tė tolerancės fetare.

Ebu Bekri – halifi i parė nė Islam, pason shembullin e Muhammedit (s) nė fushėn e tolerancės, marrėdhėnieve ndėrnjerėzore e humanitetit, madje edhe nė kohėn e luftės. Ai porositi Usame ibnu Zejdin, para se tė nisej pėr Siri, tė silej njerėzishėm me tė nėnshtruarit, t’i linte tė qetė nė kėnaqėsitė e begative tė tyre.

“Mos i shkilni zotimet tuaja, mos pėrdorni hipokrizitė, mos e teproni nė tė drejtat tuaja. Mos i gjymtoni kufomat, mos i digjni tė mbjellat, mos flijoni as dash, as deve, qė tė ushqeheni ju. Nėse nė rrugė tėakoni priftėrinj, murgjė ose fetar qė soditin, i lini tė lirė dhe mos i shqetėsoni”.

Pas Ebu Bekrit nė krye tė shtetit islam do tė vijė halifi Omer bin el-Hatab, i cili konsiderohet ndėr udhėheqėsit mė tė denjė nė historinė islame dhe simbol izbatimit tė drejtėsisė dhe tolerancės.

Nė dokumentet qė h. Omeri u kishte dhėnė banorėve tė qytetit tė Jerusalemit, Elionit dhe qyteteve tjera, u kishte garantuar tė drejtėn e lirisė personale, paprekshmėrinė e pronės, paprekshmėrinė e kishave, tė tempujve, tė manastirėve etj.

Ky prijės i madh edhe para se tė vdiste nuk harroi ta kėshillojė trashėgimtarin e vet pėr sjelljen e mirė ndaj jomuslimanėve, qė jetojnė nė shtetin islam. Nė kėtė testament ai kėrkoi qė me jomuslimanėt tė veprohet drejt dhe sipas dispozitave tė sė drejtės sė Sheriatit, q stėrvitjet ushtarake tė zhvilloheshin larg zonave tė banuar me jomuslimanė tė jenė jashtė zonave ushtarake”.

Kjo frymė e tolerancės do tė vazhdojė gjatė gjithė historisė sė kulturės dhe tė civilizimit islam. Nė tė gjitha periudhat e zhvillimit tė shtetit islam do tė pėrsėritet shpirti tolerant i Profetit (s) dhe i halifėve tė parė si nė teori ashtu edhe nė praktikė.

Tetdhjetė vjet pas vdekjes sė Muhamedit (s) muslimanėt kishin ngritur njė shtet tė fuqishėm i cili shtrohej pandėrprerje qė nga kufiri indian, nėpėr Azi dhe Afrikė, pėrgjatė brigjeve jugore tė Medheut e deri nė Oqeanin Atlantik nė Andaluzi, shkruan shkrimtari Lion Fojhtvanger, nė romanin e tij “Ēifutja e Toledos”. Ai pėrsėri thekson:

“Zotėrinjtė e rinj me vete sollėn njė kulturė tė pasur dhe e kthyen atė vend nė mė tė bukurin, nė mė tė rregulluarin dhe nė mė tė popullarizuarin e Evropės.

Muslimanėt u treguan tė butė ndaj tė mundurve. Pėr tė krishterėt e tyre ata pėrkthyen Ungjillin arabisht. Ēifutėve tė shumtė... u dhanė barazi qytetare. Nėn pushtetin e islamit ēifutėt nė Spanjė bėnin njė jetė tė lumtur e tė kamur si kurrnjėherė mė parė...”

Islami, tani, nėpėrmjet Spanjės, do tė kalojė nė Evropė. Kėtė herė transmetimi i fjalės sė Zotit dhe pėrhapja masive e fesė islame do t’i takojė Perandorisė Osmane, e cila, po ashtu, gjatė periudhės sė sundimit tė saj do tė tregohet tolerante ndaj besimeve tė tjera. Procesi i pėrhapjes sė Islamit nė Ballkan nė pėrgjithėsi dhe te shqiptarėt nė veēanti do tė zhvillohet nė mėnyrė graduale dhe shumė ngadalė, nė bzė tė vullnetit tė lirė dhe pa presione e dhunė nga jashtė”.



Nė vend tė pėrbylljes

Populli shqiptar me tri besime: islam, ortodoks e katolik, ka qenė, ėshtė dhe duhet tė jetė shembull i veēantė dhe simbol i harmonisė fetare nė historinė e popujve tė Ballkanit dhe mė gjerė. Muslimanė, ortodoksė dhe katolikė, kanė jetuar nė harmoni dhekanė bashkėjetuar pa konfrontime pėrēarėse nė mes vete, pėrkundrazi ata kanė plotėsuar njėri-tjetrin. Vetė ekzistenca e objekteve tė kultit, xhamive, kishave e manastireve, simbolizon tė kaluarėn e vendit tonė. Edhe e ardhmja e Shqipėrisė dhe e shqiptarėve do tė jetė e lumtur, nė qoftė se pjesėtarėt e fesė islame, ortodokse e katolike do tė pėrqafojnė secili fenė e vet me dije dhe vepėr dhe tė respektojnė fenė e tjetrit.

Si vėllezėr nga gjaku, por edhe si besimtarė muslimanė e tė krishterė duhet tė kuptojmė njėherė e pėrgjithmonė, se realiteti dhe fati, jo vetėm yni, por i gjithė botės, qė nga fillimi deri nė mbarim tė saj, ėshtė larmi besimesh e bindjesh. Ky ėshtė vullneti i Zotit (xh. sh.) dhe cili musliman apo i krishterė do tė mėrrte guximin tė ngritej kundėr vullnetit tė Zotit. Kur dihet se njeriu ėshtė vepėr madhėshtore e Zotit (xh. sh.). Shqiptarėt nuk do tė kenė pėrēarje fetare pėrderisa tė besojnė se fetė nė Shqipėri janė pasuri e jo fatkeqesi dhe se Zoti i vetėm ėshtė pėr tė gjithė i njėjtė, pėr muslimanė e tė krishterė.

Kur’ani e lavdėron njerėzimin e ngjyrave, gjuhėve dhe besimeve tė ndryshme, i lavdėron ata qė janė tė ndryshėm, por qė bėjnė gara pėr vepra tė mira. Prandaj, lirisht mund tė themi se ky Libėr (Kur’ani) konfirmon se krijimi i Zotit ėshtė i mundshėm vetėm si krijim dallimesh! Sepse, Ai nuk dėshiron tė jetė Zot vetėm pėr njė periudhė, vetėm pėr njė popull, vetėm pėr njė vend! Fundamentalizmi nuk ėshtė veēori e Zotit (xh. sh.), tė paktėn jo ai me kuptimin negativ! Kur’ani pohon se Zoti ėshtė Zot edhe nė Tokė edhe nė Qiell. Shpėrblimi i Zotit do t’i pėrfshijė tė gjithė ata qė besojnė dhe bėjnė vepra tė mira. Nė kėtė kuptim duhet tė pėrkujtojmė gjithmonė vargun kur’anor, i cili thotė:

“Me siguri ata qė kanė besuar, por edhe ata qė janė hebrenj, tė krishterė dhe sabejė – qė i kanė besuar Zotit dhe botės tjetėr dhe kanė bėrė vepra tė mira, do tė shpėrblehen nga Zoti i tyre, pėr ata nuk do tė ketė as frikė, as pikėllim”. (El-Bekare, 62)

Ardhmėria e njerėzimit ėshtė nė maksimėn: “Beso Zotin dhe bėj vepra tė mira”. Qėllimi mė i lartė i njeriut ėshtė qė shpirtin e tij vazhdimisht ta furnizojė me mendime fisnike, me dashuri tė thellė pėr ēdo gjė qė ėshtė e mirė dhe me synime dhe pasione tė pėrhershme pėr vepra tė dobishme. Pėrndryshe, do tė humbasė qėllimi i lartė dhe kuptimi fisnik i jetės. Kėtė e ka dėshmuar historia njerėzore, ndėrsa e ka paraljmėruar vazhdimisht madhėshtia e fjalėve kur’anore:

“Pasha kohėn. Njeriu ėshtė dhe do tė jetė nė humbje tė sigurt. Pėrveē atyre qė besojnė dhe bėjnė vepra tė mira, si dhe atyre qė reciprokisht obligohen pėr drejtėsi dhe durim”. (103: 1-3).



Literatura:

Kur’ani – pėrkthim me komentim nė gj. Shqipe (pėrkth. H. Sh. Ahmeti), Rijad, 1992.

Izbor poslanikovih hadisa, pėrmblodhi dhe pėrktheu: Jakup Memiq, Sarajevė, 1984.

Dr. Jusuf Ramiq, Hutbe tė zgjedhura tė Muhammedit (s), Sarajevė – Prizren, 1991.

Muharrem Omerdiq, Zivjeti u islamu, Istanbul, 1995.

Ibrahim Hodziq, O intelektualnom i primitivnom shvatanju vjere i vjerskih propisa, Sarajevė, 1971.

Izbor Hutbi i vazova, pėrmbledhjen e bėri: Bilal Hasanoviq, Sarajevė 1979

Dr. Ali Shriati, Shembėlltyra e Muhammedit (s), Sarajevė, 1991.

Gjon Fojhtvanger, “Ēifutja e Toledos”, pėrkth. Robert Shvarc, Tiranė, 1962.

Tomas Arnold, Povijest islama – historijski tokovi misije, Sarajevė, 1989.