Close
Faqja 2 prej 5 FillimFillim 1234 ... FunditFundit
Duke shfaqur rezultatin 21 deri 40 prej 86
  1. #21
    Shpirt Shqiptari Maska e Albo
    Anėtarėsuar
    16-04-2002
    Vendndodhja
    Philadelphia
    Postime
    30,122
    Postimet nė Bllog
    17
    Theofan Stilian Noli, misioni i pamundur i “tė mėdhenjve” nė misionin e mundur tė shtetit shqiptar

    40 vjet pas vdekjes, Fan Noli akoma enigmatik pėr Shqipėrinė

    Entela Komino

    Ėshtė kthyer dy herė nė jetė nga vdekja e sigurtė dhe rreth njė shekull pasi ai ka filluar tė shkruajė dhe 40 vjet pas vdekjes provokimi i tij te lexuesit hap njė botė enigmash tė pėrafėrta me dilemat e jetuara tė tij. Gati tė tė njėjtit puls me ato tė fėmijės me heronj qė rikthehen ndėr tė gjallėt. Ngaqė e “kish tė shkruar” me sa duket ritin e kthimit “sa tė ketė emėr”.

    Shtegu i ēelur pėr tė pritur vdekėtarin, qė e solli trupin e tij dy herė nga e pėrtejmja pėr tė “treguar” se ēfarė pa “andej” dhe pse mbeti nė jetė, ashtu si jo rrallė i pelqeu Nolit tė vetėshpjegohej, i ka bėrė lexuesit e ēdo kohe dhe dėgjuesit bashkėkohės tė tij tė mbartin nė njė njėfarė mėnyre pėrkimin me magjinė e ėndrrės - mision tė shprehur prej tij. Pėrkim ky, i vėnė jo rrallė nė pikėpyetje nga muzgu i disa fakteve biografike. Tė gjitha udhėt e kėrkimit tė Nolit flasin pėr prirje, pėr bėma herojsh. Pasi ishte shtrėnguar ta linte pas jetėn private tė Egjyptit, detyra e tij pėrqėndrohej nė bashkimin e turmave “amorfe tė shqiptarėve, tė cilėt ishin ndarė nė tri grupe fetare... Lipsej tė mblidhte tė holla nga njerėz skamnore, tė cilėt, sikurse tė gjithė shqiptarėt, ishin me kursimtarė se skotlandasi i njohur koprac. Kish pėr detyrė tė gjente njė udhėheqės tė volitshėm pėr ta, dhe udhėheqėsi nuk duhej tė priste njė rrogė tė mjaftueshme pėr tė jetuar. Kishte pėr detyrė ta emanciponte kishėn ortodokse shqiptare nga kthetrat e patrikanes sė Stambollit, tė cilėt e kishin sunduar atė afro dymbėdhjetė shekuj. Kishte pėr detyrė tė ēlironte afėr dy milionė shqiptare nga Perandoria Turke, e cila kishte njė popullsi prej mėse gjashtėdhjete milionė banorėsh, lipsej tė fitonte simpatinė e fuqive tė mėdha tė Evropės, tė cilat ishin tėrėsisht tė krishtera, pėr shqiptarėt, tė cilėt ishin nė pjesėn dėrrmuese muslimane, dhe urreheshin dhe nga vetė turqit. Kishte pėr obligim tė siguronte dhe fitonte pėrkrahjen e opinionit publik botėror, ndėrsa nuk e kishte mėnyrėn tė ndikonte nė kėtė opinion, veē disa revistave shqiptare tė cilat i lexonin fare pak ata qė nuk ishin shqiptarė, pėr tė qenė puna dhe me pisk, ato lipsej tė ndikonin nė shqiptarėt, kurse shqiptarėt nuk dinin tė lexonin shqip!” Detyra ėshtė shqyrtuar pėrmes tre heronjve tė tij tė Ibrik-Tepesė: Napoleoni, Skėnderbeu dhe Krishti. “Vota ishte unanime. Kėshtu dhe Fan Noli eci pėrpara duke shpresuar atje ku s’kishte shpresė, duke pasur besim te Zoti dhe nė drejtėsinė e ēėshtjes, qė kishte marrė pėrsipėr”. Njė mision shenjti do tė shėnonte fillimin. Nolit 25-vjeēar iu kėrkua autoriteti i tij i parė pėr t’u ushtruar: tė “dorezohej” prift shqiptar. Kjo ishte “ndeshja e duhur”. Profesioni i mundur pėr tė. Vepra e mjaftueshme pėr heronj... Vepra e kishės e parė me kulminacion si vepėr e madhe politike edhe pse e kryer nė Amerikė, ėshtė njė nga ēastet e shėnuara me krenari pėr tė gjithė shqiptarėt me emrin e Nolit. Kisha dhe atdheu, qė nė kėtė rast ishte i largėt, ka funksionuar si njė vlerė e zhvendosur mbi bazėn e binomit retorikė-atdhe. Afrimi me auditorin pėrmes kishės ėshtė modeli me spėrkatje rilindjeje sipas nje modeli qė Zamputi e jep pėr Fishtėn me “binomin Atme e fe”. Pėrtej ngėrēit qė ka kėrkuar nė vite justifikime pėr Nolin prift, kisha i ngjan veprave shqiptare edhe me kryerjen e saj jashtė kufijve. Ngjarjet e saj provuan se ajo ka qenė njė nga institucionet qė mund tė bėhej pa patur atdheun e pushteteve civile, nė raporte gati tė tilla si ato qė sollėn dhe lėvrimi i letrave dhe publicistikės shqipe. Po ashtu tė ndėrtuarit e kishės shqiptare jashtė Shqipėrisė ėshtė nė vazhdėn e realiteteve, qė kryhen pėr tė kryesisht jashtė kufijve. Titulli i tij zyrtar ishte: “Mitropolit i Durrėsit, Gorės dhe Shpatės, primat dhe zėvendėspatriark i gjithė Ilirisė, detit perėndimor dhe gjithė Shqipėrisė”. Mes njė tė pėrditshmeje krijuese dhe ne auditorin e kishės ai ishte publik siē dėshironte dhe mund tė jetonte, si prift. Kisha, qė funksiononte dhe si partnere mediatike, ose adresa ku ishte mbajtur ose demostruar ēėshtja e javės pėr komunitetit shqiptar e botuar me pas dhe nė gazetė, ishte atmosfera qė e ēoi Nolin sipas Lames nė drejtimin e “Dielli”-t. “Prifti u bė gazetar; me 8 qershor 1919, prifti dorėzohet peshkop dhe peshkopi zgjidhet deputet i Vatrės nė Parlamentin e Shqipėrisė… mėshon nė kishė, mėshon dhe nė shtyp.” Kontributi pėr ndėrtimin e kėtij rrjeti mediatik tė shqiptarėve tė Amerikės, solli me njė frymė 12 shekuj zhvillimi. Noli predikoi llojin e fundit tė quajtur situativ para njė auditori me “atdheun” e largėt. Eshtė “pretenca” e formimit tė tij qė e ēon kah modernia e shekullit nė tė cilin jetoi, modernizėm, nė themel pėrshtatjeje me jetėn civile. Manifestimi i tij tregoi se mund tė tregonte Shqipėrinė moderne edhe pa qenė kėtu e qe aq mė pak moderne. I prirur pėr tė pėrqafuar misione tė mėdha, ose pėr t’i afruar ato me rastet e jetės sė tij, pėrveē kishės bashkė me gazetėn, rruga shumė shekullore e retorikės nė shoqėrinė njerėzore, mėsyu me veprėn e Nolit drejt e nė nivelin e saj bashkėkohor. Dhe pėr me tepėr nė shqip. Kjo ka ndodhur njėkohėsisht me rimarrjen e pushteteve dhe administratave nė gjuhėn shqipe. Situata ėshtė vėrtet e rėndėsishme dhe kushtezuese nė pikėpamje historike institucionale. Ka qenė vėshtirėsi e madhe tė punoje nė njė terren bosh thuajse pa atdhe si ai i Nolit, por nga ana tjetėr, tė ishe nė njė situatė tė tillė luftarake tė imponuar, kushtet ishin thuajse tė llojit ideal pėr kombinimin e kapaciteteve folėse (pėrfshirė retorikėt) me ato konfliktuale tė mjedisit. Sepse vetėm atėherė, mund tė luheshin skena heronjsh, qoftė dhe njė Daniel nė strofkullėn e luanit (kupto nje parlamentar si Noli te fshehur nėn karrike pėr t’iu shpetuar plumbave). Nė marrėdhėnien e tė pėrditshmeve tė Nolit, retorika ka vazhduar tė fitojė terren civil, madje dhe nė mjediset e kishės, ashtu siē ka udhėhequr me intuiteėn e tij Noli i njėsuar prej “madheėisė” sė misionit. Vlerat e mbetura tė gjuhės vijneė pikėrisht nga kėto madhėsi.


    Noli e Konica – Heronjt e Homerit..

    Nė njė vepėr pėr Nolin, Lefter Lame Dilo -shkruesi i parathėnies mendon se autori ishte shoku i “pandarė tė idealit tė pastėr” pėr Konicėn. Konflikti kishte shpėrthyer me forcė “tė mėdhenjsh” mes rreshtash, si ato tė Konicės pėr ngjarjet e ’20-’24. Drama “politike me tre akte” e Shqipėrisė ishte si vijon: Akt i Parė- Ahmet, Zogu, nė lidhje me marrėveshje tė plotė me Fan Nolin dhe shokėt, bėri njė luftė tė fortė pėr Partinė e Indipendencės tė pėrfaqėsuar nga Vatra, kundra Partisė sė Kollonizimit italian tė pėrfaqėsuar prej Luigj Gurakuqit. Zogu triumfoi dhe Gurakuqi u mund.
    Akt i Dytė- Gurakuqi ahere u pėrpoq dhe arriu tė kllase Fan Nolin me shokėt nė qarkun e influencės sė tij, organizoi njė kryengritje me pėrkrahjen e Italianėve dhe pėrzuri Ahmed Zogun nga Shqipėria.
    Akti i Tretė- Ahmed Zogu organizoi dhe ay njė kryengritje me pėrkrahjen e Serbėve, pėrzuri Gurakuqin me Fan Nolin nga Shqipėria, ēliroi njerėzit qė kish burgosur Gurakuqi, vuri njerėz tė tjerė nė burg, dhe u bė i zoti i Shqipėrisė.” Po sipas Konicės, njerėzit e Qershorit 1924 vunė Nolin nė krye sepse “besimi i tyre ka qenė sė Fan Noli i lirė nga intrigat lokale, i lirė nga zemėrime dhe klecka malokėsh, i lirė nga njė tė shkuar ngatėrresash nėnė dhe do tė qeveriste me frymėn e re tė njė njeriu me ideale tė ndryshme”. Noli ėshtė larguar nga Shqipėria pas ardhjes sė Zogut nėpėrmjet Italisė “(Dhjetor 1924) ftuar nga Musolini”, siē dėshmon Elsi. Pas njė pėrthyerje joheronjsh nė veprėn e tij politike, pasojnė dhe disa tė tjera siē ishte pranimi mė nė fund sėrish prej tij i Zogut, madje rendimin nė njė llogore me tė, pasi i kishte kėrkuar pension kur ai kishte qenė ende mbret i shqiptarėve. Konica ėshtė njė nga kujtimet e Nolit nė njė nga pėrmendjet ose reagimet e fundit publike tė tij dhe pikėrisht nė fjalimin me rastin e 50 vjetorit tė gazetės “Dielli”. “Sa i pėrket punės sė tij gazetareske, ju tė gjithė dini se nuk ka qenė i shkėlqyeshėm, ngaqė ndonjėherė e zhyste penėn nė acidin e gurkalit tė stilit tė vėrtetė francez…”. Ky njeriu i kishte lėnė testamentin e jetės sė tij Lame Kodrės e priftit Noli, qė pritshėm do t’i kėndonte mbi varr, por jo me rezervat e paimagjinuara tė njė grindjeje. Zamputi sjell Maleshoven pėr vleresimin qė ai e sheh treskajor Konica-Noli-Fishta. Pėr tė ata “janė fytyrat me tė mėdha tė Shqipėrisė nė fushėn e kulturės”.

    Noli – misioni politikan?

    Roli “magjepsės dhe fatal njėkohėsisht” i “korifej i popullit dhe vendit”, siē e kanė quajtur me shumė figurė kryeministrin gjashtėmuajsh tė ’24-ės, ka disa referime. Duke iu afruar politikės nga pathosi i komunikatorit dhe nevoja e lindur nga mungesa e atdheut, bėhet e qartė qė ky nuk mund tė ishte profesioni i tij. Pėrveē rrethanave tė tjera, mosmenaxhimi i tė cilave, nė njėfarė mėnyre ishte pėrgjegjėsi e postit qė kishte marrė pėrsipėr. “Njė kohė mė parė” se Noli tė hynte nė histori, atdheu i kėrkuar i Nolit qė jetonte nė modelin-vepėr “...ē’ka qenė, ē’ėshtė e ē’do tė bėhet”, ushtroi mes kėrkimeve tė shumta precedentin e pushtetit tė katėrt- publicistikės - pa njė shtet tė qartė me pushtetet e tjera nė Shqipėri. Nė mungesė tė shtetit shqiptar, vepra kulturore e shqiptarėve hynte nė tregun me tė ēuditshėm qė mund tė kishte patur ndonjėherė. Pėr auditore qė nuk mund tė silleshin kurrėsesi pranė: autorėt shqiptarė qė ishin edhe vetė nė formim, i drejtoheshin popullsisė shqiptare me kufizime dhe rretheve politike me forcė vendimi mbi Shqipėrinė. Realiteti (vendimmarrės) jashtė Shqipėrisė, mė i rėndėsishėm se ai brenda saj dhe lejet pėr botim tė drejtuara nga administrata tė huaja rezultojnė sot me njė inventar tė thjeshtė se, shqiptarėt kanė shkruar dhe botuar nė disa kontinente, shtete dhe rreth e rrotull nėpėr Ballkan ndoshta mė shumė se brenda Shqipėrisė. Nė njėfarė mėnyrė, tė prodhoheshe personalitet shkrimi ose dhe veprimtar kombi jashtė Shqipėrisė, nuk ishte e rrallė, pėr tė mos thėnė qė u bė lloj zotėrues. Dhe autorė tė tillė si Mithat Frashėri gjejnė se “ca nga ca, nė mėnyrė inkoshiente, mėmėdheu mori pėr mua formėn e njė perėndie dhe kulti i tij ... vendin e njė besimi fetar”. Noli veēon me shumė nga tė gjithė duke na afruar ēudinė e tė lindurit shqiptar nė njė komunitet shumė tė ngushtė e tė kufizuar siē ishte ai i njė fshati nė Turqi tė treguar shumė vite mė pas mes pėrkėdhelisė sė misioneve nė Autobiogafi: “duket sikur misioni i Ibrik -Tepesė ishte sa pėr t’i dhėnė njė pionier si ju Rilindjes shqiptare. Pasi mbaroi atė mision, ajo u zhduk nga harta si njė ngulim shqiptar nė Thrakė”. Atdheu i ka munguar Nolit dhe disa autorėve tė tjerė bashkėkohorė njė lloj si publicistikės. Ai ndjen dukshėm nevoja identiteti profesional dhe ekzistencė materiale, ngjyra kėto qė i ngjajne njė tė pėrditshmeje tė vėshtirė pėr t’u jetuar dhe aq me pak pėr tė ndėrtuar vizione misionesh. Ose dhe aq me shumė pėr tė ėndėrruar me lendė heronjsh mundjen e njė realiteti tė vėshtirė. Vetė ardhja ne Shqipėri drejt e nga metropolet e zhvilluara ėshtė gati nė kufijtė e njė perralle. Nė terma tė shtetit, pamundėsia pėr tė ushtruar njė tė tillė shqiptar solli njė kontradiktė tė qartė. Kur rasti i shtetit shqiptar erdhi, figurat qė kishin sjellė kontribute tė medha edhe pa tė, nuk arriten tė ushtronin as mjeshtėritė fillestare pėr shtetin. Noli ėshtė mė tipiku pėr kėtė, por jo i vetmi.

    Autorėt e kanė vėrejtur pashmangshėm fondin e “misionit” dhe sipas veprash tė ndryshme ose pėrshtypjesh tė pėrgjithshme,kanė konkluduar pėr forcėn e (mos)veprimit, sidomos nė rastet kur kanė marrė pėr bazė krahasimi,heronjtė e shpallur tė Nolit ose ata tė pėrafruarit pej tyre. Pėrhumbja e pėrmasave tė tij konkrete, sidomos nė rastet kur nuk janė me vlerėn e mitit, vijnė sipas Qoses, nė njė pėrshtypje krijimi qė “Noli ka pasur qejf tė madh pastaj, qė si krijues, si historian t’i kapė heronjtė pėr fyti dhe prej piedestalit tė tyre tė lartė e tė paprekshėm, t’i zbresė nė mesin e njerėzve tė thjeshtė, tek do tė jetojnė, tė gėzohen dhe tė vuajnė, tė ngadhnjejnė dhe tė dėshtojnė bashkė me ta”. Noli dhe heronjtė frekuentojnė njeri/tjetrin, duke shkėmbyer sipas rastit pėrmasat mitike me ato njerėzore. “Gjatė rrethimit tė rrezikshėm tė Parlamentit, qė zgjati afėrsisht katėr ore, Fan Noli pėr herė tė parė nė jetė, nuk e pyeti veten:” Si do t’ia bente Napoleoni, ose Skėnderbeu, apo Jezui nė njė rast tė tillė?” 1. Njė hero i harruar apo i pamundur? Paraprakisht Noli e kishte larguar modelin e tij politik tė fėmijėrisė, Napoleonin, pėrmes shqyrtimesh qė tingellojnė ndoshta naive nė autobiografi, por qė dukshėm nuk e lejojnė tė pėrqaset nė gjithė veprimin e tij politik me formula tė njohura individėsh ose ideologjish dhe qė gradualisht ėshtė shndėrruar nė gjasė me shumė dilema. Modeli politik pėrmes heroit tė fėmijėrisė, ėshtė pjesa me pa pėrfaqėsim gjatė gjithė jetės sė Nolit, dhe pėr kėtė arsye ajo me pa fizionomi,edhe atėherė kur mbetet mes komunitetesh e aksionesh tė majta. Kėtu nuk ėshtė fjala pėr emrin konkret tė heroit, sepse pėr njė moment heroi tjetėr ėshtė gati. “Ai e dinte se kėsaj pyetjeje tė tij i gjendej pėrgjigja tek “Dhiata e Vjetėr”, nė episodin ku flitet pėr Danielin nė strofkullen e luanit”2. Pėrtej asaj qė shumė studiues e pėrkufizojnė si romatizėm e idealizem tė tij, Noli e “pėson” nga moskonsiderimi i atyre qė nuk shqyrtohen nga kėto misione. Autori qė ecėn “Anės lumenjve” nuk ėshtė Noli, siē zgjodhi dhe siē u shfaq. Qartėsisht, Noli nuk ėshtė shfaqur vendimtar pėr politiken ose nuk ka reflektuar sukses me aksionin e tij politik, perjashto rastet kur ishte shumė i mbėshtetur. Brenda konstelacionit tė misionit, me tė cilin shfaqet aftėsia pėr tė menaxhuar postet e karrierės, nėse do tė ndaleshim tek ai vetėm si politikan, atėhere do tė ishte e vėshtirė tė zbulonim cilėsi domethėnėse. Jo vetėm sepse ai dėshtoi nė kulminacionin e kėsaj vepre, duke sjellė mė shumė se gjithēka, mospėrmbushjen e “pritjes”, qė ishte ndėrtuar pėr tė edhe nga vepra politike. Njeriu luftarak i letrave, strategu i rrallė i tekstit, vrojtuesi mė largpamės dhe mė i hollė i shtresave tė krijimit, armata mė e fuqishme e prodhimit tė suksesshėm e voluminoz, madje dhe vepruesi me pėrfundim nė ēėshtjen ortodokse shqiptare dhe atė diplomatike tė pranimit tė Shqipėrisė nė Lidhjen e Kombeve, nuk ishte aspak i tillė si “i pari” i Shqipėrisė. Brenda kuadrit tė shfaqjes sė tij dhe kthesave qė pėsoi dhe Shqipėria nga kjo shfaqje, pjesa mė e debatuar e Nolit, politika, ėshtė shpėrndarė nė kėto diskutime si vezhgim, pėr tė vlerėsuar aftėsite e tij dhe pėrmes kėsaj, rėndėsinė e shtuar apo pakėsuar nė veprėn “Atdheu”, e cila nuk ia kishte sjellė gjithashtu “pritjen” e tij tė madhe, duke e nderur mes dilemash fillestari nė pėrpjekjet pėr ta mbajtur brenda tij me forcėn e mėparshme. Kėtu nuk ėshtė fjala pėr emocionin e dashurisė ndaj vendit, qė nuk e mundi si politikan, por pėr vullnetin qė ndėrtohet dhe nga kompetenca e pėrfaqėsimit tė komunitetit.

    Por nuk duhen harruar dhe kushtėzimet si ato pėr tė cilat bėjnė fjalė burime tė sotme gojore tė administratės pėr Shqipėrinė nė Departamentin Amerikan, tė cilat janė shprehur publikisht se, kjo njohje nuk do tė ndodhte pėr sa kohė Noli nuk do tė provonte me zgjedhje tė lira, sepse ai pėrfaqėsonte vullnetin e vėrtetė tė popullit. Kurse pėrsa i pėrket programit tė tij qeverisės, tė njėjtat burime pohojne se ai ishte diēka e pamundur praktikisht prej Shqipėrisė nė atė periudhė. “Bisedonjėsit tė gatshėm”, i kėrkohej veprim sipas detyrės politike me tė cilėn vinte. Teksti politik i Nolit, i dukur si “parathėnia” edhe e njė veprimi tė suksesshėm politik, ka diferencė tė dukshme me aksionin politik. Dhe kjo ėshtė mbetja e vetme nga tekstet i tij. Nė kuptimin konkret politik, programi i qeverisė sė Revolucionit tė qershorit, kishte shumė mė tepėr nga ē’mundej Shqipėria nė pėrgjithėsi. Por kjo e fundit, ėshtė prova qė ka ndodhur pas hartimit tė tekstit. Njė aksion ėshtė tashmė i sigurt: Noli vetė, ėshtė “shqipėruar” plotėsisht si individ, deri nė tė qenurit pėrfaqėsues politik i komunitetit, gjuhėn e tė cilėve pasi e mėsoi e tejkaloi. - E shqipes u bėftė!


    Pak fjalė pėr Fan Nolin

    Emri i Fan Nolit, Theofan Stilian Noli, ėshtė lidhur megjithė kulturėn e re shqiptare tė shekullit tonė. Vendlindja, Ibrik-tepeja ose Qyteza, njė fshat shqiptar nė Traki, afėr Adrianopojės. Pasi kreu nė greqisht shkollėn fillore dhe gjimnazin, nė vitin 1900, nė moshėn 18-vjeēare, ai u largua nga vendlindja pėr tė mos u kthyer dot mė dhe shkoi nė Athinė.
    Nė gjimnazin grek ai ishte njohur me letėrsinė antike greke, me letėsinė evropiane e sidomos me veprėn e Shekspiri. Vetėm mė 1912 ai kreu studimet e larta dhe u diplomua per arte , kurse mė pas nė moshėn 55-vjeēare, mbaroi konservatorin, dhe nė moshėn 63-vjeēare mori doktoratėn e filozofisė pėr histori. Pėr tė siguruar jetesėn, hyri nė njė shoqėri tramvajesh e mė pas si sufler nė njė teatėr. Mė 1903 shkoi nė Egjipt ku punoi pėr dy vjet si mėsues. Mė 1906 Noli u dėrgua nė Amerikė nga patriotėt e kolonisė sė Egjiptit pėr organizimin e lėvizjes kombėtare tė shqiptarėve tė atjeshėm. Brenda njė kohe tė shkurtėr Noli krijoi shoqėrinė “Besa-besė”, qė mė pas u shkri nė federatėn “Vatra” si dhe gazetėn “Dielli”.
    Noli ėshtė dėgjuar ose lexuar si prift, gazetar, shkrimtar, politikan, kritik letrar, diplomat, historian, pėrkthyes, madje dhe si muzikant nė kohėn e vet. Nė vite nuk ka qenė e mundur tė diskutohet mbi Nolin nė vetėm njėrin prej kėtyre “profesioneve”. Njė jetė nė kufijtė e legjendės ka nisur me portretet e pėrfytyruara tė tij. Mes te cilave ngrihet:
    Heroi i misionit tė kryer Biri i vetėm qė “duhej me doemos... tė plotėsonte ambiciet e... kota” tė babait tė drejtuara nga tė qenurit prijes ishte njeriu qė “i pėlqente aq shumė adhurimi i heroit sa dhe muzika”. Njeriu qė 18 vjeē nuk ishte me nė vendin e tij tė lindjes, por nė njė shtet e komunitet nėse mund tė thuhet “i kundėrt”(nė pikėpamje tė fesė dhe rivalitetit rajonal pėr ndikim) me atė te Turqisė, Athinė, qė “tė gjente njė punė atje dhe tė vazhdonte studimet nė universitetin e Athinės” - si “karrocier trolejbuzi, kopist, sufler, aktor”, kishte qenė “Fan Noli nė imagjinatėn e tij, duke mbajtur Dhjatėn e Re tė Kristoforidhit nė njerėn dorė”, qė “kerceu mbi kalin e tij Rosinant dhe u bė kalorės i Skėnderbeut si dhe misionar i Krishtit midis popullit shqiptar”. Pasi u vendos nė ShBA, u mor me krijimtari letrare, me studime tė ndryshme, siē ishte “Bethoveni dhe Revolucioni Francez” etj dhe me organizimin e veprimtarive tė kishės shqiptare nė Amerikė, e cila shėrbente si qendėr e lidhjes sė kolonisė shqiptare. Fan Noli mbeti deri nė fund tė jetės sė tij njė demokrat i shquar. Ai vdiq mė 13 mars 1965 nė ShBA, ku ndodhen edhe sot eshtrat e tij.


    Konica, miku dhe armiku mė i madh i Nolit

    Njė tjetėr hero i Nolit brenda etikės qė i nevojitej shqiptarėve, ėshtė ai qė ka gjetur Konica: “Me rastin e kremtimit tė Ditės sė Flamurit, u poqa me shokun e vjetėr, peshkop Fan Nolin, tė cilin nuk e kisha parė disa vjet. Fan Noli, (njeriu qė ka lojtur roll aqė tė madh nė lėvizjen t’onė dhe ėshtė aq i njohur munt t’i pėrmendet emėri pa ndonjė titull si njė fytyre historike, pa hyrė nė ndonjė pakėsim nderimi nė kėtė mungesė titulli)…Heronjt’e Homerit ē’kėmbejin fjalė t’ashpėra, pastaj bashkoheshin, si me parė. Sado qė s’jemi si ata heronj, m’u kujtuan kur u poqa me njė fytyrė me tė cilėn kam lėftuar aqė shumė kohė si shok, edhe pak kohė si kundėrshtar”. Heroi tjetėr i Homerit - rivali i Nolit, me sa duket nuk ka qenė thjesht armiku i pakthyeshėm i tij. Faik Konica - njeriu qė e pa Nolin si oguri i bardhė, ka mbetur padrejtėsisht deri vonė fajtori i konfliktit tė tė dy tė mėdhenjve. Prifti i bėrė pėr herė tė parė i tillė nė komunitetin qė udhėhiqej nga Konica, i ngritur me kalimin e kohės nė meshtar, peshkop e deri kryeministėr, ishte vlerėsuar “me plot gojėn.. . nga shoku i tij Faiku, qė mbeti gjithnjė Faik i thjeshtė me penė nė dorė..” “Kabineti i Fan Nolit ėshtė mė i miri qė munt tė bėhej;...”. Kėshtu e gjykon Faik Konica kabinetin e shokut dhe tė bashkėpunėtorit tė vet Theofanit. Ai qė mbeti Faik, dhe nė mėrgim pėr gjithė jetėn, edhe kur u shtruan, kėtu meshė, u ngritėn pallate, e qė grumbulluan pasuri nga njerėz, qė nuk e deshėn kurrė Shqipėrinė, e qė as e dinin nė kishte njė komb tė tyre, “nga tryeza ku punoi Fan Noli prift” jep vlerėsimet maksimale pėr tė.
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga Albo : 14-03-2005 mė 23:42

  2. #22
    Shpirt Shqiptari Maska e Albo
    Anėtarėsuar
    16-04-2002
    Vendndodhja
    Philadelphia
    Postime
    30,122
    Postimet nė Bllog
    17
    40 vjetori i ndarjes me Nolin

    Le tė mos pandehin qė s’kemi kapedanė pėr tė drejtuar timonin e anijes sonė, nė mes burrave energjitikė kurdoherė dalin udhėheqės tė mirė. -Fan Noli

    Fan Stilian Noli (1882-1965)

    O flamur gjak, o flamur shkabė,
    O vend e vatr’ o nėn’ e babė,
    Lagur me lot, djegur me flakė,
    Flamur u kuq, flamur i zi.

    U mbushėn 40 vjet qė nga vdekja e Fan Stilian Nolit, njėrit nga figurat mė tė rėndėsishme dhe mė tė shkėlqyeshme tė letėrsisė, kulturės, fesė, historisė dhe politikes tė popullit shqiptar. Po e shėnojmė pėrvjetorin e Nolit nė njė kohė pėr ne shqiptarėt mė tė rėndė dhe tragjike se sa ishte koha nė tė cilėn ka jetuar dhe vepruar ai, ndėrmjet rreziqesh, ambiciesh, veprimesh politike dhe antipolitike. Ai lindi mė 6 Janar 1882, nė Ibrik-Tepi, Turqi, njė fshat banuar nga shqiptarėt. Noli u rrit shėndetlig e disa herė u gjet nė buzė tė varrit, bile njė herė e kishin marrė pėr tė vdekur dhe po e qanin pėr t’i dhėnė lamtumirėn e fundit. Nė kėto ēaste, Noli i vogėl hapi sytė e po ēuditej me atė ē’ka ndodhte. Mėsimet e para i morri nė shkollėn greke tė vendlindjes dhe mė vonė punoi dhe jetoi nė Athinė. Nė tė vėrtetė ai quhej Theofan Stilian Mavromati (Syziu), por ai vendosi pėr mbiemėr emrin e gjyshit tė tij Noli. Kėshtu u quajt gjithmonė Fan Stilian Noli.

    Nė vitin 1903, Noli shkon nė Egjypt ku ditėn punonte si mėsues nė njė shkollė greke dhe mbrėmjeve punonte i suflar dhe aktor nė teatėr. Nė Egjypt u njoh me disa atdhetarė shqiptar qė ishin tregtar nga Shqipėria. Ata e bindėn qė tė shkonte nė Amerikė duke i paguar dhe harxhimet e udhėtimit. Nga viti 1906-1913, jetoi dhe punoi nė Amerikė ku u muar me njė sėrė veprimtarish kombėtare shqiptare. Karrierėn gazetareske e fillon nė gazetėn “Kombi”(1906-1907), dhe mė 1907, Noli bashkoi mbarė shqiptarėt e Amerikės nė shoqėrinė e parė politike “Besa-Besė” ku do tė hapė dhe gazetėn me emrin “Dielli” qė u shėrbente shqiptarėve nė Amerikė si burim lajmesh, por edhe si njė shkollė e vogėl pėr mėsimin e gjuhės shqipe. Nė vitin 1908, kur Noli ishte vetėm 26 vjeē, bėhet priftė pėr hir tė Shqipėris, ku meshėn e parė e mban mė 22 mars, nė kishėn e “Shėn Gjergjit” nė Boston. Me kėmbėngulje Noli, nė pak vite shqipėroi 6 libra fetar me gjithėsej 1357 faqe, punė kjo madhėshtore, duke zgjidhur problemin pėrgjithmon tė kėndimit tė meshės fetare nė kishė nė gjuhėn shqipe.

    Noli bashkė me Faik Konicėn, mė 18 prill 1912, pregatitėn Federatėn gjithė shqiptare nė Amerikė “Vatra” qė do tė kishte dhe gazetėn e saj “Dielli”. Federata “Vatra” dha njė ndihmesė tė pallogaritėshme pėr mėrgimtarėt shqiptar nė Amerikė, duke lajmėruar pėr gjendjen e trubullt nė Shqipėri atė kohė. Nė vitin 1912, Noli diplomohet nė Universitetin e Harvardit, dhe nė nėntor tė po ati viti, Noli bashkė me Faik Konicėn, shkojnė nė Londėr, si pėrfaqėsues tė “Vatrės” pėr tė mbrojtur interesat e ēėshtjes shqiptare nė konferencėn e ambasadorėve.

    Tė gjithė po presim tė mundim tė vemi
    T’i falemi Flamurit
    dhe ta puthim dheun e Dashur
    tė Atdheut tonė.(NOLI)

    Pas shpalljes sė pavarsisė Noli do tė punonte dhe luftonte pėr organizimin e politikės sė brendėshme dhe tė jashtme tė vendit, pėr tė vėnė nė jetė parimet e demokracisė sė pėrparuar. Mė 1913 ėshtė delegat nė Kongresin e Triestės. Pranimi i Shqipėris nė “Lidhjen e Kombeve” mė 17 dhjetor 1920, ai do ta cilėsonte si suksesin mė tė madh tė karrierės sė vet politike. Nė dhjetor tė 1921, Noli mbrin nė Korēė dhe mban meshėn e parė nė gjuhėn shqipe mė 11 dhjetor tė 1921. Ditėn e “Shėn Spiridonit”. Mė 12 dhjetor, Fan Noli, mban njė meshė tė madhe nė gjuhėn shqipe nė kishėn e “Shėn Gjergjit” dhe bėn edhe kurorzimet e para tė martesave nė Korēė. Ēifti i parė i kurrorzuar nga urat Noli ishte i Dhimitraq Ēėrava dhe Efigjeni Thana. Mė 21 dhjetor Noli niset urgjentisht nė Tiranė ku Kėshilli i Lartė e ngarkoi ministėr i jashtėm i qeverisė sė Xhaferr Ypit.

    Noli e shikonte si tė domosdoshme krijimin e kishės, Ortodokse Autoqefale Shqiptare, brenda vendit, e cila do tė bėhej barrierė e ndėrhyrrjes politike sė huaj. Kėshtu mė 10-19 shtator tė 1922, nė Berat u mblodh Kongresi, i cili themeloi Kishėn Autoqefale Shqiptare. Kongresi i Beratit ishte mė shumė njė shprehje e vullnetit politik dhe u mbėshtet fort nga Qeveria e Tiranės. Si qendėr e Autoqefalis u caktua qyteti i Korēės, qė mė pas Noli u lidh ngushtė me kėtė qytet, ku mė vonė Korēa e shpalli Fan S. Nolin, qytetar Nderi, si dhe e caktoi kanidatin e saj pėr deputet nė Asamblenė Kushtetuese. Nė vitin 1923, Fan Noli u dorėzua peshkop nė Korēė dhe u emėrua Mitropolit i Durrėsit, Gorės e Shpatit, Primat dhe Eksark i gjithė Ilirisė, i Detit perėndimor dhe i gjithė Shqipėrisė. Vetė Noli nė kėto ēaste emėrimi, do tė thoshte: “Titull i madh, por pagesė e vogėl, por titulli e plotėson ngushticėn financiare”.

    Kėshtu Noli do tė bėhej njė figurė udhėheqėse pėr vendosjen e rendit demokratik. Ku nė qershor tė 1924 do tė zgjidhet kryeministėr i Shqipėrisė dhe pėr 6 muaj do tė pėrballonte problemet ekonomike dhe politike. Por programi i tij do tė rezultonte i parakohshėm pėr buqtė dhe feudalėt qė nuk njihnin demokracin e Kuvendin Popullor. Noli i rritur jashtė Shqipėrisė, nuk e njihte dhe nuk mund ta njihte realitetin e vendit tė tij. Nė shtator tė 1924, Kryeministri Fan Noli dhe me Luigj Gurakuqin do tė pėrfaqėsonin Shqipėrinė nė Asamblenė e pestė tė “Lidhjes tė Kombeve”. Ku fjalimi i mbajtur nga kryeministėr Noli, pati jehonė tė madhe jo vetėm nė vendet antare tė Lidhjes, por edhe nė vendet e tjera.

    E mjera Shqipni, po dergjet e po vdes
    dhe neve tė mallkuarit nuk e shkojmė ta shėrojmė
    po mundohemi ta pagėzojmė se mos na vdes pa emėr,
    pastajza si do ta njoh Shėn Pjetri qė mban hapset e parajsės.(NOLI)

    Mbas rėnies tė Qeverisė Demokratike, Noli do tė qėndronte nė Europė dhe mė 1925 ai zgjidhet kryetar i organizatės “Komiteti Nacional Revolucionar”(KONARE). Nė vitin 1930, do tė pėrfaqėsonte Shqipėrinė nė Kongresin e parė antifashist nė Berlin tė Gjermanisė. Nė vitin 1932, Noli do tė rikthehet nė Boston tė Amerikės, i zhgėnjyer nga politika, i dobėt nga shėndeti, dhe shumė i varfėr, ku do ti shėrbente Ahmet Zogut dhe mė vonė Enver Hoxhės, pėr hir tė shqiptarėve dhe Shqipėrisė. Mbas disa vitesh Noli do tė thoshte pėr dėshtimin e qeverisė sė tij demokratike; “Ne kishim me vete shumicėn, kur vumė nė programin tonė reformėn agrare. Ne ishim pakica, kur erdhi puna pėr ta zbatuar atė”. Federata mbarė shqiptare “Vatra” e zgjedh Fan Nolin kryetar Nderi, i cili ishte figura me e fuqishme e kėsaj organizate tė madhe tė shqiptarėve tė Amerikės.

    Nė vitin 1937-1938, Fan Noli mbaron konservatorin e muzikės tė Nju-Inglentit, dhe mė 1945, Noli merr gradėn “Doktor” nė Historinė e Lindjes sė Afėrme dhe tė Rusisė, nė Universitetin e Bostonit. Mė 13 mars tė vitit 1965, nė moshėn 83 vjeēare vdes nga njė sėmundje tė rėndė, nė qytetin e Launderdejl tė shtetit tė Floridės, Dr. Mitropoliti Fan Stilian Noli.

    Se pas dimrit vjen njė verė
    Qė do tė kthehemi njė herė,
    Pranė vatrės, pranė punės,
    Anės Vjosės, anės Bunės.(NOLI)

    Rebel i lindur dhe armik i shtypjes e i padrejtėsive, Noli u frymėzua me mėsimet dhe parimet e Revolucionit Francez dhe tė presidentit amerikan Linkoln pėr t’i vėnė nė jetė nė Shqipėri. Noli ka patur bindjen se kishte lindur e i duhej tė luftonte, pėr njė Shqipėri tė lirė, me kufinjė tė sigurtė, tė zhvilluar nga ana ekonomike e kulturore. Ai ishte i dashuruar me Shqipėrin, gjuhėn shqipe dhe Skėnderbeun. Noli nuk pushoi sė menduarit kurrė pėr atdheun e tij, dhe gjithmon priste rastin qė tė shikonte edhe njė herė Shqipėrinė para se tė vdiste. Sa herė qė gjente rastin, Noli fliste me dashuri dhe simpati pėr kombin dhe Shqipėrin e tij. Noli e ngriti si pak kush tjetėr nė atė kohė figurėn legjendare tė shqiptarit, gjallėrinė e tij nėpėr shekuj. Ai e pėrshkoi shqiptarin si njė luftėtar tė paepur dhe tė patrembur pėrmes furtunash dhe stuhish.

    Fan S. Noli ky atdhetar me ndėrgjegjie tė lartė qytetare politike dhe demokrat i shquar, reformator i kishės, gojėtar, udhėheqės politik, kompozitor i cili luftoi pėr Shqipėrin larg saj. Jetoi vetėm 4 vjet nė mėmėdhe, zotėronte rreth 12 gjuhė tė huaja, duke bėrė tė flasi nė shqip Shekspiri, Gėte, Hygoi, Ibseni, Servantresi etj. Kėto vepra Noli i pėrktheu nė njė kohė kur nė gjuhėn shqipe pėrkthehej pak, kur kushtet shoqėrore dhe politike nuk ishin tė pėrshtatshme. Ai bėri Don Kishotin tė ėndėrrojė shqip, bėri Otellon tė zemėrohet shqip, bėri Hamletin tė pikėllohet shqip. Dr.Mitropoliti Fan Stilian Noli do tė mbetet nė Historinė e Shqipėris, si njeriu qė ariti i pari me hir tė vullnetit dhe hollėsisė sė tij, tė lexojė zyrtarisht gjuhėn shqipe nė meshė nė kishė. Dita qė mėshoi pėr herė tė parė, ėshtė njė ogur i bardhė nė udhėn e pėrparimit tė kombit shqiptar, dhe as e harrojmė as mund tė lemė tė tjerėt ta harrojnė. Ai ishte shqiptari qė foli shqipen mė tė pastėr dhe tė fuqishme, Noli u bė udhėheqėsi shpirtėror i shqiptarėve, qe njė arkitekt i madh i pėrpunimit tė fjalės shqipe dhe i mendimit demokratik shqiptar.

    Fan S. Noli si askush tjetėr ngriti zėrin pėr afrimin e Shqipėrisė me botėn, ngriti zėrin pėr padrejtėsitė historike qė janė bėrė kombit shqiptar. Ai ngriti zėrin dhe luftoi pėr liritė demokratike dhe mendimin e lirė. Ishte pėr njė demokraci tė tipit perėndimor, me pluralizėm politik dhe zgjedhje tė lira. Pėr kėtė u jepte pėrparėsi, marrėdhėnieve me SH.B.A, dhe mėnyrės amerikane tė jetesės. Veprimtaria diplomatike pėrben njė faqe mė tė ndritura nė jetėn e Nolit. Ai ėshtė pėrfaqėsuesi i madh i oratorisė shqiptare, sidomos me fjalimet politike, por edhe nė publicitetikė pėrdori njė gjuhė me njė shije tė lartė artistike. Shpesh ai na ka dhėnė pamje mjaftė prekėse tė realizuara nėpėrmjet njė stili nga ana emocionale. Me shkrimet dhe oratorinė e tij ai krijoi njė ndėrtesė tė lartė e tė bukur qė ėshtė studiuar dhe po studioet edhe sot. Jeta dhe vepra e Fan Nolit pėrbėjnė njė thesar me vlera tė mėdha kombėtare tė kulturės dhe historisė sonė shqiptare. Librat e tij ribotohen dhe mbeten mė populloret, emrin e tij e mban sheshi, shkolla dhe rruga nė Tiranė e gjetkė.

    Por eshtrat e tij janė ende nė mėrgim, pėrtej oqeanit. Ndoshta njė ditė do tė bėhen njėsh me tokėn shqiptare ashtu siē e dėshiroi dhe ėndėrroi atdhetari i madh shqiptar Fan Stilian Noli. Pra le ta kujtojmė sot kėtė figurė tė gjithėanėshme shqiptare pėr ndihmesėn e tij qė dha nė ecjen pėrpara tė historisė dhe kulturės sonė shqiptare. Mendoj se vargjet prekse tė Fan S. Nolit vlejnė edhe sot si dikur pėr mėrgimtarėt e shumtė shqiptar qė gjenden nė botė, si dhe pėr politikanėt shqiptarė qė mė shumė po ngatėrrojnė dhe trubullojnė punėt e Shqipėrisė.

    Pėrgatiti Arben Llalla

    4 Mars 2005

  3. #23
    Shpirt Shqiptari Maska e Albo
    Anėtarėsuar
    16-04-2002
    Vendndodhja
    Philadelphia
    Postime
    30,122
    Postimet nė Bllog
    17
    Eruditi Konica dhe letrari Noli, sipas kujtimeve origjinale tė korēarit 104 vjeēar Peter Minnar

    Po, unė jam nė tė vėrtetė Petraq Minari, shqiptar i kulluar

    nga Klajd Kapinova, Manhattan New York


    Ja qė ndodh edhe kėshtu..

    Kohėt e fundit kam parė njė libėr voluminoz, tė botuar nė New York, e cila pėr informacionin e pasur dhe shumė foto origjinale tė panjohura mė parė ėshtė e mirėseardhur nė komunitetin amerikano-shqiptarė. Ēdo libėr i shkruar mirė ose keq, ka vlerėn e vet dhe autori mbetet i nderuar, mbasi nė vorbullėn e jetės plot konkurencė e mbijetese nė ShBA, ka sakrifikuar kohėn e ēmuar, pėr t'i ofruar lexuesit njė informacion divulgues informativ e pėrshkrues. Kjo nuk do tė thotė, se pėr pėrmbajtjen e librit tė ndaj tė njėjtat mendime, mbasi servilizimin nuk e pėlqen asnjė jetėshkrimor ose historian.

    Jo titulli tėrheqes me efekt komercial, por pėrmbatja e njė pune joshkencore e historike tė mirėfilltė (publicistikė), ka berė qė libri mė shumė t'u mbes nė dorė shqiptarėve, sesa ta kėrkojnė pėr ta pasur nė blibliotekė. Dhe pse? Diferencimi i figurave kryesore tė diasporės, ėshtė bėrė me ose pa pėlqimin krahinor, politik, kulturor, arsimor, etj., sesa i nisur nga misioni profesional nė pasqyrimin me realizėm, tė kontributin e madh ose tė vogėl tė tyre. Po marr njė shembull. Nė njė libėr jetėshkrimor pėr shqiptarėt e Amerikės mungon jeta e njė ndėr profesorėt mė tė shquar tė komunitetit amerikano-shqiptarė e qarqet e perzgjedhura intelektuale universitare amerikane sikurse ishte e mbeti PROF. ARSHI PIPA. Gjithsesi tė shkruash pėr prof. Pipen („Professor Emeritum”, titull i dhėnė nga Universiteti Minnessota), duhet tė kesh njė njohje tė gjėrė, te thellė dhe pėr me tepėr aftėsi te madhe interpretative tė mendimeve e studimeve me vlera, qė nė formė relike ia la amanet qytetit tė lindjes.

    Unė kam pasur fatin e nderin qė tė jem i pranishėm kur nė Shkodėr mbėrritėn 45 kuti me libra dhe doreshkrime, qė profesori Pipa i la qytetit te vet dhe si nderim vendlindja kishte disa vite qė i kishte ngritur nė bronx dy portrete vėllezėrve: martirit Av. Mysafer Pipa e prof. Arshi Pipės, nė Muzeun Historik te Qytetit...

    Kėshtu mund te them edhe pėr tė tjerėt, qė s‚kanė punuar ndonjėherė nė brumatriēe... Unė kam marrė pėr analizė njė shqiptar nga qyteti i mirėnjohur i serenatave (Korēa), tė patrajtuar nė librin e pėrmendur mė lart, qė sikurse thotė edhe njė botues i njė gazete nė New York, aty nuk janė pėrfshirė tė gjithė shqiptarėt. Shpesh ndodh, qė titulli i bujshėm i njė libri nuk e justifikon permbajtjen, suksesin e se cilės po e jep lexuesi amerikano-shqiptar.

    Mė ka qėlluar, qė kėtė libėr ma la nė dorė njė bisnesmen, qė pėr etikė nuk kėrkon ti pėrmendet emri. A mund tė quhet shkencor, njė libėr qė ka shpieguesin e emrave, ku nuk ka asnjė literaturė referuese apo hulumtuese nė arkivat private apo shtetėrore nė ShBA... Nė libėr mungon diversiteti i mendimeve teza dhe hipoteza, ballafaqimi me faktet e argumente tė diskutueshme pėr njė figurė me ose paemėr. Monotonia e pėrshkrimit tė njerėzve dhe vetėlavdėrimi i intervistuesve tė improvizuar, ėshtė shoqėruesja kryesore nė disa faqe tė saj. Risitė janė dhėnė tė prera me thikė, se kėshtu ėshtė dhe nuk ka ndryshe. Si nuk u gjet njė dėshmi autentike nė asnjė librari, arkiv shtetėror ose bibliotekė private, si fjala vjen, njė certifikatė e lindjes ose tė rregjistrimit tė njė shqiptari (nė shtetin e Luizianės), qė para 150 viteve paska ardhur nė ShBA dhe ėshtė vendosur nė shtetin e Luizianes, ku „mendohet” se ėshtė „vendosur” edhe komuniteti mė i madh shqiptar, tė pakonstatuar nga shtypi amerikan. Mos kemi tė bėjmė edhe nė kėtė rast me „gjakun e shprishur”, sikurse thonė shpesh arbėreshėt e Italisė!?

    Nė libėr mungon analiza e vendosjeve tė emigrantėve nė grupe ose veēmas dhe dėshira ose prirja e emigrantėve pėr t‚u marrė mė shumė me bisnesin se sa me shkollimin apo prirjet pėr t‚u integruar si lider shoqėror ose politik (karrirė profesionale), dukuri kjo shumė e pėrhapur nė trojet etnike shqiptare. A nuk e tregon kėtė ekzistenca e 24 perandorėve me origjinė ilirė nė periudhėn e Perandorisė Romake (Romė e Konstandinopojė) apo drejtimi e shėrbimi me besnikėri nė Perandorin Otomane tė 45 kryeministrave me origjinė arbėr apo shqiptar. A do tė ishte mė mė interes pėr lexuesit, qė tė kishin lexuar njė panoramė ose analizė pėr suksesin e fėmijėve, nipave e mbesave tė emigrantėve tė parė, gjurmėt e tyre dje dhe sot e kontributi nė jetėn amerikane, se sa ēfarė tė ardhurash ka njė bisnesmen nga bisnesi i vogėl, si: pizzamen, doorman, porter, fotostudio etj. Kush nuk do tė kishte dėshirė tė lexonte ecurinė e integrimit tė shpejtė me sukses e pavetėmburrje nė universitetet amerikane tė emigrantėve rinj, qė janė shumė mė lart shkollarisht se parardhėsit bashkėatdhetar tė ardhur nga Shqipėria, Kosova, Mali i Zi e Maqedonia, se sa tė lexojnė pėr tė asimiluarit „shqiptar”, qė nuk din as shkrim as kėndim arbėrisht. Sa shumė interes do tė zgjonte njė shkrim brenda njė libri me njė analizė: pse komunizmi nė Shqipėri e kishte jetėn mė tė gjatė se nė ish-vendet e kampit socialist, njė pjesė e komunitetetėve (joshqiptarė) tė cilėt jetojnė nė Amerikė e kanė bėrė shumė pėr vėllezėrit e tyre tė shtypur nga diktatura e proletariatit. Sa kanė ndikuar bisnesmenėt e hershėm shqiptarė antikomunistė e atdhetarė dhe cili ishte kontributi konkret pėr rrėzimin e komunizmit nė Shqipėri? Si shpiegohet qė disa bisnesmenė e organizata „atdhetare” nė ShBA kanė mbijetuar nga fondet e prehri i qeverisė komuniste e „demostronin” tė ashtėquajturėn „atdhedashuri” me flamurin me yll!?

    Ende nuk kemi lexuar nė shtyp ose nga librat e botuar kohėt e fundit njė shkrim tė studiuar me argumente, sa nga shoqatat politike, kulturore apo insitucionet e komuniteteve fetare, (bektashi, islame, orthodokse, katolike, protestane etj.) nė New York, Boston, Detroit, Florida etj., mbi projektet e tyre gjatė 14 viteve tė fundit, nė ndihm tė emigrantėve tė rinj ekonomik nga trojet etnike shqiptare, qė historikisht bashkatdhetarėt i kanė mbajtur e mbajnė financiarisht nė mbijetesėn e tyre? Pse jemi kaq mbrapa nė organizimin e mirėkuptimin pėr bashkėpunim midis njeri-tjetrit, pėr tė ecur pėrkrah komuniteteve shembull, si: izraelitėt, gjermanėt, irlandezėt, indianėt, italianėt, francezėt, polakėt, spanjollėt, rusėt, grekėt, shtetet latine (Amerika e Jugut), kinezėt, afrikanėt, aziatikėt etj.? Pse dhe ē‚kuptim ka gjallimi i partive e shoqatave politike (mikroskopike) me emėr e paemėr nė ShBA, kur elektorati ėshtė joshqiptar dhe a do tė ishte mirė qė enėrgjitė e tyre pėr karrierė politike t‚i kanalizonin nė vendlindje?

    Gjatė bisedave tė lira shpesh pyesim njeri tjetrin: Cili ėshtė kontributi konkret i bisnesmenėve bashkėatdhetarė pėr mbėshtetjen e intelektualėve nė shkollim gjatė 14 vjetėve, pėr gjuhėn angleze e shkolla shqipe pėr fėmijėt e nipėrit e tyre tė lindur nė Amerikė, specializimin e tė rinjve tė talentuar, sponsorizime librash, promovime galerish artesh etj., mbasi shpesh i shohim mė faqet e para tė gazetave, revistave e TV tė tyre me ose pameritė, duke deklaruar „mallin” qė kanė pėr „Atdheun” si tregtarė flamujsh? Shpesh nė mediat e shkruar amerikano-shqiptare si fotokopje e trojeve etnike shqiptare gjejmė artikuj qė i fryjnė aktivitetet e tyre vetėmburrėse ndaj asaj qė ata e quajnė mėmėdheu e harxhojnė mijėra dollarė pėr pritjet e pėrcjelljet e disa politikanėve qė i kanė rėnė gabimisht nė qaf politikės∑ Fjalėt e veprat duhet tė jetė bashkėudhėtare dhe jolajkatare, domethėnien e tė cilave shqiptarėt e dinė mė mirė se askush tjetėr. E sa pyetje mund tė rreshtonte kushdo qe jeton e punon nė komunitetin amerikano-shqiptar...

    Askush nuk di nė bazė tė pėrfundimit me saktėsi tė hulumtimeve, a ka pasur pėrndjekje ndaj bashkėatdhetarėve pararendės nė ShBA, pėr shkak tė nacionit, fesė dhe kontinentitit nga vjen, sikurse ka ndodhur me komunitetet e tjera, zezakėt e Afrikės, italianėt, kinezėt, spanjollėt etj., pas periudhės sė Luftės sė Dytė Botėrore etj. Edhe sikur tė marrim rezultanten e fundit nga familjet e emigrantėve para 150 deri nė vitin 2004, nuk ka pėr fat tė keq asnjė shqiptar, qė ka arrritur tė integrohet nė nivelet e larta tė shoqėrisė amerikane, duke pėrfaqėsuar komunitetin ku jeton e punon si kongresist, senator, major, guvernant etj., por kanė preferuar tė mbesin vendnumėro nė angazhimin e shoqatave e partive shqiptare si kryetar ose antar tė tyre.

    Duke lexuar disa libra tė shkruar nga paraardhėsit emigrantė ose qė njihen si hulumtues tė jetės sė emigrantėve shqiptarė, te krijohet pershtypja, se shqiptarėt paskan pasur suksese e asnjėhere probleme e vėshtirėsi ne jetė e punė. Nuk ka asnjė analizė apo shembull, pse disa shqiptarė kanė pėrfunduar nė burgje dje dhe sot dhe fati i tyre pas kryerjes sė dėnimit. A kanė qenė shqiptarėt tė pėrfshirė nė organizatat ose grupe jolegjitime, qė me shumicė kanė vepruar nė ShBA gjatė viteve tė para tė shek. XX dhe pas periudhės sė Luftės II Botėrore deri nė ditėt tona. A ka pasur prej tyre, qė kanė bashkėpunuar me rregjimin e Enver Hoxhės, duke e pėrhapur propaganden e bekuar shtypjen e bashkėatdhetarėve dhe dėmi qė i sollėn „mėmėdheut” nė vuajtje me dashurinė per diktatorin?

    Po tė shikosh nė bibliotekat e Manhattan-it mikrofilmat e arkivave tė gazetave tė pėrditshme amerikane, ka shumė raste, kur nė faqet e gazetave ka arrestime tė shqiptarėve∑ Prirja pėr tė pasqyruar tė zezėn si tė bardhė e anasjelltas, veēse e demton ēdo autor, qė shkruan biografinė e njė njeriu tė preferuar ose tė panjohur. Tė rrallė janė librat biografik tė shkruar nė shekullin XX nga emigrantė shqiptarė. E kundėrta po ndodh tani me botimet e dorėshkrimeve biografike... Analiza e tyre ėshtė nė formėn e lėvdatave, ku subjektiviteti i librit dhe shkrimeve (recensioneve) rreth memoareve mbartin doza tė larta „realizmi”∑


    Epilogu qė mund tė "prishė" statukuonė e historisė


    Para disa kohėve, miku im Viktor Martini (Boston) mė dėrgoi ekzemplarė nga koleksioni i gazetės "Illyria", „Dielli” etj., ndėr vite. Gjatė bisedave tė herėpashershme pėr jetėn e amerikano-shqiptarėve, ai me pasion fliste pėr dėshmit e emigrantit 104 vjeēar Peter Minnar, njė korēar qė nė moshėn 20 vjeē kishte ardhuar nė ShBA.

    Si njė ndėr figurat mė tė spikatura tė diasporės, Minnar-i ėshtė njėkohėsisht njohės i figurave, qė bėnė shumė pėr diasporėn, mėmėdheun e kulturėn. Ai njeh shumė mirė kolosin brilant Faik Konica, njohėsin e 16 gjuhėve tė huaja, njeriun e anatemuar gjatė diktaturės, sikurse letrarin e njohur Fan Nolin, me tė cilėt ka qendruar nga afėr.

    Nė botė ėshtė bėrė modė gėrmimi i historisė e personaliteteve qė e bėnė atė. Eshtė normale e nė funksion tė ecjes pėrpara, debati i lirė dhe diversiteti i mendimeve si njė kulturė e re, qė pėr gjysėm shekulli ka munguar mes nesh.

    Nė fillim tė shek. XXI, preokupimi i historisė ėshtė i veēantė. Shpesh historia ėshtė kontrolluar e fshehur shqiptarėve ēka vijon, sa qė kushdo qė mund tė sjellė argumente e dokumenteve arkivore tė ndryshėm, vihen nė shigjetat e sulmeve, qė vijnė nga ata qė e shkruan siē deshėn atė. Nė fushatėn e fshehjes e falsifikimit sistematik tė historisė dhe kulturės, e ka pėsuar pjesa mė e mirė, ngjarje e situatė, personalitete e procese, tė cilat shqiptarėt tash duan t'i zbulojnė e jetojnė intensivisht.

    Shqiptarėve historia u ėshtė fshehur, servirur e kontrolluar nė mėnyrė tė egėr, pėr arsye ideologjike nė tė njėjtėn kohė. Diktatura e proletariatit, lufta e klasave e koncepti i prolekulturės, ishin instrumente dhe mbulesė e mjaftueshme pėr tė bėrė krime ndaj njerėzve (nė tė gjallė tė tyre e kur mbyllnin sytė), asgjėsohen dokumente, falcifikohen epoka e ngjarje, jeta e aktiviteti nė diasporė, likuidohen personalitete e momente tė historisė e kulturės. Atdhetarizmi ishte shndėrruar nė fraza e etikė, qė nuk thoshte asgjė, e rėndom me etiketė stoliseshin ngjarje e situata, procese e personalitete, tė cilat historia sot po i harron shpejt ose po i mallkon rėnd.

    Procesi i vlerėsimit e rivlerėsimit tė historisė, i njohjes e rinjohjes sė ngjarjeve e personaliteteve historike e kulturore ėshtė i gjatė, i vėshtirė dhe asnjėherė nuk mund tė jepet nė mėnyrė absolute: se kėshtu ėshtė e jo ndryshe. Historia, duhet tė kuptohet jo si gjest a pėrcaktim patriotik, jo si zhurmė a retorikė stilistikore, por si punė e moral shkencor.


    Historia e amerikano-shqiptarit Peter Minnar?


    Duke shfletuar me kujdes librin e Peter Minnar-it me titull: "Pėr Shqipėrinė", ēdo njeri krijon njė ide tė kjart mbi personalitetin atdhetar, baletmaestron, aktivistin e ēėshtjes nacionale, bashkohėsin e Konicės, Nolit, Ēekrezit, Dakos etj. Dhimitėr Panajoti nga Bostoni, nė vitin 1997 shkruan: "Mosha, gjallėria dhe veēanėrisht kujtesa e fortė e kėtij bashkatdhetari, tė habisin tek dėgjon pėr takimet apo letėrkėmbimet e tij me presidentėt e ShBA-sė, si: Nixon, Bush, Clinton si dhe me senatorė, kongresmenė etj. Pėr tė ruajtur vėrtetėsinė e shkrimeve, preferova t'i fotokopjoj ato."
    Ky ėshtė Peter Minnar, shqiptari me banim nė Boston, tė cilit pėr dekada tė tėra iu privua dėshira pėr tė vizituar vendin e tij. Arsyeja si zakonisht: Antikomunist. Ai i tillė ishte vėrtetė. Dhe mjaftonte vetėm ky shkak, pėr ta ndarė nga gjiri i fisit tė vet nė Korēė. Nė moshėn 20 vjeēare nis njė aventurė, pėr tė shkuar si kurbetli nė vendin e Bekuar tė ShBA ˆ sė, duke lėnė vendlindjen e dashur, kundra dėshirės sė nėnės. Ishte i ri plot energji e ėndrra qė i vlonin nė gji. Asokohe, nuk kishte aq shumė dijeni pėr Amerikėn. Midis shumė problemeve tė tjera Peter-i kishte pėrvetėsimin e gjuhės angleze, pa tė cilėn ishte e pamundur qė tė bėnte hapa pėrpara. Ai duhej tė mėsonte patjetėr atė. Emigranti kujton: "Nė fillim nuk e dija se emri im Mina shkrujen krejt ndryshe. Mė pas e mora vesht se e shkruanin Mainas. Kjo nuk mė pėlqeu edhe forma Minas, qė nuk tregonte origjinė shqiptare, por greke. Jo, jo thashė me vet, nuk jam i tillė. Ja kėshtu, duke u njohur me gjuhėn angleze, e mėsova se mbiemri im qė tė drejtshqiptohet duhej tė shkruhej Minnar. Edhe ermi m'u shndėrrua nė Peter, por unė jam nė tė vėrtetė Petraq Minnari, shqiptar i kulluar." Edhe pse nė Amerikė, mendonte pėr Shqipėrinė, e thėnė ndryshe zemra i rrihte pėr Atdheun. Menjėherė nisi punėn si punėtor fabrike. Mė vonė hyri nė njė shkollė, ndėrsa nė vitet 1923-1929 punon si aktor nė njė teatėr amerikan. U muar shumė me baletin klasik. Ai e kuptoi, se baleti, ishte thjeshtė njė art qė nuk i siguronte tė ardhura financiare, mbasi asokohe nisi tė duket nė ekranet prej bezeje kinemaja, e cila menjėherė do tė bėnte qė tė falimentonte arti i baletit. Kėshtu emigranti iu fut udhės sė vėshtirė, por tė bukur tė tregėtisė, zanat tė preferuar nga shqiptarėt qė zbrisnin nė "Tokėn e premtuar". Nė vitin 1929 shkon nė Korēė, me mallin e zhuritur pėr mėmėdheun, familjen e fisin. Nė ditėt qė qėndron nė vendlindje njihet me njė vajzė nga qyteti. Ai vendos tė martohet me vajzėn e Koli Asllanit. Ai kujton detajin e para 74 vjetėve, kur ka shtypur ftesat e dasmės, tė shpėrndarė miqve e shokėve. Ende sot funksionojnė disa pjesė (relike) tė mbetura nga shtypshkronja me emrin e korēarit "Dhori Kotit", qė i pėrkasin shekullit XIX. Kjo ėshtė Shqipėria e "kapitalizmit", qė Minnar-i e krahason me vitin 1927, kur hypnin e zbrisnin qeveritė pa bėrė asgjė pėr popullin. Me keqardhjen e thellė qė ka pėr vendlindjen, ka shkruar nė mediat amerikane.

    Ai ėshtė krenar, qė ka shėrbyer si i pari Kryetar i Shoqėrisė Letrare Amerikano-Shqiptare me qendėr nė Boston nė bashkėpunim me Departamentin Amerikan tė Shtetit, kundėr komunizmit internacional dhe instalimit tė degės barbare nė Shqipėri. Kėtė gjė e vėrteton mė mirė sidomos mbrojtja, punėsimi dhe vlerėsimi i 1615 antikomunistėve shqiptarė tė arratisur nga rregjimi i Tiranės mė 1952-1954. Pėrmes shkrimeve publicistike, denoncoi vijueshmėrisht gjendjen e rėndė nėn thundrėn e hekurt tė shtypjes sė tė gjithė lirive themelore tė njeriut. Shkrimet e tij mbetėn njė dokumentacion i gjallė kundėr shtrembėrimeve qė i janė bėrė historisė. Ai ka rezervuar tė drejtėn e viteve qė mban mbi supe duke thenė: "∑historia e Shqipėrisė do tė rishkruhet nga djalėria shqiptare."

    Artisti, ka pasur njė njohje shumė tė mirė pėr kollosin e mendimit shqiptar, siē i pėlqen shpesh ta quaj tė madhin Faik Konica. Kur Konica ishte Kryetar i Federatės Panshqiptare "VATRA" (themeluar mė 1912) nė Boston, baletmaestro ishte Kryetar i degės sė Federatės Panshqiptare "Vatra" pėr qytetet Natick Massachusets. Nuk ėshtė e lehtė tė ndėrmarrėsh inisiativėn tė flasėsh pėr F. Konicėn thotė shpesh Peter, tek pėrsėrit: "∑nuk ėshtė njė ndėrmarrje e lehtė dhe nuk mund ta bėjė kushdo. Pėr t'ua bėrė mė tė qartė kėtė gjė, mund t'ju them vetėm kaq, se brenda atij kostumi kombėtar, qė vishte me dėshirė Faik Konica, ishin tė fshehura shkollat dhe universitetet mė tė dėgjuara tė botės. Ja ky ėshtė Konica, krenaria e mendimit tė kombit shqiptar, i lėnė nė harresė me qėllim nga regjimi i kaluar komunist, pėr tė mos u bėrė i njohur as nga vetė shqiptarėt".

    Duke shėtitur nėpėr Arkiva tė rėndėsishme, qė i disponojnė vetė shoqatat e hershme shqiptare, shteti amerikan dhe kujtimet me pėrvojėn e njerėzve qė e jetuan historinė Minnar, ėshtė ndalur nė nevojėn e rishkrimit tė historisė, tė figurave qė e bėnė njė pjesė tė saj, mbasi padrejtėsitė, shtrembėrimet sipas interesave komuniste e vijuesve tė bindur tė saj nuk mund tė pranohen qė tė zėnė vend nė histori.

    Minnar ėshtė njėkohėsisht mik i Antoni Athanas. Tė dy miq tė ngushtė, ndonėse me mendime tė ndryshme mbi ēėshtjen "Noli" si klerik dhe politikan. Ai ėshtė 10 vjet mė i madh nė moshė se bisnesmeni i restoranteve A. Athanas, megjithatė ka rezerva pėr figurėn e Nolit, tė cilin e vlerėson nė fushėn e letrave si pėrkthyes dhe letrar i talentuar nuk mund tė mohohet, ēka nuk do tė thotė kurrsesi qė tė mitizohet dhe tė mos lejohet asnjė shkrim kundėr tij. Shkrimet e lėvdatat pa analizė kritike tė faktoshkrimeve e dokumenteve autentike, ka bėrė qė nė Shqipėri tė mos ketė objektivitet ose e thėnė ndryshe shterpėsia e krijuar nė kohėn e diktaturės, ka sjellė pėr pasojė fenomenin e mitizimit ose monopolin e njė ose tė dy studiuesve e shkrimtarėve, qė flasin e shkruajnė pėr njė figurė sipas oreksit e veshit komunist.
    Edhe atdhetari Minnar nuk ėshtė lėnė nė heshtje, kur ka pasur mendime tė kundėrta ose tė diskutueshme pėr bashkėkohėsin Fan Noli. Kundėr Peter-it ėshtė hedhur me fanatizėm prof. Nasho Jorgaqi e prof. Viron Koka. I pari, ka shkruar njė "pamflet" nė fletushkėn "ZP" dhe i dyti nė njė tribunė demokratike si "RD", por qė nė vetvete tė dy vijnė nga indoktrinimi dhe shėrbimi qė i kanė bėrė komunizmit. Ndėrsa i pari, qėndron nė pozitat e njė socialisti (konvertuar) tė thekur, i dyti i kthyer nė demokrat, ēoroditi edhe atė pjesė tė rinisė shqiptare, qė pret realizėm dhe freski nė analizėn e figurave tė nacionit. A mund tė fyhet Docenti dhe Kryetari i Federatės Panshqiptare pėr qytetet Natick Massachusets qė nga viti 1923, Peter Minnar president i "Of Albanian American Literary Society" nė vitet 1954, njė studiues i Nolit dhe njohės i fotografive tė bashkohėsve tė tij!?

    Si ka mundėsi qė z. Nasho Jorgaqi, i ftuar disa herė nė ShBA ndoshta pėr "inerci" tė sė kaluarės, tė mos njohė atdhetarin e "Vatrės" Peter Minnar, qė sikurse shkruan njė publicist nė shkrimin "Historia shkruhet vetėm me dialog" (Shih: Peter Minnar "Pėr Shqipėrinė", Boston, USA, 1995), "ėshtė padyshim njė ndėr kolonat mė tė fuqishme nė diasporėn shqiptare nė ShBA. Me vlerė do tė ishte njė bisedė dyshe pėrballė ekranit tė televizionit, pėr tė njohur realisht "pėrēartjen" e moshės apo tė fakteve, gjė tė cilėn z. Minnar e pranon me kėnaqėsi, pasi e ka planifikuar qė sėbashku me fakte tė pakontestueshme tė vijė nė Shqipėri pėr tė tretėn herė nė verė tė vitit 1994".


    Toleranca dhe kultura e thellė e Dr. Minnar pėr historinė


    Duke u futur nė brendėsi tė librit tė autorit Minnar, tė shoqėruar me letra, shkrime publicistike me prėmbajtje atdhetare, pėr figurat qėndrore tė diasporės, argumentet pse duhet rrėzuar dhe shkatėrruar komunizmi nė Shqipėri, qė populli i tij tė jetojė i lirė nė demokraci sikurse shumė shtete tė tjera tė pėrparuara, mė tėrhoqi vėmendjen edhe njė shkrim origjinal, tė cilėn mendoj ta dėrgoi tė plotė pėr botim, nė revistėn kulturore-letrare amerikano-shqiptare „KUVENDI”, qė botohet nė Detroit (Michigan), mbasi mund tė zgjojė interes pėr lexuesit shqiptar dhe studiuesit, qė gjėrat e ngjarjet t‚i shikojė me logjikėn e argumenteve.

    Ai i shkruan Z. Viron Kokės dhe Z. Nasho Jorgaqit:

    "Pėrpjekja pėr tė nxjerrė figurėn e F. Nolit tė pėrsosur nė pesė veprat e tij me tė njėjtin titull, tė bėn pėrshtypje, se sot nė botė nuk mund tė ketė njeri pa tė meta ose me kufizime nė disa aftėsi personale. Kjo praktikė, pa kompjutera e dallonte Shqipėrinė komuniste, qė tė krijonte biblioteka e dosje tė biografive dhe karakteristikave tė tė gjithė pjesėtarėve tė tė gjithė shqiptarėve brenda dhe veēanėrisht pėr ata qė jetonin jashtė Atdheut. Kėto dosje, kishin ngjyra tė ndryshme ose ngjyroseshin sipas kėrkesave tė politikės sė etikės shqiptare dhe tė komunizmės sė kulluar.
    Kjo gjė ka prekur sado pak edhe disa studiues tė historisė qė e monopolizojnė Fan Nolin, kurse tė tjerėt, shokė e tij dhe bashkėkohėsit i harrojnė ose bėjnė sikur e harrojnė me qėllim. Megjithatė, nė moshėn 95 vjeēare mėsova, se mund tė shkosh nė parajsė.
    Zoti mė ndihmoftė, qė historianėt e rinj tė mė marrin me sy tė mirė pas debatit tim tė fundit me zotėritė V. Koka dhe N. Jorgaqipėr kėto qė po jua them mė poshtė:
    Nė pėrgjigjen e artikujve tuaj, pėrkatėsisht nė "Zėri i Popullit" me 10 shtator 1993 dhe nė "Rilindja Demokratike" mė 19 shtator 1993, po ju theksoj, se Fan Nolin e kam ēmuar si njeri me kulturė tė gjerė, duke veēuar zgjuarsinė, mendjemprehtėsinė, shkathtėsinė, pėrkthyes dhe poet i shkėlqyer, por mė shumė oratorinė.
    Pėrsėri theksoj se e nėnēmoj pėr mikpritjen, shpirtligėsinė, si klerik tė dėshtuar, egoizmin pėr shqiptarėt e ditur tė kohės sė tij, si pro - komunist dhe politikan pa vlerė.
    Pėr kėto po paraqes disa tė vėrteta tė grupuara dhe do tė mėnjanoj mendimet e mia, tė cilat do t'i shpreh mė vonė:
    Sė pari, Noli si pro - komunist dhe politikan i dėshtuar. Bazohem nė "Fan Stilian Noli - Album 2", prej Qerim Panaritit, faqe 75 ku thuhet: "Nė fillim tė Dhjetorit, 1924, njė mision Sovjetik nėn kryesinė e N. Krakovietski arriu nė Durrės ...Noli njė me njė thirri mbledhjen e Kabinetit. Shumica e shokėve tė Kabinetit shprehėn mejtimin, qė misioni Sovjetik tė mos pranohet nė Tiranė (se nė Shqipėri kishte hyrė?!). Noli nguli kėmbė, qė „kjo s'ėshtė mėnyrė fisnike nga pikėpamja diplomatike, qė tė pėshtyjmė nė surrat njė mision diplomatik tė njė shteti tė madh si Rusia".
    Dhe mė pas lexojmė nė librin "Fan S. Noli "Rron or rron dhe nuk vdes Shqiptari", mbledhur nga Pirro Tako, faqe 33:
    "Vitet e emigracionit i hapėn sytė Nolit nė shumė drejtime dhe e bėnė atė mė tė vetėdijshėm nė luftėn e tij. Nė kėtė transformimi ideor ndikuan disa faktorė, siē ishin: takimet me udhėheqėsit revolucionarė tė popujve tė ndryshėm;

    njohja me shtypin komunist;

    vizita nė Bashkimin Sovjetik mė 1927;

    pjesmarrja nė Kongres...

    Kėto pikėpamje gjetėn mishėrimin e tyre edhe nė Deklaratėn e Komitetit tė Ēlirimit Nacional, tė shkruar nga vetė Noli (e cila u botua nė "Liria Kombėtare"), me 11 maj 1927." Gjithashtu, po lexoj thirrjen drejtuar popullit shqiptar nė emėr tė K. Ē. Nacional nga Kryetari i saj Noli, botuar nė "Liria Kombėtare", me 11 shtator 1928, ku mund tė dallosh lehtė fjalorin komunist:
    "Shqiptarė!
    Koha e gjakpirėsve imperialistė ka pėr shkuar, ashtu si shkoi koha e hajdutėve feudalė. Punėtorėt dhe katundarėt revolucionarė anė e mbanė botės po gatiten e po hidhen me sulmin final, kundėr tiranėve tė tyre shekullorė, qė t'i korrim me drapėrin e t'i shtypim me ēekanin, qė t'i shuajnė njė herė e mirė nga faqja e dheut”.

    Vienė, 3 shtator 1928,
    Pėr "Komitetin e Ēlirimit Nacional"

    Fan Noli



    Tronditėse, ėshtė "Letra e hapur" e profesorit shkodran, Mėhill Marku, botuar nė gazetėn "The Albanian - American", tetor 1956, faqe 4, e shkruar shqip me titull: "Mirėsisė sė Tij, Fan S. Noli" (pra, kur Noli ishte gjallė), ku thuhet:
    "Nuk u besova syve tė mij, kur pashė telegramet qė Hirėsia e Juaj i ka ēue herpasher qeverisė sė kasapvet tė Tiranės. Nė kėtė telegram, Hirėsia Juaj, jo vetėm qė aprovojnė ēka bajn ata, qė kanė deklarue kjartsisht se nuk besojnė nė Zotin dhe kanė fut nė burg e vra tė tjerėt... Ju i keni paraqitė komunistat e Tiranės nė sytė e botės si njerėz tė denjė me e qeverisė popullin shqiptar∑ Njė ditė, keni me takue Skanderbegun dhe po ju thom se ka me qenė shumė i idhnuem. Shpresoj, se nuk i ka ra nė dorė kopja e "Djellit",ku nė tė krahasohet Enver Hoxha me tė".


    "Pėr kėtė dėshmojnė shumė njerėz dhe artikuj gazete tė asaj kohe, ku Fan Noli nė Kishė, bankete dhe piknikė krahasonte Enver Hoxhėn me Shėn Gjergjin dhe Skėnderbeun legjendar”.
    Por mė domethėnės ėshtė libri: "Albumi Dyzet Vjeēar nė Amerikė 1906 - 1946", i Hirėsisė sė Tij, Peshkop F. S. Nolit, tė cilin e botoj "Vatra" nė Boston, mė 1948, ku thuhet:
    "Kryetrimave qė e ēliruan Shqipėrinė nga fashistėt, nga nazistėt, nga bejlerėt u dedikohet ky Album." (Pra u dedikohet komunistėve).
    Po artikujt e gazetės "Pravda", datė 4 dhe 11 nėntor, 1927, ku jepet intervista e Fan S. Nolit me rastin e dhjetė vjeēarit tė Revolucionit nė Moskė, ku u organizua njė Kongres i miqve tė Bashkimi Sovjetik. Noli ishte Kryetar i Komitetit tė Ēlirimit Nacional dhe nė Kongres mori pjesė si anėtar i delegacionit, qė pėrfaqėsonte popujt e Ballkanit.
    Kjo gjė pohohet edhe nė shkrim - pėrgjigje tė Z. Viron Koka nė "RD", mė 19 shtator 1993, ku thuhet: "Ai (d.m.th. Noli) shpresoi se Bashkimi Sovjetik dhe forcat e tjera do t'i shpėtonin popujt, pra edhe popullin shqiptar..." Z. Koka vazhdon mė tej: "Noli ishte nga tė parėt intelektualė tė Evropės qė e braktisi tė majtėn Evropiane... ai u largua nga „KONARE” dhe shkoi nė Amerikė!"
    Po, i them unė, autorit tė shkrimit, Z. Viron Koka, se Noli qė nga janari i vitit 1925, e deri nė 1932, periudhė qė jetoi nė Evropė, gjeti njė rehati dhe ngrohtėsi financiare nga Konare nė 8 vjet. Kėtė gjė e kemi thėnė edhe mė parė, se kalimi nga klerik nė politikė dhe pastaj nga politika nė klerik u bė si mjet jetese. Pra, Noli i la mėnjanė iluzionet e dikurshme mbi Amerikėn, si njė vend qė gjoja ndjek politikė paqėsore e tė mbrojtjes sė popujve tė vegjėl (lexo tel "Liria Kombėtare", mė 20 shkurt, 1929), dhe pėrsėri pas njė dashurie me Konarenė e lė atė mė 1932, duke iu drejtuar Amerikės sė Wilson - it tė dikurshėm. Kėsaj i thonė politikė dhe Nolit politikan!
    Qerim Panariti, thekson nė faqen 88 se "Gjatė 10 vjetėve 1943-1953, "Vatra" u bė pėr Nolin njė koshere mjalti. Pėr nder tė tij dha dy bankete madhėshtore pėr 40 dhe 50 vjeēarin e tij nė Amerikė. Nė kėto dy ftesa, vatranėt i mblodhėn Nolit mė tepėr se $1.000 etj."
    Ka edhe shembuj tė tjerė, si Reforma Agrare por megjithatė...
    Sė dyti, Noli si klerik i dėshtuar dhe jo mikpritės. Pėr kėtė problem do tė vazhdoj tė citoj Qerim Panaritin nė faqet 89, 90, 92 simė poshtė:
    "Noli ish person sekretiv. Ishte e pamundur pėr tė qė t'i hapte zemrėn njeriut pa rezervė. Noli s'kish asnjė konfidencė, d.m.th. njeri qė t'i hapte zemrėn 100 % kurdoherė ishte i rezervuar. Ndėr shqiptarėt e Amerikės, Noli e kish humbur besimin krejt. "Tė lėnė tė thosh si gunėn e vjetėr".
    Ja dhe njė pėrshkrim karakteristik pėr tė: "Noli nuk ish mikpritės si Faik Konitza. Po tė dilnje jashtė me tė ishte e pamundur qė tė vinte dorėn nė xhep. Po ta vizitonje nė shtėpi, s'tė afronte asnjė kupė me ujė. Noli ish hamės i madh, kur gėzonte shėndet dhe plot humor dhe shakara."
    "Ndėr fshatarėt e Shqipėrisė kish njė dashuri tė madhe. Fshatari i thjeshtė thosh ka korruptuar komercializma dhe beson se s'mund tė bėsh dot tregti "me kryq nė ballė". Pėr kėtė Z. Qerim Panariti shton: "Kėto karakteristika i gėzojnė tė gjithė njerėzit e lartė nga mendimet. Por nė kėtė rast, del akoma e qartė se ēfarė kėrkonte Noli me qėndrimin e tij me gjigandin F. Konitza, Konstandin Ēekrezin, Kristo Dakon dhe Dr. John Nase, kundrejt tė cilėve mbodhi farėn e grindjes dhe tė urrejtjes, tė cilat u trashėguan mė pas nė shumė shqiptarė tė Amerikės". Nolit vetėm me Faik Konitzėn i haste sharra nė gozhdė, sepse ky dallohesh pėr karakterin, origjinėn dhe kulturėn e tij tė gjerė. Tė njėjtat qėndrime pasqyroi edhe ndaj fesė, klerikėve dhe besimeve.
    Nolin tė gjithė e nderojnė dhe e lartėsojnė pėr pėrkthimin e liturgjisė sė Shejtė nė gjuhėn shqipe. "Ky ėshtė shėrbim i madh", thekson Konitza, „Pėr ortodoksėt shqiptarė, por nuk duhet harruar se Liturgjia shqip i shėrbeu Nolit si mjet pune pėr shqiptarėt".
    Rezultati i punės sė tij si fetar del krejt ndryshe. Ai e pėrēau Komunitetin shqiptar tė Bostonit, me qėndrimin dhe klerikėt shqiptarė, duke bėrė atė qė pėrveē "kryekishės" sė Shėn Gjergjit u ngritnė edhe dy kisha tė tjera; ajo e Shėn Trinisė me 1921 dhe veēanėrisht pas ardhjes sė Nolit nė Amerikė, u ngrit edhe kisha e Shėn Johanit me 1934. Kjo ka qenė edhe ēudia mė e madhe pėr njė komunitet tė vogėl si ky yni nė Amerikė, qė nė 800 metra tė kemi 3 kisha. Kėtė gjė, na e thoshin shumė amerikanė tė tjerė duke qendisur: "Ah..., Ah ju ini pak shqiptarė qė kini tre kisha nė Broduej (Broadway) Street".
    Pra tė dėgjojmė (lexojmė), se ēfarė thuhet nė "Albumin 2", faqe 101, 102 e 104: "Tė gjitha andrallat qė pati Noli gjatė administratės si udhėheqės spiritual i kishės i pėsoi nga njė pjesė e klerit tė pabindur. Zėnka midis Nolit dhe ekonom At Kris Ellisit (nga fshati Hoēishti, fshat nė Korēė) hyn nė tjetėr kategori, tė cilin pa dhėnė hollėsira, Noli e pushoi nga puna. Pothuajse tė gjithė miqtė e Nolit morėn anėn e Ekonom Ellisit... . Nė pėrgjithėsi shumica e klerikėve s'ka qenė kurrė i bindur karshi Nolit".
    Nė kėtė rast shtoj, se Fan Noli nuk kishte kryer studimet pėr teologji, se u vetshpall peshkop dhe se me pėrkthimin e "Rubahirave" tė Omar Khajamit provoi atė se ai nuk mund tė ishte kurrė fetar. Pėr kėtė ēėshtje, mund tė sqarohemi edhe nga shtypi i kohės nė ato vite, si gazeta "Drita e Vėrtetė", "Skėnderbeu", "Albanian - American Literary Society", libri i zotit Gjon McClain i vitit 1952 me titull: "Albanin Expose". Po ashtu, vetė kam shkruar nė gazetėn: "The Christian Sience Monitor", nė njė debat me Fan Nolin dhe Gjon Mech Lain qė nga 14 gush 1953, deri mė 17 prill 1954. Ju zotėrinj studiues, mund t'i keni lexuar! Me kėtė rast, po ju drejtohem vetė fjalėve tė Nolit marrė nga "Albumi 2", fq. 77 ku thuhet:
    "Nėqoftė se emri im do tė mbahet mend nė tė ardhmen mund tė rronjė vetėm nė fushėn e letrave". Pra ky ėshtė edhe konkluzioni im pėr kėtė ēėshtje.
    Sė fundi, zotėrinjve Viron Koka dhe Nasho Jorgaqi, ose shkrimeve tė tyre ofenduese, po ju jap disa fakte, por tė shoqėruara edhe me disa pyetje:
    Veprat, "Bethoveni dhe Revolucioni Francez", si dhe "Skėnderbeu", janė botuar nė njė njėjtin vit mė 1947 nė New York nga F. S. Noli dhe mbajnė emrin e tij.
    Kėto dy vepra i dhanė F. S. Nolit gradėn e beēelarit (Bachelor's Degree) dhe tė Doktorit (Doctor's Degree) mė 1945, pra pas vdekjes sė Faik Konicės.
    Faik Konitza, ka vdekur me 15 dhjetor, 1952,nė Washington. Biblioteka dhe shkrimet e Konitzės vajtėn nė depot e Washington D.C. kundrejt njė pagese mujore dhe me interesimin e Fan S. Nolit e tė Qerim Panaritit erdhėn nė Kishėn e Shėn Gjergjit, nė Boston ku janė edhe sot.
    Kėto shkrime lexoheshin, sistemoheshin, nga bashkėkohėsit Fan Noli dhe Qerim Panariti nė atė kohė, por mė vonė studioheshin nga studiues tė specializuar tė regjimit tė Enver Hoxhės, regjim qė nuk i pėrmend as emrin Faik Konitzės dhe jo mė tė botonte shkrimet e tij.
    "Bethoveni dhe Revolucioni Francez" dhe veēanėrisht "Skėnderbeu", kanė njė stil tė ndryshėm nga shkrimet e mėparshme tė F. S. Nolit, bile tek "Skėnderbeu" shohim qė pėrmbajtja, mėnyra e tė shkruarit dhe shumė datime tė ndryshojnė. Ky ndryshim ndihet aq sa ndryshon "mbreti" nė "Skėnderbeu" i vitit 1921 nga "kryezoti" i Shqipėrisė nė "Skėnderbeu" i vitit 1947.
    Zotėrinjve u kujtoj, se jam 18 mė i vogėl se Noli, sot jetoj akoma (pra kur po shkruajmė kėtė artikull Peter Minnar, ėshtė 104 vjeē, shėnimi im K. Kapinova). Kam pėrfunduar gjimnazin para vitit 1920, kam studiuar dhe jam marrė me balet gjatė djalėrisė time nė Amerikė. Kam qenė mik me tė ndjerin Qerim Panariti, sekretar personal i F. S. Nolit, tė cilit i kam qėndruar pranė pėr mė shumė se 30 vjet. Miqėsia ime me Qerim Panaritin mbetet simbol i bashkimit shqiptar tė sekteve myslimano - kristiane; kultura dhe arti na bashkoin.
    Pėrfundimisht po ju drejtohem me disa pyetje, se kėshtu do tė mirrni njė pėrgjigje mė tė saktė.
    Pėrse nuk u botua libri "Albumi 2" i Qerim Panaritit nė Shqipėri ose tė paktėn pėrse nuk u ribotua?
    A mund tė ketė njohės mė tė mirė se Z. Qerim Panariti i biografisė sė Fan Nolit?
    Pėrse nė "Albumi 2" nuk pėrmendet grada e Doktorit (Ph.D.), apo ajo e Bahēellarit? Nuk u gjenden dy rradhė nė "Albumin 2", qė tė shkruheshin dhe dy nga veprat mė tė rėndėsishme si "Skėnderbeu" dhe "Bethoveni dhe Revolucioni Francez"?
    Mos vallė mendja e studiuar nė Clark University nė Wochester e Qerim Panaritit ja ka harruar kėto dy vepra Fan S. Nolit?
    Pse nė "Albumin 2" pėrmendet vetėm letra e shkrimtarit tė famshėm Benard Show dhe pse cilėsohet, qė kjo letėr ėshtė pėrkthyer nga vetė Fan S. Noli?
    A mos vallė, pas vdekjes sė Konitzės me 1942, nuk do tė mė mjaftonin tre deri nė pesė vjetė pėr tė pėrpunuar dy veprat dhe pėr tė botuar ato, duke siguruar edhe titujt pėrkatės?
    Me 1947 botohen dy libra nga i njėjti autor. Kjo ėshtė karakteristike e shkrimtarėve tė veēantė, apo shfrytėzimit tė gjėrave tė gatshme!?
    Po Benard Show, mos nuk ka tė drejtė kur thotė: "U gabuat nė zanatin kur u dorėzuat klerik"?
    Po, Qerim Panariti a mund tė shkruante kundėr Fan S. Nolit nė atė kohė? Kjo nuk mund tė ndodhė kurrė, ndryshe humbiste gjithshka! Po e la amanet disa miqve tė tij tė vėrtetėn.
    Kjo gjė mė takon mua nė gjyqin (e rekomanduar nga Dr; Viron Koka) ta bėjė bashkė me Faik Konitzėn nė Forest Hills Cemetery pas vdekjes sime.

    Peter L. Minnar
    Firma
    Quincy Mass.
    Janar 1995"




    * * *

    Kjo ishte letra mė e rėndėsishme, si pėrgjigje drejtuar dy pėrfaqėsuesve mė tė lartė tė historisė komuniste prof.dr. Viron Koka e Nasho Jorgaqit, tė botuar nė librin e autorit Peter Minnar me titull kuptimplotė: "Pėr Shqipėrinė", botuar nė Boston 1995. Le tė gjykojė lexuesi mė mirė, mbasi ende sot historiografia komuniste, qė mbizotėron nė tė gjithė instancat e „shkencės” shqiptare shkruan dhe vulos nė tekstet shkollore.


    Burime tė reja nga jeta e atdhetarit Dr. Minnar


    Ėshtė i ri, ndonėse e ka kaluar shekullin me vitet mbi supe. Gėzon shėndet tė mirė dhe pėr te sekreti I jetėgjatėsisė ėshtė njė fjalė filozofike: "Tė duash veten, ta respektosh atė". Gjithnjė ka qenė i kujdesshėm me alkoolin dhe cigaren nuk e ka konsumuar. Mish ha fare pak, kurse tre ditė nė javė ushqehet me peshk dhe dy ditė mish pule, kryesisht zoga tė vogla. Mbi tė gjitha i pėlqen tė lėvizė dhe kėtu padyshim ėshtė edhe sekreti tjetėr i sfidės qė ai i bėn moshės sė tij. Ai punon sikurse ka punuar sistematikisht gjatė gjithė jetės. Pėrmes punės njeriu mund tė bėhet i pasur nė Amerikė, mbasi Amerika nuk ėshtė filantropike. Kėshtu njeriu i huaj qė vjen aty ėshtė gjithnjė nė rolin e atyre heronjve tė Xhek Londonit, qė ishin nė kėrkim tė etheve tė arit. Drama e tyre ėshtė refren i ditėve tė sotme. Njėkohėsisht gjatė bisedave tė lira e duke vėnė buzėn nė gaz, pėr tė mos demoralizuar njerėzit shton: "Mos harroni se duhet edhe pak fat", tė shoqėruar me njė shprehje tė njohur angleze, qė thotė: "Tė ndodhesh nė kohėn e duhur, nė vendin e duhur".
    Gjatė jetės sė tij ka pasur fat nė jetė, njė histori tė pasur dhe njė pėrvoje tė mbushur me ngjarje, personalitete, senatorė, kongresmenė amerikanė, njerėz tė thjeshtė e politikanė amerikanė. Ai bėn ēdo ditė njė jetė normale, siē mund tė jetohet nė Amerikė.
    Piter Minnar ka lindur nė shekullin XIX, pra, i ngjarjes historike, kur Shqipėri ekzistonte ende pushtimi i natės sė gjatė otomane dhe nė pushtet ishte Sulltan Hamiti. Nėna e babai i tij kanė lindur nė qytetin e Korēės. Familja kishte njė gjendje ekonomike tė mirė dhe se nė familje jetonin katėr vetė, Piteri, motra dhe nėna e babai. Pas 20 vjetėve ai merr udhėn e emigrimit nė Amerikė, ndonėse nuk kishte nevojė ekonomike, mbasi ishte djalė i vetėm nė familje. Fati e hodhi nė njė shtet tė zhvilluar. Pas disa viteve e kishte tė vėshtirė qė tė rikthehet nė Korēėn e tij tė dashur, mbasi Amerika e kishte bėrė bir tė saj. Falė interesimit hyri njė shkollė nate, ku mėsonin edhe 18 korēarė tė tjerė. Pėr fat tė mirė, Peter-i i ri ishte i vetmi qė dinte alfabetin latin. Atė e ndihmoi shumė edhe gjuha frėnge dhe kultura e marrė nė gjimnazin e Korēės. Gjatė Luftės sė Parė Botėrore punoi si pėrkthyes (terxhuman) me disa tregtarė dhe mėsoi shumė pėrvojė nga kontaktet me ushtarė francezė. Mė pas integrohet falė pasionit nė njė shkollė baleti, ku iu krijua mundėsia tė mėsonte anglishten. Shpesh ėshtė pyetur nga vetė amerikanėt dhe pas viteve '90 nga gazetarėt dhe studiuesit qė hulumtojnė rreth jetės sė tij 104 vjeēare, se duke qenė djalosh i pashėm, pse nuk u martua me njė amerikane. Ai gjithnjė me dashuri pėr shqiptarėt, gjuhėn dhe vajzat e bukura qė ka Shqipėria ėshtė pėrgjigjur se: "Kjo ėshtė ēudia e ime dhe jo vetėm e imja, por edhe shumė miqve tė mi qė mė njihnin asokohe. Kur shkova nė Amerikė si zura punė, vajta edhe nė shkollė baleti dhe mė pas formova njė grup baleti me 5 vajza amerikane. Vetėm unė isha djalė. Dhamė shfaqje nė shumė shtete tė Amerikės. Ishin vajza tė bukura, tė pasura e megjithatė kur erdhi koha pėr t'u martuar zgjodha nga qyteti im i lindjes Korēa”.

    Gjatė 84 viteve qė qėndron nė Amerikė, ka hulumtuar e skeduar pėr emigracionin shqiptar, duke gjurmuar nė biblioteka dhe arkiva. Ai ka mundur tė zbulojė se shqiptarėt e vjetėr tė vendosur nė Amerikė para Luftės II Botėrore, kanė qenė patriotė e kanė punuar pėr Shqipėrinė. Kėshtu "Shoqėria mė e vjetėr e diasporės Federata Panshqiptare "VATRA" (sepse shqiptarėt pėr njėri - tjetrin ishin njė vatėr mikpritje e bujarie, duke pėrjashtuar rastet e veēuara, kur shqiptari i ka kthyer shpinėn shqiptarit) me Kryetar Faik Konicėn ėshtė historia e vėrtetė e kėsaj diaspore”. Ai pėrmend kontributin e tij nė fushėn e letrave, duke qenė i kujdesshėm nė vlerėsimin e tij pėr disa aspekte tė tjera tė aktivitetit si klerik etj. Ai ishte njė njeri i zgjuar dhe ka merita. Kur flitet pėr letrarin thekson: "Ju vazhdimisht flisni pėr Fan Nolin. Bukur ishte njeri i zgjuar dhe ka meritat e tij. Por historinė e diasporės nuk e bėri njė njeri. Noli ka bėrė shumė tė mira, po ka edhe gabime. Faik Konica e Shahin Kolonja u hapnin sytė shqiptarėve. Asokohe shqiptarėt nuk dinin tė lexonin shqip. Konica e Shahin Kolonja i mėsuan tė lexonin me anėn e njė korēari tjetėr, Kristo Dakos, i cili udhėtonte nė rrethinat e Bostonit, qė t'i mėsonte shqiptarėt tė kėndonin shqip e anglisht".

    Djemtė shqiptarė e patriotė nė emigracion mėsonin bashkvėllezėrit e njė gjaku e gjuhė qė tė flisnin, tė shkruanin e lexonin gjuhėn e tė parėve tė tyre. Kėshtu p.sh.; Kristo Dako foli pėr ēėshtjen shqiptare me filantropistin e dėgjuar amerikan Charles Grey, i cili ishte mik i presidentit tė dėgjuar amerikan Wilson. Ishte Grey, qė i mbushi mendjen presidentit Wilson pėr tė ndihmuar Shqipėrinė, mbasi asokohe Evropa ishte progrekėve e prosllavė e prosllavėve nė drejtim tė ēėshtjes shqiptare. Pėr rolin e filantropistit amerikan, mund tė mėsojmė shumė po tė lexojmė artikullin e Faik Konicės botuar tek "Dielli", mė 1921. Aktivisti e atdhetari Peter Minnar flet dhe ka dokumenta tė shkruara nė shtypin e kohės, qė i ruan me fanatizėm si vlera atdhetare e kulture se asnjėherė nuk janė cituar. Asnjė kronist i ndonjė gazete tė „komunitetit” amerikano-shqiptar nė New York, nuk ka shkuar pėr ta takuar nė Boston.

    Me orė tė tėra tė rrėfen pėr intelektualin e mirėnjohur Kristo Kirka, Kryetarin e Shoqatės kuptimplote "Besa - Besė" njė nga figurat mė tė shquara korēare. I tillė ėshtė atdhetari Eftim Naēi, ku vėllai i tij hapi tė parėn shkollė shqipe, por qė nga historia komuniste ėshtė lėnė nė harresė. Me qetėsinė qė e karakterizon nėnvizon:

    "E megjithatė pėr kėta patriotė ėshtė folur fare pak. Ku e kemi Themistokli Gėrmenjin? E dini si vdiq T. Gėrmenji? Kini edhe njė statujė tė tij nė Korēė. Ku e kini Bellkamenin, Tromarėn? Natyrisht historia ju shfajėson disi pasi nė kohėn e Enver Hoxhės nuk e zije dot nė gojė emrin e Faik Konicės dhe tė patriotėve tė tjerė...”
    Roli i diasporės ka qenė dhe mbetet i madh.

  4. #24
    Shpirt Shqiptari Maska e Albo
    Anėtarėsuar
    16-04-2002
    Vendndodhja
    Philadelphia
    Postime
    30,122
    Postimet nė Bllog
    17
    Jeta jashtė rrasės sė peshkopit e poliedrikut dhe politikanit tė parakohshėm, udhėheqėsit klerik tė lėvizjes kombėtare e demokratike


    "Ju tregoj njeriun Theofan Stilian Noli"

    “Fjala “shqiptar” tregon qartė se kush ishte ai, ē’farė ishte dhe kė pėrfaqėsonte”


    Mark Kristo

    Nė shkrimet dhe kujtimet pėr Fan Nolin ėshtė hedhur dritė pėrgjithėsisht mbi personalitetin e tij poliedrik, duke zbuluar atė si udhėheqės tė lėvizjes kombėtare e demokratike, klerik dhe shtetar, artist dhe dijetar, por pak ėshtė bėrė pėr ta njohur si njeri. Edhe pse ai jetoi shumė gjatė dhe qe protagonist, ose pjesėmarrės i shquar nė ngjarje qė vendosėn fatin e Shqipėrisė dhe tė shoqėrisė shqiptare, edhe pse bashkėpunoi duke u lidhur me qindra njerėz nė atdhe e nė diasporė, kujtimet pėr tė merren kryesisht me rolet e tij, qė ai luajti pra kryesisht me figurėn e tij historike. Figura e tij si njeri ose njeriu Nol, gjithmonė ka mbetur nė plan tė dytė, apo ėshtė dhėnė me informacion tė varfėr. Nė fakt, siē del nga tė gjithė ata qė e kanė njohur njeriun me personalitet tek Noli, kishin gjetur njėri-tjetrin, plotėsonin njėri-tjetrin, rrezatonin te njėri-tjetri. Emri i tij nderon jo vetėm atdhetarin dhe demokratin, jo vetėm poetin dhe shkrimtarin, jo vetėm njė nga etėrit e shquar tė qytetėrimit shqiptar, por edhe njeriun si njeri, njeriun me gėrma tė mėdha, qė pa dyshim se ai pėrfaqėson dhe mishėron mė sė miri njeriun dhe nga kjo pikėpamje mbetet njė prej shėmbėlltyrave mė tė ndritura tė botės shqiptare. Atdhedashės dhe humanist, mendje e hapur dhe e ditur, zemėrgjerė dhe i guximshėm, punėtor dhe pasionant, sfidues dhe tolerant, kėto cilėsi e tė tjera pėrbėnin mozaikun e tij shpirtėror dhe lartėsonin shtatin e tij njerėzor. Sigurisht, ai s“ishte qenie e pėrkryer, u takonte vdekatarėve tė kėsaj bote dhe bėhej i barabartė me ta, jo vetėm me vlerat, por edhe me dobėsitė njerėzore. Miku dhe biografi i tij i parė gazetari, Qerim Panariti do ta karakterizonte Nolin njeri, me kėto fjalė: “Njė person kompleks qė gėzonte tė gjitha tė metat e njeriut, plus tė metat e tij si individ”. Dhe kjo ėshtė e vėrtetė, ai nuk ishte kurrsesi njeri pa tė meta, por kėto tė meta nuk arrinin deri atje sa tė cėnonin vlerat shpirtėrore dhe zemrėn e madhe, karakterin dhe mendjen e tij tė pamposhtur. Hijet tek ai ekzistojnė pėr tė dalluar mė qartė, dritėn qė buron nga natyra tepėr njerėzore. Pėr Nolin, ashtu siē ndodh me shumė njerėz tė shquar janė krijuar mite dhe mitet e errėsojnė tė vėrtetėn. Vetė ai do tė tregohej armik i miteve dhe kjo del qartė nė kryeveprėn qė shkroi pėr Bethovenin, ku figurėn e tij u pėrpoq ta japė me dritė-hijet e njė konteksti social e psikologjik. Kėtė shembull duhet tė ndjekin edhe ata qė do tė merren me studimin e Nolit njeri. Njė punė e tillė pėr fat tė keq, pėr vėshtirėsitė qė paraqet nuk ka dhėnė akoma frytet e duhura. Brezi i tij tashmė ka ikur, njerėzit qė e kanė njohur kanė lėnė kujtime tė pamjaftueshme qė ta fokusojnė Nolin nga afėr. Hulumtimet e mėtejshme mund tė zbulojnė tė dhėna tė panjohura. Ndoshta, mungesa e tyre mund tė zėvendėsojė studimin e jetės me metoda psikanalitike. Por pėrpjekjet pėr tė mbledhur kujtime nga bashkėkohėsit qė hedhin dritė mbi Nolin njeri, nuk kanė munguar. Ato i gjejmė nė komunitetin shqiptar nė SHBA, ku studiues dhe njerėz tė zellshėm, sado tė pakėt, kanė kryer hulumtime dhe kanė arritur rezultate. Njė ndėrmarrje e tillė shumė e ēmuar ėshtė puna e Marko Kristos, qė bėri dy dekada mė parė, me rastin e Njėqind vjetorit tė lindjes sė F. Nolit. Ai mori pėrsipėr dhe ja doli nė krye tė mblidhte kujtime nga bashkėkohėsit pėr Nolin me njė pėrkushtim dhe seriozitet tė admirueshėm. Kėto kujtime, po ja japim lexuesit me dėshirėn se e ndihmojmė pėr ta njohur akoma mė nga afėr Nolin njeri, nė njė kohė kur nuk kanė munguar pėrpjekje mjerane pėr tė hedhur baltė mbi tė. Nasho Jorgaqi



    I kisha vėnė vetes si qėllim tė mbledh sa mė shumė tė dhėna, duke pyetur disa njerėz tė zgjedhur qė kanė pasur lidhje personale me Theofan Stilian Nolin, gjatė njė periudhe tė jetės sė tyre. Sė bashku jemi marrė nga pak me kėto kujtime, me shpresė qė tė krijojmė me kujdes njė portret “unik” tė Fan Nolit njeri.

    Ē’nėnkupton fjala “unik”? Kjo do tė thotė se kam dėshirė tė paraqes njė imazh tė Nolit qė ndryshon brenda llojit, po aq sa ndryshonte edhe ai si karakter. Kėshtu qė mendoj se edhe titulli i kėsaj kumtese: “Fan Stilian Noli, Njeriu”, ėshtė i pėrshtatshėm. Pėr ironi, viti 1982 shėnon 100 vjetorin e lindjes sė kėtij shqiptari.
    Pėrse nuk e quaj peshkop, studiues ose diplomat?

    Kryesisht, sepse mendoj qė vetėm fjala “shqiptar” tregon qartė se kush ishte ai, ē’farė ishte dhe kė pėrfaqėsonte.
    Meqenėse nė kohėn kur Noli vdiq unė isha vetėm tre vjeē, e vetmja mbresė qė kisha prej tij, ishte ajo e njė kryepeshkopi qė me siguri duhet tė kishte qenė njė individ i veēantė pėr tė marrė kaq lėvdata nga bashkėsia shqiptare. Por, kur pashė aq shumė fotografi tė tij, portretin plot ngjyra, por pretencioz nė Katedrale, pamfletet, artikujt e lajmet etj, fillova tė dyshoj nėse e meritonte gjithė atė respekt qė kishin treguar njerėzit, qė nga vdekja e tij. Gjithashtu, fillova tė dyshoj se lėvdatat kishin ēuar nė portretizim njė dimensional tė Fan Stilian Nolit. A mos shqiptarėt i kanė thurur lavde deri nė atė shkallė ngaqė grupet e vogla nacionale i kanė tė rrallė njerėzit si ai?

    Me kėtė pyetje nė kokė hartova njė listė tė gjatė pyetjesh. Ato ishin nėnpyetje qė tė ēonin te pyetja kryesore “Ē’farė shikoni te Fan Noli - njeri?” dhe akoma mė gjerė: “Ē’mendoni ju se gjente Noli te vetja si njeri?” Mė lejoni tė vė theksin mbi elementin e hamendjes. Kam qenė me shumė fat qė munda tė takoj tre persona, qė kishin shumė dėshirė dhe asnjė interes personal tė mė tregonin gjithēka dinin, me qėllim qė tė mund ta kuptoja mė mirė Fan S. Nolin. E kuptoj se vetėm tre intervista, mund tė krijojnė njė mendim tė njėanshėm pėr Nolin. Pėr kėtė arsye i paralajmėroj tė tjerėt tė marrin nismėn e tė bisedojnė me brezin e vjetėr, me ata qė shoqėrohej Noli dhe qė mund tė shoqėrohemi edhe ne, para se tė jetė shumė vonė. Pėr ata qė kanė mendime tė kundėrta me atė qė paraqitet kėtu, unė mund t’ju sugjeroj vetėm qė tė shprehin mendimet ose zbulimet e tyre pėr Fan Nolin, qė tė mund t’i kuptojmė mė mirė dhe tė mos ngatėrrohen nga mendimet tona.


    Jeta

    Theofan Stilian Noli lindi, mė 6 janar 1882 dhe ishte i dyti nga trembėdhjetė fėmijėt e Stilian dhe Maria Nolit, prej tė cilėve vetėm gjashtė patėn fatin tė arrinin moshėn e pjekurisė. Prindėrit e tij ishin blegtorė shqiptarė. Familja jetonte nė Ibrik-Tepe, njė vendbanim shqiptar nė Turqi. I rritur nga gjyshja e tij Sumba, Fan Noli ishte njė djalė i dobėt dhe delikat. Kur ishte tetė vjeē e ēonin nė shkollė tė futur nė njė thes, ngaqė s’kishte qejf, (kėshtu tregojnė). Qė nga kjo kohė e tutje Fan Noli u zhvillua, lulėzoi dhe ka punuar shumė dhe me dėshirė gjatė viteve tė shkollės; atėherė bėri shumė punė nė vende tė huaja, deri sa u vendos nė Shtetet e Bashkuara tė Amerikės, mė 1906. Pėrshtypjet e tij tė para pėr Shtetet e Bashkuara nuk ishin shumė emocionuese, siē mund tė pritej. Me tė arritur nė Jamestown u angazhua nė shoqatėn e parė shqiptare nė Shtetet e Bashkuara, “Malli i Mėmėdheut”. Nė vetvete ky ėshė njė paralajmėrim pozitiv i devocionit politik, qė do tė tregonte Noli dhe tė tjerėt pėr atdheun e tyre, Shqipėrinė.


    Noli nė Boston

    Nga fundi i vitit 1906, Noli u gjend nė Boston, i cili do tė bėhej shtėpia e tij pėr pjesėn mė tė madhe tė jetės. Duke ndihmuar nė gjetjen e njė shtegu kulturor, patriotėt e rinj i hapėn rrugėn Rilindjes Shqiptare. Me ndihmėn e Kishės Ortodokse Ruse, Noli u dorėzua prift, mė 8 mars 1908; viti 1912 solli diplomimin e Nolit popullor, i cili ishte pėrpjekur tė ruante pozita shoqėrore tė lavdėrueshme nė Harvard. Qė nga kjo kohė e mė pas Noli kreu disa detyra, qė mund tė pėrcaktohen si efekti “top i dėborės”. Ndoqi njė sėrė shkollash: Konservatoin e Muzikės nė New England, mori gradėn Ph.D. nė Universitetin e Bostonit, studioi aramenishten dhe hebraishten nė Harvard. Noli pėrfaqėsoi gjithashtu, Shqipėrinė nė Lidhjen e Kombeve nė Gjenevė, Zvicėr; mori pėrsipėr postin e Kryeministrit tė Shqipėrisė; u shenjtėrua kryepeshkop nė Korēė, Shqipėri mė 1912 dhe sė fundi, themeloi Kishėn Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
    Unė e kuptoj qė ky ėshtė njė pėrvijim i shkurtėr historik i Fan S. Nolit, por mė duket njė fond i mjaftueshėm pėr tė trajtuar Nolin - njeri. Pėr ata qė dėshirojnė diēka mė shumė, i kėshilloj tė lexojnė autobiografinė prej 111 faqesh, e pėrfshirė nė librin “Pesėdhjetėvjetori i Kishės Ortodokse Shqiptare nė Amerikė” (Fiftieth Anniversary of the Albanian Orthodox Church in America).


    Tri vlerėsime

    Nė vazhdim, po japim tre vlerėsime tė veēanta nga tre anėtarė tė bashkėsisė sė Nolit. Do tė desha tė falenderoj ēdo njėrin prej tyre pėr ndihmesėn individuale, lidhur me raportin tim. Ēarli Stavre, Pandi Kirka dhe Sarah Panariti, ju falemnderit. E pranoj sesa mė poshtė mund tė jetė njė pėrcaktim i njėanshėm i Nolit, jo vetėm nga ana e burimeve tė mia, por ndoshta nė njė masė tė madhe nga interpretimet e mia. Edhe pse ky mund tė mos jetė njė vėshtrim tėrėsisht realist dhe i plotė i Nolit, ėshtė megjithatė njė vėshtrim pėr Nolin. Ja pra, ku po ju shėrbej me gjithė zemėr kujtimet me tė cilat jam ushqyer. Shijojini!

    Charles Stavre u takua pėr herė tė parė me Nolin, mė 1930. Zotit Stavre i bėri pėrshtypje karakteri fetar dhe politik i Nolit. Si njeri i shkolluar, njohuritė e Nolit pėr probleme tė ndryshme ishin tė gjera. Ai ishte liberal nė shumė aspekte; dėshirat e tij ishin pasqyrė e njė ideologjie liberale. Gjatė viteve tė hershme tė shkollės, ai kishte qenė rebel, kishte protestuar pėr pushimin nga puna tė njė prej mėsuesėve tė tij tė gjimnazit; jo se autorietet nuk kishin tė drejtė tė pushonin mėsuesin, por Noli nuk mund tė lejonte ta bėnin kėtė pa dhėnė asnjė arsye.

    Theofani besonte gjithmonė nė barazinė dhe lirinė pėr tė gjithė njerėzit. Ai besonte nė barazinė, nė kuptimin qė askush nuk mund tė kishte tė drejta mbi njė individ tjetėr. Kjo nuk do tė thotė se nuk do tė kishte ndryshime klasore; sigurisht qė disa njerėz do tė ishin mė tė pasur, disa mė inteligjentė, disa mė tė aftė se tė tjerėt; megjithatė tė gjithė duhet tė kishin mundėsi tė njėjta. Noli besonte te Krishti, si tek profeti mė i lartė. Ai kishte shumė humor. I donte fėmijėt dhe muzikėn, e donte edhe kishėn. Ai nuk ishte thjeshtė anėtar i bashkėsisė fetare, por ishte njeriu mė i rėndėsishėm i saj. Aftėsitė e tij intelektuale ishin tė mahnitshme. Fliste disa gjuhė, pėrktheu Shekspirin dhe Dhiatėn e Re. Studioi muzikė, e dashuronte muzikėn. Politika ishte njė tjetėr tipar i karakterit tė tij.

    Pikėsynimi mė i madh i Nolit ishte tė ēlironte popullin shqiptar. Pėrmes pėrpjekjesh tė palodhura, Noli arriti tė siguronte ndihmėn e presidentit Woodrow Wilson, nė ēėshtjen e pavarėsisė. Mbasi u takua me tė nė Washington, D.C., Wilsoni i tha Nolit se ai kishte vetėm njė zė nė Konferencėn e Paqes nė Versajė dhe do ta pėrdorte nė interes tė Shqipėrisė.
    Mė lejoni tė theksoj se marrėdhėniet e zotit Stavre me Fan Nolin u zhvilluan si rezultat i ngjarjeve qė lidheshin me kishėn. Si anėtar i katedrales sė Shėn Gjergjit, ai mori pjesė aktive nė punėt e saj; ishte ndihmėssekretar i Peshkopatės dhe kėndonte nė korin e kishės. Gjatė vitit 1936 u botua nga Noli libri i parė i korit nė gjuhėn shqipe (Hymnore).
    Sikurse edhe peshkop Noli, shumica e shqiptarėve nė Amerikė ishin kundėr mbretit Zog tė Shqipėrisė. Noli i kishte vėnė atij shumė lloj emrash, sepse Zogu e kishte pėrzėnė nga vendi, ditėn e Krishtlindjeve tė vitit 1924. Megjithatė, kur nė vitin 1933 Noli u sėmur, qėndrimi i tij armiqėsor ndaj Zogut u zbut.

    Shqiptarėt e Amerikės u fyen, kur Noli ju tha se kishte kėrkuar dhe kishte marrė nga Zogu 825 $ (3000 franga) pėr arsye shėndetėsore. Mė pas Fan Noli bėri kėrkesė pėr njė pension, por nuk e mori kurrė.
    Z. Stavre do tė takohej shpesh me Nolin nė Bibliotekėn Publike tė Bostonit nė Copley Sq. [Sheshin Koplei]. Ato qenė takime shumė formale. Ne bisedonim pėr ngjarjet nė bashkėsinė tonė etj. Ai mė thėrriste me emrin tim shqiptar “Koēi”. E kishte zakon t’u drejtohej shumė njerėzve nė emėr. Ishte njė njeri shumė i ēiltėr. Nuk kujdesej shumė pėr pamjen e jashtme. Edhe pse ishte figurė e rėndėsishme, Noli nuk bėnte veprime qė e distanconin nga tė tjerėt. Kjo ėshtė shumė egocentrike. Noli nuk ishte egocentrik. “A ju ka mbetur ndonjė gjė nė mendje nga karakteri i tij?” Po, besoj se ai ishte njeri shumė i ndershėm. Ēdo fjalė qė thoshte kishte kuptim. Tė gjitha bisedat qė bėnim, pėr mua ishin shumė tė vlefshme. Prej tij kam mėsuar shumė. “A mendoni se kėto biseda ishin tė vlefshme edhe pėr tė?” Ai gjithmonė u rikthehej ēėshtjeve pėr t’i diskutuar mė gjerė. Nė tė vėrtetė, ai donte tė ndihmonte popullin e tij, vėllezėrit e tij. A ishin apo jo kėto nė tė mirėn e tij, unė kėtė nuk e di. Jam i sigurt, se nuk i shikonte me kėtė sy. Unė e ndjeja se bėnte vėrtetė diēka, duke biseduar me njerėzit, duke i ndihmuar etj, kėshtu kėnaqej vėrtetė. “A qėllonte t’u kthente krahėt tė tjerėve, tė largohej nga mbledhjet kur nuk binte dakord?” Jo, ai i dėgjonte gjithmonė me dėshirė mendimet e njerėzve, pavarėsisht, nėse mendonte se kishin apo jo ndonjė vlerė tė madhe. Mendoj se Noli mėsonte shumė, duke dėgjuar tė tjerėt. Nė qoftė se ndonjėri thoshte diēka qė Nolit nuk i pėlqente, ai do t’i mbronte pikėpamjet e veta. Tėrhiqej vetėm kur nuk kishte zgjidhje tjetėr. Dukej se Noli i kishte gjithmonė pėrgjigjet gati. Po tė mos i pėlqente ajo qė dėgjonte, ai do tė tė thoshte: kaq ishte kjo punė. Ai pėrpiqej gjithmonė t’u pėrgjigjej sa mė mirė pyetjeve me ato qė dinte; kurrė nuk i mbulonte gjėrat. Mendoj se kėmbėngulja e tij tregonte besimin nė vetvete dhe nė mendimet e tij. Fakti qė nuk ndikohej lehtė nga tė tjerėt, tregon se nuk kishte frikė tė mbronte bindjet e tij, madje edhe kur kjo do tė thoshte, qė do t’i duhej t’i mbronte i vetėm. Madje, dhe kur njerėzit i largoheshin ose e linin kauzėn e tij pėr njė farė kohe, ai i mirėpriste kur ktheheshin prapė. Tė gjithė kundėrshtarėt mirėpriteshin, kur ktheheshin nė kishėn e Nolit. Ai besonte te ndjesa. Noli nuk ju mbante kurrė mėri tė tjerėve, edhe kur mund tė kishte shumė keqkuptime. Ai vėrtetė qė nuk kishte asgjė kundėr njerėzve tė veēantė nė planin personal, por edhe po tė kishte pėrpiqej tė mos e bėnte veten. Megjithatė politikisht, ai e zotėronte opozitėn. Noli ishte shumė dashamirės, si miq, ne e respektonim, por nuk e kemi parė kurrė si mbinjeri. Ai ishte njeri i sjellshėm. Neve na konsideronte si tė barabartė. Prandaj njerėzit e respektonin jo vetėm pėr kompetencėn, por madje mė shumė pėr thjeshtėsinė e tij.

    Intervistova Barney D. Kirkėn, njė i moshuar shumė i respektuar i bashkėsisė shqiptare dhe ish-president i shoqėrisė “Vatra”, zoti Kirka emigroi nė Shtetet e Bashkuara nė vitin 1906, nė tė njėjtin vit me mbėrritjen e Fan Nolit kėtu nga Egjipti. Zoti Kirka kishte kryer tre nga gjashtė vjet shkollė, nė gjimnazin e Korēės. Fan Noli ishte diplomuar nė gjimnazin e Adrianopojės. Ky gjimnaz ishte i njėjtė me njė kolegj pėr tė rinjtė dhe kushdo qė diplomohej nė atė shkollė, konsiderohej se kishte marrė arsimim shumė tė mirė. Zoti Kirka vazhdon: Fan Noli erdhi nė kėtė vend nga Egjipti. Thanas Tashko dhe Jani Vruho qenė ata qė e kuptuan se Noli ishte njeri shumė inteligjent dhe nacionalist, prandaj edhe i paguan udhėtimin pėr nė Shtetet e Bashkuara. Ata mendonin se kėtu, ai do tė gjente “fushė tė hapur”. Fillimisht, Fan Noli shkoi nė Jamestown, nė New York dhe u mirėprit nga anėtarėt e shoqėrisė patriotike “Malli i Mėmėdheut”. Ata e trajtuan shumė mirė. I gjetėn punė nė njė fabrikė lėndėsh drusore. Ai punonte natėn dhe kjo qe njė punė e pėrkohshme pėr Nolin e ri. Ndėrkohė, Sotir Peci nga Dardha, njė i diplomuar nė Universitetin e Athinės, kishte ardhur nė Shtetet e Bashkuara nė vitin 1905. Mė 1906, ai filloi botimin e gazetės “Kombi”. Mė pas Noli erdhi nė Boston dhe u bė zėvendėsredaktor i “Kombit”. “A paguhej shumė pėr kėtė punė?” Ndoshta katėr ose pesė dollarė nė javė. “A mjaftonin pėr tė jetuar?”. Ishin tė mjaftueshėm. Atėherė tregonin, se Sotir Peci dhe Fan Noli kishin tė dy njė pallto tė madhe dhe e vishnin me radhė. Kjo histori nuk ishte e vėrtetė, sepse qė tė dy kishin ardhur nga klima tė ngrohta, ku nuk ishte e nevojshme palltoja.

    Ishte e pamundur tė mos e doje Nolin. Ai ishte njeri shumė i mirė dhe kishte personalitet tėrheqės. Po ta kishit takuar ndonjėherė Fan Nolin, do ta kuptonit se pėrse e kam fjalėn. Ai nuk fliste shumė; dėgjonte ēdo fjalė qė thuhej. Ne e kishim zakon t’i shprehnim mendimet tona dhe tė debatonim me njėri- tjetrin. “Pėr ē’farė debatonit veēanėrisht?” Natyrisht, pėr ēėshtjen kombėtare shqiptare, si dhe pėr tė ardhmen e rinisė shqiptare nė Amerikė. Ju e dini se populli shqiptar ka qenė nėn sundimin turk pėr 500 vjet. Ka patur konflikte pėr kufijtė territorialė tė atdheut tonė dhe, natyrisht, ne kemi qenė kundėr copėtimit tė disa krahinave shqiptare. Pėr tė ruajtur moralin mes nesh, kėndonim psalme me disa radhė ku theksonim se ēfardo kėrcėnimesh qė tė bėnte Greqia dhe Bullgaria, Shqipėria kishte qenė dhe do tė mbetej gjithmonė Shqipėri.

    Nė fillimet e viteve 1900, kam bashkėpunuar shumė me Nolin. Gjatė kėsaj periudhe takohesha me tė pothuaje ēdo ditė. Posta e Nolit vinte nė adresėn e dyqanit tim, nė 469 Columbus Avenue. Ju do tė pyesni pėrse; ja u them unė. Fan Noli lėvizte shpesh. Nė atė kohė, ai merrte me qira vetėm njė dhomė, zakonisht nė njė zonė tė Bostonit qė quhej Copley/Castle Square. Prandaj i duhej njė adresė e pėrhershme. Meqenėse dyqani im ishte vend takimi pėr shumė emigrantė shqiptarė, adresa ime u bė edhe e tija. Dhe mbeti e tillė deri kur mė nė fund, ai u vendos nė adresėn 26 Blagden Street.

    Dallimi i Nolit nga tė tjerėt

    Do t’ju tregoj njė histori interesante dhe zbavitėse pėrmes sė cilės mund tė dalloni mė mirė Nolin njeri nga disa bashkėkohės tė tjerė si, tė themi, Faik Konica. Njė mbasdite njė grup shqiptarėsh ishin mbledhur nė dyqanin tim; nė mes tyre ndodhej Fan Noli dhe Faik Konica. Ne po diskutonim pėr mjeshtėrinė letrare tė poetit shqiptar Naim Frashėri. Me tė dėgjuar emrin e Frashėrit, Konica u tėrbua. Ai nuk mund ta duronte respektin qė tregohej pėr Naim Frashėrin. S’ka dyshim qė ishte xheloz pėr aftėsitė e tij intelektuale.


    Nesėr do tė lexoni

    * Intelekti, pėrse Noli e linte prapa Konicėn
    * Fan Noli nė Harvard pėr tė krijuar njė bazė tė mirė nė anglisht
    * Peshkopi kishte qenė notar i shkėlqyer dhe shumė i fuqishėm

    Gazeta Panorama
    14 Mars 2004

  5. #25
    Shpirt Shqiptari Maska e Albo
    Anėtarėsuar
    16-04-2002
    Vendndodhja
    Philadelphia
    Postime
    30,122
    Postimet nė Bllog
    17
    * Si shkoi nė Harvard pėr tė krijuar njė bazė tė mirė nė anglisht.
    * Noli nė Shtėpinė e Bardhė nė moshėn 81-vjeēare

    Me mbėrritjen pėr herė tė dytė nė Shtetet e Bashkuara mė 1933, mbas nėntė vjet mėrgimi nė Evropė, Noli u bė redaktor i gazetės “Republika”. “Zoti Kirka, pse kishte kaq shumė botime nė njė komunitet tė vogėl?”

    Sepse ato botime – THE ADRIATIC REVIEW, DIELLI, KOMBI dhe tani, REPUBLIKA, shėrbenin pėr tė nxitur ēėshtjen shqiptare. Gazetat nuk ishin gjė tjetėr veēse njė fushė garash. Ju duhet tė kuptoni se nė atė kohė, burrat bėnin punė tė rėndomta dhe fitonin katėr ose pesė dollarė nė javė. Megjithatė ne, aktivistėt shqiptarė, qemė nė gjendje tė mblidhnim mijėra dollarė pėr ēėshtjen tonė, sidomos pėr botimet. Kjo ishte njė shumė astronomike. Madje, edhe sot kjo do tė ishte gati njė arritje e pėrsosur. “A nuk mbeteshin njerėzit tė zhgėnjyer?” Nuk e di; nuk besoj; tė paktėn shpresoj qė jo. Ndoshta pak prej tyre, por ne ishim shumė tė suksesshėm. Pėr shembull, gazeta “Republika” u krijua pėr tė kundėrshtuar pikėpamjet dhe ideologjitė e diletantit, Faik Konica dhe eprorit tė tij, mbretit Zog. A mund ta besoni se nė njė nga piknikėt e shqiptarėve ne mblodhėm 300$? Kjo qe njė nxitje e madhe pėr popullin tonė. Sa mė e dukshme bėhej ēarja me Faik Konicėn, aq mė tė vendosur bėheshim ne, nė lėvizjen pėr bashkimin e Shqipėrisė dhe pėr krijimin e kishės shqiptare dhe tė kulturės shqiptare. “Si mendonte Noli tė merrte hak? A kishte ndonjė plan pėr tė ēuar pėrpara lėvizjen kombėtare shqiptare?” Sė pari, duhet tė themi se nuk ishte nė tė mirėn e Shqipėrisė tė lejohej ndėrhyrja e njė fuqie tė huaj, si pėr tė penguar Greqinė dhe Bullgarinė qė tė copėtonin tokat tona, ashtu edhe pėr tė pėrzėnė mbretin Zog. Ka shumė mundėsi qė fuqitė e huaja, tė organizuara dhe agresive nė sytė e shqiptarėve, tė rrėzonin qeverinė dhe tė nėnshtronin shqiptarėt. Vėnia e brylit Nolit si Kryeministėr i Shqipėrisė, qe rezultat i koalicionit tė pėrbashkėt ndėrmjet Zogut dhe Jugosllavisė. Megjithatė, pak kohė pas kėsaj, Zogu hoqi dorė nga ndėrhyrja jugosllave pėr hir tė mbėshtetjes financiare qė donte t'i ofronte Italia. Aktivi u bė pasiv dhe mė 1939 Italia nėn drejtimin e Musolinit pushtoi Shqipėrinė dhe Viktor Emanueli, mbreti i Italisė, u shpall mbret i Shqipėrisė.


    Historia interesante

    Do t'ju tregoj njė histori interesante dhe zbavitėse, pėrmes sė cilės mund tė dalloni mė mirė Nolin njeri nga disa bashkėkohės tė tjerė si, tė themi, Faik Konica. Njė mbasdite njė grup shqiptarėsh ishin mbledhur nė dyqanin tim; nė mes tyre ndodhej Fan Noli dhe Faik Konica. Ne, po diskutonim pėr mjeshtėrinė letrare tė poetit shqiptar Naim Frashėri. Me tė dėgjuar emrin e Frashėrit, Konica u tėrbua. Ai nuk mund ta duronte respektin qė tregohej pėr Naim Frashėrin. S'ka dyshim qė ishte xheloz pėr aftėsitė e tij intelektuale. E pra, njė nga admiruesit e Konicės, nė njė shpėrthim zemėrimi, thirri se poemat e Frashėrit ishin shumė tė pėrcipta, nuk kishin kuptim dhe deklaroi se Konica mund tė shkruante 200 poema tė tilla brenda njė ore. Mė pas, ai do tė pohonte devotshmėrinė ndaj Konicės, duke thėnė se ai mund tė bėnte barin tė rritej nė trotuarin prej ēimentoje qė rrethonte dyqanin tim. I habitur nga ky shpėrthim armiqėsor prej kėtij tė ashtuquajturi “zotėri”, unė e kėshillova tė shkonte e tė mblidhte pėr ne njė koleksion tė kėtyre poemave, tė cilat shqiptarėt me siguri do t'i vlerėsonin.


    Fiziku

    “Mė pėrshkruani pamjen fizike tė Fan Nolit”. Noli nuk ishte trupmadh; madje ishte i shkurtėr dhe kishte ēehre tė vrarė. Njė herė, duke e krahasuar veten me Faik Konicėn tė gjatė dhe bukurosh, Noli tha, “Unė dukem si Sanēo Panēo, ndėrsa Konica duket si Don Kishoti.” Konica kujdesej gjithmonė pėr veten dhe vishte zakonisht roba tė ēelura. Ai shfaqej shpesh me kostumin shqiptar “fustanella”. Noli vishte petkun e errėt tė klerikut. Megjithatė, po tė marim intelektin si masė pėr krahasim, Noli e linte Konicėn mbrapa. Nė pėrgjigje tė librit tė Nolit “Bethoveni dhe Revolucioni Francez” George Bernard Shou i shkruante: “Ju keni ngatėrruar vokacionin, kur hytė nė Urdhrin e Shenjtė. Ky libri juaj nuk ėshtė as lutje e priftit, as hagjiografi [literaturė mbi jetėn dhe legjendat e shenjtėve]; ėshtė vepra e njė kritiku dhe biografi tė dorės sė parė. E lexova deri nė fund me kėnaqėsinė mė tė madhe, duke qenė vetė njohės i muzikės, kritik dhe artist-filozof nga profesioni. Ndoshta ju e dini se njerėzit nuk lexojnė kurrė librat qė jua dėrgojmė, siē i kam unė me shumicė…” Ėshtė me pikėpyetje nėse Noli e ka menduar se do tė ishte mė mirė tė qe bėrė shkrimtar, sesa prift. Unė mendoj, se po tė arrish tė kuptosh se shqiptarėt nė Amerikė, pėrballeshin me nevojėn pėr tė kryer pagėzimet, martesat dhe ritet e varrimit, se ishin privuar nga kremtimi i liturgjisė nė gjuhėn e tyre, nė kishėn e tyre ortodokse shqiptare pėr mė shumė se 500 vjet, ndoshta mund tė kuptosh edhe pse njė patriot shqiptar si Theofan S. Noli, ndjeu detyrim tė madh ta vinte jetėn e vet nė shėrbim tė bashkėatdhetarėve.
    Unė besoj se zhgėnjimin mė tė madh, Noli e ka ndjerė kur dėshtoi nė themelimin e shtetit demokratik shqiptar. Kur vdiq, mė 1965, Noli nuk kishte fituar…, qėkurse ishin ndėrmarrė hapat fillestare mė shumė se para pesėdhjetė vjetėsh. Unė mendoj se Theofan Stilian Noli ishte, nė radhė tė parė, nacionalist.
    Intervistova Sara Panaritin, tė venė e Qerim Panaritit, njė ish-botues i gazetės mė tė vjetėr shqiptare nė botė, “DIELLI” dhe mbėshtetės i fuqishėm i shoqėrisė “Vatra”.

    Mė poshtė po jap pėrshtypjet e saj pėr peshkop Nolin.

    “Pėrshkruani, nėse dėshironi, marrėdhėniet qė kishit me Fan. S. Nolin.” Nuk e njihja peshkop Nolin deri sa u martova. Nuk e kisha takuar kurrė mė parė. Burri im ishte mik shumė i mirė i tij dhe ata kishin lidhje tė ngushta. Zyra e “Vatrės” ndodhej nė 25 & 30 Huntington Avenue nė Boston dhe apartamenti i peshkopit ishte pranė saj nė Blagden Street, kėshtu qė ai e vizitonte shpesh Fan Nolin. “Si ishte apartamenti i tij?” Apartamenti ishte shumė i hallakatur dhe i mobiluar thjeshtė, shumė pak mobilje, por shumė libra.
    Peshkop Noli na vizitonte dy herė nė vit. Ai e kishte tė vėshtirė tė ngjiste shkallėt, sepse ēalonte pak dhe e kishte akoma mė tė vėshtirė tė zbriste. Fakti qė ai dhe burri im ishin aq miq, ishte shumė i ēuditshėm sepse burri im ishte mysliman, megjithatė, ai ishte shumė i afėrt dhe i devotshėm ndaj peshkopit. Ai e ēmonte aq shumė peshkopin sa, edhe pse ishte mysliman, shkonte shpesh nė kishė. “A mendoni se dallimi fetar u lejonte tė kishin marrėdhėnie madje mė tė afėrta?” Mendoj se po. Peshkop Noli kishte sens tė shkėlqyer humori. Duke e ngacmuar burrin tim i thoshte, “Pse nuk bėhesh prift? Do tė ishe prift i mirė dhe gruaja jote ka karakter tė kėndshėm, kėshtu qė do tė bėhej priftėreshė e mirė.” Ai qeshte edhe me veten. Nuk ishte aspak pedant. Ata kishin shumė gjėra tė pėrbashkta. Qėllimi i tyre mbizotėrues ishte pėrkushtimi ndaj ēėshtjes shqiptare, nacionalizmit shqiptar dhe kulturės shqiptare. Qė tė dy ishin tė interesuar pėr shtimin e koleksionit tė literaturės shqiptare, sepse kur erdhėn shqiptarėt nė fillim nė Amerikė, nuk kishte asgjė. Peshkop Noli pėrktheu shumė libra, mes tė tjerėsh Shekspirin dhe “Rubaitė” e Omar Khajamit. Ai shkroi “Historinė e Skėnderbeut” nė shqip dhe nė anglisht dhe pėrktheu shumė poezi origjinale; shkroi edhe shumė pjesė liturgjike.
    Pėrmes pėrpjekjeve tė burrit tim dhe tė shoqėrisė “Vatra” u organizua njė banket dhe tė ardhurat ju dhanė peshkopit, qė t'i pėrdorte pėr botimin e librit “Bethoveni dhe Revolucioni Francez”. Libri pėr Skėnderbeun u botua nga “Vatra” kur burri im ishte botues i “Diellit”.


    Fan Noli nė Harvard

    Nė artikujt qė ka shkruar burri im, theksonte se Noli vajti nė Harvard, sepse vendosi tė krijonte njė bazė tė mirė nė anglisht me qėllim, qė tė kryente atė punė qė donte tė bėnte. Fan Noli mund t'ja dilte nė tė dy botėt. Shumė herė anėtarė tė klerit tė huaj ose gazeta tė huaja mund tė funksionojnė vetėm nė gjuhėn e tyre, por peshkop Noli dhe burri im mund t'ja dilnin po aq mirė nė botėn amerikane, sa edhe nė botėn shqiptare.
    Fan Noli kishte aftėsi dramatike dhe ndoshta mund tė ishte bėrė aktor shumė i mirė. Grupi teatral ku kishte marrė pjesė u shpėrnda, pasi mbeti nė mes tė katėr rrugėve nė Egjipt, pa para. Ai duhet tė ketė pasur aftėsi dramatike, ndryshe nuk do tė mund tė mbante tė mbėrthyer pėr njė kohė aq tė gjatė ata qė e dėgjonin. Ishte shumė tėrheqės, kur fliste ai, ti e dėgjoje. Disa herė kam ndjekur shėrbesat e kishės vetėm pėr tė dėgjuar zėrin e tij, sepse duke mos qenė shqiptare, nuk e kuptoja gjuhėn. Ai shprehej bukur. Ai ishte nė formėn e tij mė tė mirė, kur fliste para auditorit. Bėnte qė ēdo gjė tė dukej e gjallė. Kishte njė zė tė mrekullueshėm, tė fortė dhe kumbues (tingėllues). “A kishte ndonjė gjė tė veēantė pėr tė cilėn bisedonin peshkopi dhe burri juaj?” Kur flisnin me njėri- tjetrin, bisedat e tyre kalonin nga filozofia te letėrsia, nga arti te historia, por subjekti pėr tė cilin flisnin mė shumė ishin Shqipėria dhe problemet shqiptare. Fan Noli ishte ishte i orientuar politikisht dhe i interesuar pėr nacionalizmin shqiptar dhe krijimin e shtetit tė pavarur shqiptar. “A flisnin ndonjėherė pėr sportin?” Oh, jo. Edhe pse burri im mė thoshte se peshkop Noli kishte qenė notar i shkėlqyer dhe shumė i fuqishėm. Megjithatė, ai nuk kishte shumė kohė pėr gjėra si kjo, sepse vazhdimisht lexonte, studionte dhe krijonte diēka. Kjo ishte e mrekullueshme!


    Noli kėnaqej me piknikėt

    Peshkopi kėnaqej kur shkonte nė piknikėt e shqiptarėve, ku do tė ulej e tė rrinte me anėtarėt e rėndėsishėm tė kishės. Ai ishte vegjetarian dhe pėlqente frutat, kėshtu qė nė kėto piknike do tė gjendej gjithmonė njė shportė me fruta pėr tė. “Ēfarė shihnin te Noli si njeri?” Kur shihja peshkop Nolin, ndjeja gjithmonė se ndodhesha nė praninė e njė njeriu tė madh. Ai ishte shumė tėrheqės. Kishte diēka nė zėrin e tij dhe nė mėnyrėn se si fliste. Ėshtė njė cilėsi qė jo gjithmonė mund ta pėrcaktosh; mund ta ndjesh, por jo ta analizosh gjithmonė. Thjeshtė e ndjeje se po flisje me njė njeri me aftėsi tė mėdha, me njohuri tė thella dhe shumė i pėrkushtuar. Nga ana tjetėr, ai rrallė zbulonte ndonjė gjė pėr veten e tij. Bisedat e tij ishin gjithmonė pėr kauzat e pėr tė tjerėt. Nuk besoj se mund t'i afroheshe shumė nė planin personal. Nė themel, Fan Noli ishte njeri i ndrojtur. Ai ishte paksa vetmitar. Jetonte vetėm dhe kėtu nuk kishte familje. Nė jetėn personale nuk interesohej pėr gjėrat materiale. “A mendoni se i vinte ndonjėherė keq qė nuk ishte martuar?” Nuk e di. Im shoq mė ka treguar, sesi njė herė ai dhe peshkop Noli shkuan nė varrimin e dy vllezėrve tė rinj shqiptarė, qė ishin vrarė nė njė aksident automobilistik. Mbas varrimit, burri im e ēoi Nolin me makinė nė apartamentin e tij nė Blagden Street. Gjatė rrugės sė kthimit Fan Noli i tha pak a shumė tim shoqi. “A e di, ne nuk e patėm kurrė kėnaqėsinė e fėmijėve, por nuk do tė kemi kurrė as tragjedinė e tyre.”


    Peshkop Noli ishte njeri shumė i respektuar jashtė bashkėsisė shqiptare. Ai linte pėrshtypje tė mahnitshme. Dr. Carleton Coon, antropolog nė Harvard, kishte shkuar nė Shqipėri pėr tė drejtuar njė sėrė studimesh antropologjike. Ai botoi njė libėr me titull “Mali i gjigantėve” (“The Mountain of the Giants”) dhe i kishte kėrkuar si peshkop Nolit, ashtu edhe burrit tim tė lexonin dorėshkrimin pėr t'u siguaruar qė materiali historik ishte i saktė. Njė mbrėmje na ftoi tė treve pėr darkė. Mysafirė tė tij ishin disa njerėz shumė tė shquar qė kishin lidhje me Harvardin si dhe njė anėtar i rėndėsishėm i Departamentit tė Shtetit nė Uashington. Vėmendja e gjithsecilit atė mbrėmje ishte pėrqendruar te peshkop Noli. Tė gjithėve u bėnė shumė pėrshtypje njohuritė e tij pėr historinė e Ballkanit. Ai ishte nė qendėr tė vėmendjes. Ajo qe njė mbrėmje e mahnitshme dhe ai njė tregimtar shumė i mirė.
    Njė histori shumė zbavitėse ishte ajo, kur e kishim ftuar peshkop Nolin pėr darkė, njė tė shtunė mbrėma. Ndoshta ishte 81 vjeē dhe ishte duke mėsuar aramaishten nė Harvard. Njė ditė mė telefonoi pėr tė mė pyetur nėse do tė mė vinte keq, po tė ndryshonte ditėn, sepse i kishte dalė diēka tjetėr. I thashė se nuk mė vinte keq dhe ai mu pėrgjigj, “Kam provime dhe mė duhet tė mėsoj.” “Kjo ndodhi kur ishte 81 vjeē?” Po, kėshtu qė nuk ėshtė kurrė vonė tė mėsosh pėr provime. “Vėrtetė zbavitėse! Duhet tė ketė qeshur, kur ja u ka thėnė kėtė.” Po, qeshi. Qeshi.


    Njė herė tjetėr kur ishte i ftuar pėr darkė, mori nė telefon pėr tė na thėnė se i kishte ndodhur diēka me protezėn e dhėmbėve, kėshtu qė nuk do tė ishte nė gjendje tė pėrtypte asgjė. Mu desh tė pėrgatisja diēka tė bollshme qė mund ta hante. Ai hėngri supė me zarzavate dhe mė pas hėngrėm tortė me luleshtrydhe, qė ai e shijoi plotėsisht.Peshkop Noli e dashuronte muzikėn. Ai e kishte bėrė zakon tė shkonte ēdo tė premte mbasdite nė koncert simfonik. Ato pak herė kur nuk mund tė shkonte, ma jepte mua biletėn e tij. Kishte njė vend tė hatashėm; ishte nė llozhėn e parė mbi skenė. Kur kisha vajtur nė koncert pėrpara se tė martohesha, isha ulur nė llozhėn e dytė nga nuk shihej asgjė.


    Studiuesit e Shekspirit nė Shtėpinė e Bardhė

    Nė qershor 1964, lexuam nė gazetėn New York Times se nė pėrkujtim tė 400 vjetorit tė lindjes sė Shekspirit, presidenti Lyndon Johnson kishte organizuar njė mbrėmje nė Shtėpinė e Bardhė pėr studiuesit e Shekspirit. Megjithatė, jo shumė njerėz kishin dijeni pėr pėrkthimet e peshkop Nolit nė shqip tė Shekspirit. Peshkop Noli i tha burrit tim se do tė dėshironte tė shkonte. Atėherė, ai i shkroi njė letėr shumė tė kėndshme presidentit Johnson, ku i thoshte se edhe peshkop Noli ishte studiues i Shekspirit, se ai ishte 81 vjeē dhe nuk e kishte parė kurrė nga brenda Shtėpinė e Bardhė. Ai mendonte se peshkop Noli do tė kėnaqej shumė po ta ftonin edhe atė. Mbas njė jave peshkopi mori njė ftesė. “Duhet tė jetė tronditur!” Po, u trondit, sepse atje ishin tė gjithė studiuesit e Shekspirit nga Anglia dhe nga ky vend. Kur u kthye, peshkop Noli i telefonoi burrit tim pėr t'i thėnė se presidenti Johnson i dėrgonte tė fala. I tillė ishte humori i tij.

    Burri im e admmironte shumė peshkopin. S'kish gjė qė tė mos e bėnte pėr tė. Ai filloi fushatėn pėr tė mbledhur para qė t'i blinte peshkop Nolit njė shtėpi nė Florida, ku ai tė shpėtonte nga muajt e hidhur e tė ftohtė tė dimrit. Tė gjithė mendonin se ajo ishte njė marrėzi, se nuk do tė mblidheshin kurrė aq para sa duheshin. Por i mblodhėn.

    Poezitė e peshkop Nolit u botuan te “Dielli” nė kohė tė ndryshme. Ai pėrktheu shumė nga poezitė e Victor Hugo-it, qė do tė thotė se e njihte mirė frėngjishten. Pėrktheu gjithashtu, edhe disa poezi elizabetiane. Duke e kuptuar se ishte njeri shumė i sėmurė, peshkopi i tha burrit tim se dėshironte qė ato poezi tė botoheshin si libėr, ndryshe do tė humbisnin po tė varroseshin nė faqet e “Diellit”. Mbas vdekjes sė peshkopit, im shoq u takua me disa shqiptarė adhurues tė Fan Nolit, qė kontribuan pėr shtypjen e librit. Padyshim qė peshkopi nuk e pa kurrė librin.
    Peshkop Noli kish dashur qė mbas vdekjes librat e bibliotekės sė tij t'ia dhuronte Bibliotekės Publike tė Bostonit. Nė atė kohė, pėr disa arsye, biblioteka e Bostonit nuk i mori librat. Atėherė, sekretarja e tij Mary Johns, i dėrgoi ato nė Shqipėri. Qenė volume tė tėra dhe u desh tė bėheshin arka druri pėr transportimin e tyre. “Si nuk i pranoi Biblioteka Publike e Bostonit? A nuk ishte kjo njė marrėzi?” Po, kėshtu ishte. Tani ata do tė ishin shumė tė kėnaqur t'i kishin ato libra.
    Si pėrfundim, tė tre njerėzit qė intervistova mė informuan jo vetėm pėr aspektet intelektuale tė Nolit njeri, por mė futėn nė brendėsi tė aspektit njerėzor, madje humoristik tė kėtij personazhi tė respektuar, tė kėtij shqiptari. Nė tė vėrtetė flitet mė shumė pėr njeriun, sesa pėr figurėn e rėndėsishme publike qė e kanė njohur shumė prej nesh. Nga anekdotat personale qė lidhen me kėta individė, shohim se ka ekzistuar njė anė tjetėr e Theofan Stilian Nolit si person, si qenie njerėzore.
    Gjatė kėrkimeve tė mia pėr kėtė projekt, kam bėrė njė zbulim interesant. Kur u krijua shoqėria “Besa Besėn”, nė Boston mė 1907, Noli qe kryetari i saj i parė dhe arkėtar ishte gjyshja ime nga nėna, Gelo Goni Stephenson (Katundi). Gjyshi im kishte emigruar nė Amerikė me grupin e parė tė shqiptarėve para se tė mbyllej shekulli, tė prirė nga kunati i tij Kole Christopher (At Kole), i cili njihet si shqiptari i parė qė ka ardhur nė Amerikė.

    Maj, 1982

    Shkruar nga Mark Kristo
    Publikuar tek gazeta Panorama Mars 2004
    Fotografitė e Bashkėngjitura Fotografitė e Bashkėngjitura  

  6. #26
    i/e regjistruar Maska e tani_26
    Anėtarėsuar
    11-09-2002
    Vendndodhja
    Ne vendin e shqiponjave ku tani ka vetem korba!
    Postime
    1,113
    Citim Postuar mė parė nga Albo
    Noli ka qene nje njeri gjeni, pasi kishte shume talente, profesione, ishte shqiptari me me kulture i kohes se tij, por ne te njejten kohe, ishte deshtaku me i madh i kohes se tij. Ai deshtoi gati ne gjithcka qe nisi si ne arenen politike edhe ate shoqerore brenda komunitetit shqiptar ne Amerike. Ai ishte prift qe bente politike. Ai ishte prift qe bente thirrje per revolucion. Ai ishte prift qe i pelqente te merrte persiper se kish cliruar kombin dhe bere Kishen Orthodhokse Shqiptare Autoqefale. Ai ishte prift qe i mbante merri edhe shoket te tij me te ngushte, Faik Konices, nje tjeter shqiptar i madh i asaj kohe.

    Nuk eshte rastesi qe komunistet shqiptare dhe te gjithe shqiptaret me bindje te majta e shohin Nolin si nje histori suksesi, kur ne fakt nuk eshte aspak e tille. Noli nuk ka patur kundershtare vetem ne Shqiperi por dhe brenda komunitetit shqiptaro-amerikan, kundershti qe linden pikerisht kur Noli mbrojti moralisht qeverine komuniste te Tiranes ne 1945 me fjalet: "Eshte me mire qe vendi te kete nje qeveri se sa te mos kete fare qeveri e te jete ne kaos". Bindjet komuniste dhe me vone te majta te Nolit ishin te mirenjohura si nga shqiptaro-amerikanet qe e denoncuan dhe izoluan ate, edhe nga Edhit Durrham qe e kish pike te dobet Nolin.

    E verteta historike eshte qe Noli me qendrimet e tija e izoloi vetveten dhe ne fund te jetes se tij, koha e provoi se ai kish qendruar gjithmone ne kahun e gabuar te historise. Deshperimi i tij me i madh ka qene se ai jetoi shume pak ne Shqiperi, dhe ne vitet e pasluftes, edhe pse ai pati korrespondenca me rregjimin komunist, ai nuk denjoi qe te shkonte te vizitonte Shqiperine.

    Figura e Nolit eshte nje figure madheshtore kur peshon kontributin e tij ne shume fusha te jetes shqiptare, por me e madhe se vepra e tij, ka qene pikerisht, egoja e tij e semure. Shqiperia nuk kish nevoje vetem per Nolin, por per te gjithe djemte e saj te asaj kohe. Shqiptaret duhet te marrin shembull perkushtimin por jo qendrimet e Nolit.

    Albo


    Noli pesoi deshtime ne politike, ndersa ne fushat e tjera mund te them se eshte i paarritshem.....

    Por mund te na thuhet ketu se cili patriot i kohes se atehershme nuk pesoi deshtime?
    Cilet nga patriotet dhe pjesmarresit ne ngritjen e Flamurit paten sukses ne karrrieren politike ne Shqiperine e mevoneshme? Cilet nga ata qendruan ne Shqiperi?

    Vetem Zogu i cili edhe pse mund te mos krahasohej me Nolin por historia na tregoi se ishte politikan me i zoti....

    Nejse mendimi im personal eshte se Noli ishte shume per popullin shqiptar ose e thene ndryshe populli shqiptar ishte pak per Nolin, prandaj dhe Noli deshtoi nga ana politike....Populli shqiptar nuk ishte i afte te "thithte" idete e Nolit pasi ky popull atehere ishte ne nje prapambetje te thelle turko-feudale dhe i "pelqente" ky sistem.......

    Per mendimin tim personal si dhe duke u nisur nga pervoja historike e shteteve fqinje te Ballkanit ishte gabim historik "ikja" e Vidit nga Shqiperia....

    Te gjitha shtetet e Ballkanit pasi fituan pavarsine pranuan princat e huaj per qeverrisje, kryesisht ishin gjermane, ndersa ne Shqiperi kjo praktike nuk pati sukses....

    Po te kishim nje princ te huaj do te kishim dhe mbeshtetje me te madhe nga Fuqite e Medha, gje te cilen e paten Bullgaria dhe Greqia qe kishin mbreter gjermane....

    Nejse qe te rikthehem prape tek Noli mund te them se deshtimet ne krahasim me arritjet e kesaj figure jane te paperfilleshme.....


    Albo, eshte per tu falenderuar kujdesi yt per botimin e ketyre postimeve persa i perket Nolit.....
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga tani_26 : 15-03-2005 mė 12:41
    Nuk ka njerez te perkryer ka vetem qellime te perkryera!

  7. #27
    i/e regjistruar Maska e tani_26
    Anėtarėsuar
    11-09-2002
    Vendndodhja
    Ne vendin e shqiponjave ku tani ka vetem korba!
    Postime
    1,113
    Citim Postuar mė parė nga Julius
    Ashtu eshte vertet Albo shume bukur e ke thene deshtaku me i madh i kohes se tij, prift qe bente politike. Nje liber te tij Noli ia dedikon prinderve te tij duke thene:... kete liber ia dedikoj babait tim si shperblim per keqardhjen e tij qe me pa prift. Shume egoist Noli duket ne keto rreshta. Po te sjell nje shembull te ngjashem te nje njeriu te madh qe me ngjason shume me Nolin dhe eshte Kryepeshkopi qipriot Makarios, nqs nuk e di kush eshte po te them se ai e cliroi Qipron nga zgjedha Angleze duke e shpallur per here te pare shtet te pavarur. Nuk vleresohet shume nga qipriotet sot dhe a e di pse? Sepse donte te lidhej me te paanshmit Titon me shoke qe te ishin jashte luftes se ftohte, te mos mbanin as anen e amerikanit as anen e ruseve. Budallek me te madh nuk mund te bente ra nga pushteti sepse nuk lejoi amerikanet qe te kishin nje baze detare ne ishullin e Qipros!
    NUK ISHTE E DREJTE TE KISHIN AMERIKANET BAZE NE QIPRO! Kjo i kushtoi rende humbi gjysmen e ishullit qe e zaptuan turqit.
    Ah kjo bote e keqe vertet qe njerezit me te mire i vret!

    Nuk eshte i drejte paralelizmi qe behet midis Qipros dhe Shqiperise dhe per pasoje midis Nolit dhe Makarios....

    Nuk eshte aspak e vertete gjithashtu shprehja se qipriotet nuk e vleresojne shume Makarion....perkundrazi me sa di une ata e konsiderojne si "ethnarkis" ose e thene shqip patriot apo burre shteti....
    Nuk ka njerez te perkryer ka vetem qellime te perkryera!

  8. #28
    Promete (i lidhur) Maska e Kryeplaku
    Anėtarėsuar
    12-09-2002
    Vendndodhja
    nė realitetin e hidhur
    Postime
    2,202

    Ernest Koliqi per F. Nolin :

    DOSSIER

    "Gabimet ase nė datsh tė thuesh fajet qė Fan Noli ka mujt me ba, nuk ja zbresin vlerėn tri veprave tė pashoqe qė ai kreu: Autoqefalinė e Kishės, fletoren "Dielli" dhe futjen e Shqipėrisė nė Lidhjen e Kombeve"

    "Si e gdhendi Fan Noli veprėn e Gurakuqit e Bajram Currit"


    --------------------------------------------------------------------------------

    Ernest Koliqi u lind nė qytetin e Shkodrės nė vitin 1897. Gjatė periudhės sė pushtimit tė Shqipėrisė nga Italia, ai mbajti pėr disa kohė postin e Ministrit tė Arsimit e Kulturės. Nė vitin 1944 ai u arratis nga Shqipėria e u vendos nė Itali ku pėr shumė vjet ishte Drejtor i Institutit tė Studimeve Shqiptare pranė Universitetit tė Romės. Po kėshtu Koliqi drejtoi edhe Katedrėn e Gjuhės Shqipe pranė atij Universiteti. Gjatė asaj periudhe, pėr afro 20-vjet me rradhė ai drejtoi edhe revistėn letraro-politike "Shenjzat", ku botuan shkrimet e tyre shumė nga personalitetet mė tė njohura tė diasporės shqiptare nė Perėndim. Ernest Koliqi vdiq nė mesin e viteve 1970 nė Romė. Nga krijimtaria e tij ne zgjodhėm shkrimin qė botohet mė poshtė nė formė studimi, i cili bėn fjalė pėr vėndin qė zėnė nė veprėn e Fan Nolit, Skėnderbeu, Bajram Curri dhe Luigj Gurakuqi, ku dy prej tyre Gurakuqin e Currin, Koliqi i pat njohur nga afėr kur ai shėrbeu nė administratėn e Qeverisė sė Nolit nė vitin 1924.



    Nga Ernest Koliqi
    Pėrgatiti Dashnor Kaloēi

    Stefan Stiljan Noli, njė ndėr pesonalitetet ma tė spikatuna qi shprehi nga gjini i vet kombi shqiptar, paraqitet posi njė fytyrė poliedrike, d.m.th. e shumėanėshme, e cila gja lodhė menden e kujtodo kur vjen momenti me dhanė njė gjykim synthetik mbi rrolin qė ai lujti nė botėn shqiptare.

    Kush jeton si i ndodhi atij ma se tetėdhet vjet dhe nė njė periudhė historike ma tė stuhishmet qi njofti njerzimi, lehtaz bahet objek kritikash sepse njė jetė kaq e gjatė rrethohet me fazat e ndryshme tė saj, me dritat e me hije tė cilat ndoshta shkaktohen nga rrethinat, nėpėr tė cilat u pėrshkue, ma se njė vullnet i prem dhe i paravendosun m' u sjell ashtu si u suell. Si tė gjithė njerzit me njė vlerė tė veēantė edhe Fan Noli nderohet e pėrēmohet me ngulmim qi shpesh herė arrin nė parosizėm ndėr lėvduesa e prozhmuesa tė tij.

    Tri veprat e pavdekshme tė Nolit
    E vėrteta asht se veprimtarija e njė njeriu qė, qi gjatė tetėdhet vjetėve rresht gjallese nė kėt shekull u dha me mish e me shpirt mbas sendėrtimit tė njė ideali, i cili synthetizonte ne vete qėllime fetare e kombtare, shoqnore e kulturore, duhet vu nė njė kandar tė drejtė. Gabimet ase nė datsh tė thuesh fajet e qi Fan Noli ka mujt me ba, nuk ia zbresin vlerėn tri veprave tė pashoqe qė ai kreu, pasojat e mira tė tė cilave edhe sot ndihen nė rrjedhė tė historisė shqiptare e janė: themelimi mė 1909 i fletores "Dielli", praleludim i themelimit tė Shoqatės pan-shqiptare "Vatra" nė Boston., mė 1912 nė bashkėpunim me Faik Konicėn, pranimi shpėtues i shtetit shqiptar nė Lidhjen e Kombeve me 17 dhetuer 1920 e krijimi i Kishės orthodokse autoqefale shqiptare shqiptare. Edhe po tė pranojmė se pėr hypotezė se Fan Noli pat njolla, kėto tri vepra tė shkėlqyeshme krejt ia shlyejnė. Natyrisht kėtyne meritave kombtare e patriotike u shtohen ato shum shum tė mėdhja asi shkrimtar qi i a skalisin emnin me shkrola arit nė historinė e letėrsis shqipe. Por kėtu duem tė vėm nė dukje shkurtazi burimin e frymėzimit tė tij ndėr shprehje ma tė nalta lyrike qi ai na dhuroi dhe me theksue se si at burim frymėzuese e gjet nė jetėn reale tė Shqipnis, nė burimin njerzor shqiptar qi ai hetoi e njofti n' ato tepėr tė pakta vjetė ndejes nė dheun e zanafillės. Edhe Fan Noli asht bir i diasporės: u lind e u rrit jashta vėndit tė tė Parėve. Kjo gja reflektohet mbi tė gjithė veprimatrin e tij letrare. Ndėr tetėdhetė vjetėt e jetės sė tij, vetėm tri a katėr i kaloi nė dheun shqiptar. E se ai kuptonte e ndiente nevojėn sidomos si poet e krijues bukurije letrare me thithė nė vėnd frymėn e tokės shqiptare na dyshmon myti i Anteut pėrmėndė nė lyrikėn kushtue Bajram Currit: "As je vrar' e as po vritesh, / Legjendar Ante po rritesh". Kush ishte Anteu e ē' pėrfaqsonte nė mythologjinė klasike tė Heladės? Anteu bir i Tokės (Gjea), vigan i madh e i stėrfortė mirte fuqin qi kurkush nuk mujte tė mposhte, tue prekun tokėn (vėndin e vet) me shputa tė kėmbėve. Herakli nuk gjet mėnyrė tjetėr pėr t'a kėnirrė, d.m.th. pėr t'ia marrė frymėn e mbytė, veē tue mbajt pezull me njė dorė pa e lanė me prek dhen me kambė. Vėshtrimi symbolik i mytit t'Anteut asht i qartė: dheu i lindjes, d.m.th. vendi ku gjallnon njerzia prej njė gjaku e prej nji gjuhe, i ep njeriut forcėn morale, pertrin nė nė tė herė mbas herit fuqit shpirtit. Fan Noli prirjen e rrallė krijuese, zotsin e jashtzakonshme shprehse e shkrini nė pėrkthime (tė cilat jesin shembullore nė fushėn e letrave t'ona) ma tepėr se nė krijimet origjinale nė poezi e nė gjini tregimtare. Nuk e njifte sa duhet jetėn e popullit shqiptar. Pėrvojėn e tij ndėr rrethet e ndryshme shqiptare tė diasporės nuk e njehi, tue marrė parasysh fuqit e veta krijuese, aq tė mjaftueshme sa me ia hy njaj vepre origjinale, poem a rromanx, ku tė dilte pasqyrė jeta e gjindjes, prej gjakut shqiptar pėrshkue nėpėr dritėn e bokuptimit tė tij. Dy vjershat epiko-lyrike, kushtue Luigj Gurakuqit e Bajram Currit, ku ai gdhen mjeshtrisht, me vija tė pėrflakta, pėrshtypjet qi i lanė kėta burra, takue e njoftė gjatė banesės sė tij tė shkurtėr n'atdheun shqiptar, dishmojnė se sa tė ēmueshme do tė kishin qenė veprat e tija letrare, po tė kishte dhanė fati mundėsi me depėrtue ma mirė e ma thellė nė palc tė jetės sė popullit tonė.

    Vėshtrim mbi dy vjersha tė Nolit
    T'i analizojmė shkurtazi nė pėrmbajtje kėto dy vjersha qi nė Parnaz shqiptar arrijn majat ma vezuullore tė lumnis poetike. Nė katundin shqiptar tė Thrakjes, Ibrik Tepe, ku ai lindi qysh nė moshėn ma tė mitun, Fan Noli tregoi aftėsin e hollė vėzhguese me tė cilėn kishte pajisė natyra. Lėshonte shikimet e veta rreth e rrotull dhe pėrpiqej tė kuptonte mbrendin e shfaqjeve tė jetės qi zhvillohej pėrpara. Sidomos tue u rritun pėrpiqej me i a spjegue vetes shkaset e pėrmbrendshme qi shkaktojn sjelljen e mirė tė veseve njerzore, do tė shfaqet thekunisht ma vonė nė satyrat qė na la. Asokohe me siguri nji pyetje vizatohej nė mėnden e njomė tė kalamnait veshtak: "Pse flasim na njė gjuhė tjetėr e pse jemi ndryshej nga banorėt e katundeve fqinje?" Tė cillėn pyetje, sa marrin mėnd e shqise, i a sjellin vetes edhe Arbreshėt e Italis: "Jemi shqiptarė! Po ē'ashtė Shqipnia". Ē'farė vetish e lejojnė Shqiptarin me pohue, tue u mburrė, se asht bir i njė kombi fisnik? Fytyra qė nė kohėn e fmijnis la mbresa tė pashlyeshme nė kujtim tė Fan Nolit, qe Gjergj Kapedani, komandar mbas Nol Kapidanit, gjyshit tė tij, i repartit ushtarak qi delte Sulltanit n'ushtri nė rasa lufte. Gjergj Kapidani tregonte trimnit e veta dhe tė Shqiptarėve ndėr luftime pėrkrah ushtrisė osmane. Edhe i jati i Fan Nolit, Stiljani, ushqente bashkė me pasionin e muzikės kishtare, atė tė kultit tė heronjve. Admironte pa masė, i jati i Napoljon Bonapartin e Skandėrvbegun. Admirimi i t'et Stiljan pėr Gjergj Kastrijotin kaloi tė birin Stefan, qi ma vonė, bani kėrkesa ndėr arkive e biblijoteka mė dokumente gjansisht e imtisht mbi te dhe mbi kohėn e tij pėr tė mėshiruar burrnin shqiptare nė Kryetrimin e Krujės n' at vepėr tė madhe historike qi tė gjith njofim. Nė njė djalosh mendesquet e zemėrndieshėm, tė prirun kah analyza e shkaseve tė ndryshme qi burojnė nga thellėsytė e shpirtit tė vet e tė tjerėve edhe nga valvitja misterioze e gjakut qė sejcilit i rreh ndėr dej, asht i natyrshėm tė dij psehin e rrethanave qi cilsojn kushtet e tij njerzore tė veēanta. Gjergj Kapidani i flitte pėr trimni shqiptare, i ati, Stiljan Noli, ēonte nė qiell veprimet e Kastrjotit. Ē'themel nė tė vėrtetė kishin ato lavde ato mburrje? Ē'farė tharmesh leviteshin nė gjak shqiptar? Cilat ishin vetit e veēanta njerzore tė Shqiptarit? Fan Noli nė zhvillimet e jetės sė tij endacake e plot peripetina si ato tė Odiseut homerik, njofti burra shqiptarė qė i a vėrtetojshin pohimet e Gjergj Kapetanit dhe tė t'et mbi fisnikin shqiptare. Me 1903 fati e hodhi n' Egjypt e ndėr tri vjet kalue aty pat mardhanije me burra tė vlefshėm si Spiro Dinen, Nikolla Naēon, Thanas Tashkon e Jani Vruhon. Preku me dorėthjeshtėsinė e natyrės idealistike tė kėtyne pishtarve tė Rilindjes s'onė, por mund tė mendonte se ata ishin pėrjashtime. Paisej vėrtet Kombi shqiptar me vetinat e andrrueme prej patriotave? Pėrgjigjien kėsaj pyetje e kėrkoi, si thamė, nė historinė e qindresės shqiptare tė pesqind vjet nė epopenė e Gjergj Kastriotit. E fletėt e historis i a vėrtetuan pohimet e t' et dhe tė Gjergj Kapedanit. Ligjnuen enthujzazmin me tė cilin patriotėt pėrmėndshin emnin mbrekullbas, plot frymzim rilindės, tė Skanderbegut. Por, qi vetit e lulėzueme mrekusllisht nė Skandėrbegun, vlojshin prap se prap nė zėmrėn e madhe tė kombit shqiptar, ay e pa me sy kur mė 1921 erdh nė dheun e tė Parėvet dhe qindroi aty deri mė 1924. Brumi njerzuer prej tė cilit doli Skanderbegu dhe breznija e ēelnikėt qi atė e ndoq ndėr luftime pėr liri, vrumuliste ende i gjallė e gjithėnji i aftė me shprehė vetje t'adimirueshme pėr dobi tė kombit.

    Frymėzimi pėr Gurakuqin e Bajram Currin
    Nė Luigj Gurakuqin e nė Bajram Currin hetoi esencėn e fisniknis shqitare, burrnin, e cila asht nji shkrimje e trimnis me urti, d.m.th. syntheza e nji hovi guximtar plot vetmohim bashkue me nji pėrftim a koncepcjon tė jetės qė ka shtyllė themelore nderin dhe shprehet me njė matuni fjalėsh e sjelljesh e cila mbėshtetet nė ndiesi tė sė drejtės e tė njerzis sė ndėrgjegjėshme. Trimnija ka vlerė kur pėrdoret me vėnd e me kohė pėr tė nxjerrė soje frytet e dobishme. Thotė Fishta: "Por i urti kurr nuk ngutet / prej burrnis e jo prej tutet". Nė Luigj Gurakuqin, Fan Noli njofti burrnin qė rrjedh nga vetit shqiptare trashigue nga tė Parėt dhe tė zdrituna shkėlqimisht nė rrezet e nji kulture sė gjanė. Nė Bajram Currin njofti e pėrlavdoi instiktet e shėndosha burrnore qi me gjarpėnim vetimash e shungllim bubullimash shfaqen papritmas nė pėrpjekje pėr ideal, pa dalė nga vijat e urtis dhe pa u shkoq nga trashigimi stėrgjyshnuer i nderit e i drejtėsis. Kėta dy burra tė paharrueshėm i a frymzuen Fan Nolit vjershat e pavdekshme ku ai naltsoi me njė hov lyrik flatėr-vervitės burrnin, veti qensore e jetsore kryekkrejet e fisit arbnuer. Ju kujtohen vargjet e thekshme kushtue Luigjit? "…Nėno moj, mbaj zi pėr vllan, / Me tre plumba na i ran…/ …Se tė deshte kur s' tė deshnin, / Se tė qante kur tė qeshnin / Se tė veshte kur tė ēveshnin. / Nėno moj tė ra dėshmor…/ Nėno moj ē'ėshtė pėrpjekur, / Gojė mjalt' e zėmėr- hekur, / Syrgjyn gjall' e syrgjyn-vdekur, / Ky vigan liberator". E ato pėr Bajram Currin? "…O Bajram bajrak i gjallė, / More nam me gjak nė ballė, / Te njė shpell' e Dragobis. / Yll i rrall' i burrėris…/ Me zjarr Shenjt u ndrit kjo shpell, / Gjer nė qiell u ngrit Kėshtjell / Pėr ēlirimin e Shqipėris / Katakomb i Dragobis". Le tė vėhet re fati i mjerė i njajtė i tre heronjve kėndue nga Fan Noli: Skandėrbegu, Luigj Gurakuqi, e Bajram Curri, tė tre shkrinė jetėn pėr ideal dhe mbaruen pa i pa realizimete e dishrueme. Poeti qan me lot burrnin orzezė shqiptare. Unė i kam njoftė dy Burrat, kėndue nga Noli, tė dy nderė e Kombit, shtylla tė ndritshme t' idealit dje, sot e n'ardhėmėni ma tė largėt edhe kam pasė fatin me qenė nė mardhėnie tė ngushta me ta. Luigji mė nxiti m'u marrė me letėrsi dhe mė hodhi nė fushėn politike mė 1923, Bajrami qi banoi me familje nė njė shtėpi t'onė nė Shkodėr mirsisht bisedoi shpesh me mue mbi ēashtje kombtare. Si nėpunės i vogėl por besnik, edhe unė kjesh pjestar nė Qeverinė e kryesume prej Fan Nolit mė 1924 dhe, kur ajo Qeveri u pėrmbys, nėpėr rrethina tė njoftuna, si fanolist mora udhat e mėrgimit e ndeja pesė vjet larg atdheut. Prandaj nė pėrkujtim tė dy burrave tė mėdhenj, qė jesin nė vėnd tė parė nė Olymp tė heronjve tė Kombit dhe tė Poetit qi u a pėrlevdoi vetit e pashoqe arbnore e ndiej, pėr arsye dhe vetjake. Detyrėn tė pėruli kryet nė shėnj tė njė nderimi tė pamasė"

  9. #29
    Promete (i lidhur) Maska e Kryeplaku
    Anėtarėsuar
    12-09-2002
    Vendndodhja
    nė realitetin e hidhur
    Postime
    2,202
    Nese disa Shqiptare te shquar dhe te fuqishem, per te cilet akoma kombi eshte ndare ne gjysem, i vrisnin njerezit e shquar te ketij dheu "per qellime te larta", Noli diti t'i nderoje te gjalle dhe te vdekur! Problemi i madh i Nolit, sic e preku edhe z. Koliqi, per mendimin tim ishte se kishte lindur per te udhehequr nje komb te madh por populli shqiptar i kohes se Nolit ishte shume mbrapa nivelit shpirteror/mendor te ketij personi. Akoma edhe sot duket se shume Shqiptare nuk kane inteligjencen e duhur per ta kuptuar Nolin! Ne qeverisje deshtoi sepse nuk mendonte si nje Shqiptar i asaj kohe ("ishte ne autobuz" me pak fjale) por vepra e tij vazhdon te shembellej edhe sot. Noli mire beri qe nuk zbriti nga "autobuzi" ne te cilin gjendej -sepse ndodhej gjithmone shume hapa perpara Shqiptareve te tjere- por Shqiptaret kur do i hypin "autobuzit" te Nolit?

  10. #30
    Promete (i lidhur) Maska e Kryeplaku
    Anėtarėsuar
    12-09-2002
    Vendndodhja
    nė realitetin e hidhur
    Postime
    2,202
    Nasho Jorgaqi: Pėrse akuzohet Fan Noli

    ALKETA SINO

    Peter Minar duke pasur privilegjin tė jetė bashkohės i Fan Nolit, godet dhe trondit vitet e fundit kulturėn dhe historinė shqiptare.

    Sipas profesor Nasho Jorgaqit, njerit prej njohėsve mė tė mirė tė veprimtarisė dhe krijimtarisė sė Nolit, Peter Minar e bėn kėtė pėr arsye politike dhe shumė personale. Nė librin me titull "Pėr Shqipėrinė", Peter Minar e akuzon Nolin si vjedhės tė veprės sė Konicės. Profesor Nasho Jorgaqi rrefen fakte dhe argumente mbi figurėn e njohur tė Fan Nolit.

    Profesor Jorgaqi, kohėt e fundit nė shtyp janė botuar mendime dhe tė dhėna tė zotit Peter Minar dėrguar nga SHBA-ja, qė duket se thyejnė disa teza tabu pėr Fan Nolin. Ju, si njė nga studiuesit e njohur tė Nolit, si i gjykoni kėto?
    Fillimisht dua tė them se kėto mendime nuk janė tė reja. Pėr herė tė parė, zoti Peter Minar i ka shfaqur ato dhjetė vjet tė shkuara (1994) dhe i ka pėrsėritur para pesė vjetėve, mė 1999. Siē ėshtė e natyrshme, ato ngjallėn reaksion nė opinionin shqiptar. Goditja qė i bėhej Nolit ishte njė goditje qė i bėhej njėrės prej shtyllave tė kulturės dhe historisė moderne shqiptare. Nė tė vėrtetė, mendimet dhe faktet sensacionale qė sillte Minari qenė dhe mbeten mė shumė njė kronikė thashethemesh e trillimesh dashakeqe, se sa njė gjykim serioz apo pėrpjekje e ndershme pėr tė zbardhur tė vėrtetėn. Edhe pse u bėnė nė emėr tė thyerjes sė tabuve dhe tė rishikimit objektiv tė historisė, ato nuk i shėrbyen gjykimit dhe vlerėsimit shkencor. Unė dhe kolegė tė mi historianė, duke u bėrė zėdhėnės tė shqetėsimit tė opinionit shqiptar iu pėrgjigjėm zotit Minar. Pėrpara pėrrallave tė tij ne sollėm fakte dhe dokumente tė pakundėrshtueshme. Megjithatė, ai vazhdoi tė shkruajė, duke shpifur, duke falsifikuar, i ndezur nga pasioni politik dhe inate personale. Dhe jo vetėm kaq, por pa u dhėnė asnjė pėrgjigje mendimeve tona dhe duke mos u hequr asnjė presje shkrimeve tė veta, i botoi ato kohėt e fundit nė librin "Pėr Shqipėrinė". Pra, publikut i serviren rishtazi tė njėjtat pėrralla tė mbrapshta.

    Mund tė na thoni se ku konsistojnė kėto mendime tė mbrapshta dhe trillime, sipas jush?
    Zoti Minar, qė ka privilegjin tė ketė qenė bashkėkohės i Nolit dhe mik i Konicės e qė, sidoqoftė, duhet respektuar pėr moshėn, pasi tani i ka kaluar tė njėqindat, ka hedhur nė publik njė varg falsifikimesh nga mė monstruozet e mė flagrantet qė mund tė jenė thurur nė historinė e kulturės shqiptare, pėr njė nga etėrit e saj shpirtėrorė. Ato paraqiten si akuza ordinere pėrmes "rrėfimesh" ordinere, me arsyetime e gjuhė ordinere. Them kėshtu, sepse kur merr pėrsipėr tė gjykosh pėr vepra kapitale tė kulturės sonė kombėtare, jo vetėm qė duhet tė karakterizohesh nga ndjenja e pėrgjegjėsisė qytetare e atdhetare, por lipset tė ruash edhe etikėn, si dhe tė kesh njėfarė pėrgatitjeje elementare shkencore. Fatkeqėsisht, zotit Minar kėto i mungojnė plotėsisht. Ai e akuzon Nolin se dy veprat shkencore tė jetės sė tij "Gjergj Kastrioti Skėnderbeu" e "Bethoveni dhe revolucioni francez", ia ka vjedhur Faik Konicės. Pėr t'i bėrė tė besueshme akuzat e tij, ai nuk merret me shqyrtimin shkencor tė kėtyre dy veprave, por flet pėr fakte periferike, duke u marrė me fatin e arkivit tė dorėshkrimeve tė Konicės, duke pėrzier nė kėtė mes edhe gazetarin Qerim Panariti, njė nga njerėzit mė tė afėrt tė Nolit.

    Si qėndron e vėrteta atėherė?
    Dihet se me figurėn e Skėnderbeut janė marrė si Konica, ashtu edhe Noli. Konica pati nisur tė shkruajė nė fillim tė shekullit tė kaluar njė histori popullarizuese pėr heroin tonė kombėtar, tė cilėn, si dhe vepra tė tjera tė tij tė gjata, asnjėherė nuk arriti t'i pėrfundojė. Botoi vetėm kapitujt e parė te "Dielli". Krejt ndryshe qėndron puna me Nolin. Ai botoi njė histori tė letrarizuar pėr Skėnderbeun, qė u botua mė 1921 dhe qė nuk i ngjante fare asaj tė mikut tė tij. Nė vitet qė erdhėn, Konica nuk u mor mė me Skėnderbeun, kurse pėr Nolin figura e tij mbeti dashuria dhe pasioni i pėrjetshėm. Nė vitet '30 - '40, ai iu rikthye seriozisht studimit tė Skėnderbeut dhe kreu kėrkime shkencore, madje, pėr kėtė pati dhe letra tė vetė Konicės, me anė tė tė cilave ai e informon Nolin pėr vepra tė autorėve tė huaj mbi Skėnderbeun. Studimet e tij nė kėtė fushė zgjatėn disa vjet dhe fryt i kėsaj pune tė madhe e cilėsore prej shkencėtari tė vėrtetė ėshtė vepra "Gjergj Kastrioti Skėnderbeu", qė ai e mbrojti si tezė doktorature (Doctor's Degree) me udhėheqės shkencor, prof F. Novak, mė 1945. Nga kjo punė kolosale e Nolit kanė mbetur si dėshmi autentike dorėshkrimet studimore, njė pasuri e tėrė materialesh, tė cilat gjenden nė Arkivin e Shtetit. Janė mijėra faqe, konspekte dhe ekstrate nga vepra tė studiuara prej tij, tė hedhura nė dhjetėra blloqe tė mėdha, tė vjela nga dora e Nolit nga gjuhė tė ndryshme, mbi tė cilat ai ngriti mė pas veprėn monumentale. Ėshtė kjo njė dėshmi e rrallė, qė pret tė njihet e tė studiohet e qė flet veē tė tjerash dhe pėr metodikėn e punės shkencore tė Nolit historian. Unė kam pasur fatin tė njihem me kėtė dokumetacion.

    E vėrteta pėr monografinė tjetėr shkencore tė Nolit "Bethoveni dhe revolucioni francez" ėshtė edhe mė transparente. Ajo u shkrua nė gjallje tė Konicės dhe u mbrojt prej Nolit mė 1939, nė Universitetin e Bostonit, nė Degėn e Kėrkimeve Muzikore, nėn udhėheqjen e prof. A. Majerit, me tė cilin ai mori gradėn "Bachelor's Degree". Pra, kjo vepėr u bė publike kur jetonte Konica. Madje, siē ishte e natyrshme, Noli u pėrgėzua nga miku i tij.

    Mė 1947 tė dyja kėto monografi, pėr vlerat e padiskutueshme qė kishin, u botuan me rekomandimet e komisioneve shkencore nga "Internacional Univesity Press" nė Nju-Jork me ndihmėn financiare tė "Vatrės" dhe patėn jehonė nė shtypin e specializuar dhe nė opinionin publik. Por "vjedhjet" e Nolit nga veprat e F. Konicės, sipas Minarit, nuk mbarojnė me kaq. Noli tėrė jetėn paska bėrė emėr si njeri i kulturės shqiptare duke vjedhur e kopjuar tinėz, veprat e mikut tė vet. Madje, kjo punė paska qenė e hershme. Kėshtu, del qė edhe librin e parė tė shėrbesave tė shenjta e paska pėrkthyer Konica, "meqė Noli nuk e fliste shqipen aq mirė"! Por dihet botėrisht se librin "Shėrbesat e javės sė madhe" Noli e pėrktheu dhe e botoi nė Boston mė 1908, kurse tė dytin, "Libra e shėrbesave tė shenjta" e pėrktheu po ai dhe e botoi nėn pėrkujdesjen e Konicės nė Bruksel. Pėr ta Konica do tė shkruante me entuziazėm tek "Albania: "Po ē'pėrkthim! Ē'gjuhė e fortė, e lidhur, nervoze dhe e gjallė. Literatura shqipe do tė kishte arsye t'i mbante mėri kishės qė na vodhi njė shkronjė tė lindur. Po, pėr fat tė mirė, miku ynė duke hyrė nė kishė, nuk doli nga letrat".

    Por zoti Minar e akuzon Nolin dhe nė planin politik…
    Kjo ėshtė e vėrtetė. Madje, kjo ėshtė fusha ku zoti Minar si antikomunist shfren dufet e tij. Nuk ka dyshim se Noli ishte dhe mbeti tėrė jetėn njė demokrat i majtė, por asnjėherė nuk qe komunist. Tė qenit i majtė nuk e pengoi asnjėherė pėrkushtimin e tij si atdhetar. Pėrkundrazi, demokratizimi i Shqipėrisė ishte ideali i tij i pėrjetshėm. Nė qoftė se pati simpati dhe pėrshėndeti LANĒ-in dhe reformat qė varrosėn feudalizmin pas lufte nė Shqipėri, kjo nuk do tė thotė se ishte komunist. Kėtė nuk do t'ia falė zoti Minar. Dhe kjo ėshtė e drejta e tij. Por, pandershmėria e Minarit shfaqet qartazi kur ai fillon tė trillojė, kur shpif pa prova tė dokumentauara. Kėshtu, ai e akuzon Nolin se kur ėshtė kthyer nė SHBA, nė vitet '30, ėshtė vėnė nė shėrbim tė konsullit italian nė Boston. Ka marrė dhe para, me kusht qė tė heshtė pėr politikėn italane nė Shqipėri. Njė pohim i tillė nuk ėshtė veēse njė shpifje nga mė tė ulėtat e mė absurdet, po ta njohėsh nga afėr jetėn dhe veprimtarinė e Nolit atdhetar e demokrat.

    Si ėshtė e mundur tė thuhet kjo gjė, kur Noli ka qenė njė nga udheheqėsit e lėvizjes antifashiste evropiane, nė krah tė A. Ajnshtajnit e tė H. Barbysit, me tė cilėt kishte drejtuar dy kongreset botėrore kundėr fashizmit dhe kishte shkruar njė mal me publicistikė antifashiste, si ėshtė e mundur pra qė njė antifashist i kėtyre pėrmasave tė dorėzohej para njė konsulli fashist pėr njė grusht para?
    Edhe mė e ulėt ėshtė shpifja tjetėr e Minarit, kur e akuzon atė se ka qėndruar pasiv nė ditėt e para tė pushtimit fashist tė Shqipėrisė. Dhe kush? Noli qė pushtimin e atdheut tė tij nga fashizmi e kishte parashikuar nė mėnyrė profetike qė dhjetė vjet pėrpara me sa e sa artikuj e thirrje publike! E vėrteta ėshtė se Noli u trondit aq shumė nga pushtimi i Shqipėrisė, sa vendosi tė rikthehet menjėherė nė politikė. Mė 8 prill 1939 ai i dėrgoi njė telegram proteste Lidhjes sė Kombeve dhe qeverive amerikane, franceze e angleze. Pa u shpėrndarė nė dokumente dhe faktet tė tjera, mjafton tė pėrmendim fjalėn qė mbajti Noli fill pas pushtimit nė kishėn e Shėngjergjit, nė Boston, ku lavdėron qėndrimin e shqiptarėve kundėr fashistėve qė "i treguan botės se italianėt hynė nė Shqipėri me forcė e duke derdhur gjak". Me kėtė rast, Noli e pėrshkruan situatėn me nota sarkastike, kur thotė se" "Musolini ėshtė njė bretkosė e fryrė nė erė dhe kur shikohet nė pasqyrė i duket vetja luan. Po sikur ta shpojė njeri me gjilpėrė, i del era dhe mbetet prapė bretkosė". Tani lind pyetja: Si mund tė fliste kėshtu njė rrogėtar i fashizmit, siē e quan zoti Minar, nė njė kohė kur fashizmi po i vinte zjarrin botės? Ėshtė e qartė se fanatizmi politik dhe mllefet e Minarit ndaj Nolit nuk marrin parasysh tė vėrtetėn konkrete nė kontekstin historiko-politik tė kohės, por e zėvėndėsojnė atė me sajime banale tė neveritshme.

    Atėherė ē'mund tė na thoni pėr marrėdhėniet e ndėrsjellta mes Nolit dhe Minarit?
    Peter Minari njihet si njė nga kundėrshtarėt e vjetėr tė Nolit pėr arsye qė nuk e nderojnė, bile vėnė nė dyshim edhe patriotizmin e tij. Mjafton tė pėrmendim ngjarjen e rėndė qė ndodhi nė fillim tė viteve '50, nė komunitetin shqiptar ortodoks tė SHBA-sė, kur Patriarkana e Stambollit, duke pėrfituar nga rrethanat famėkeqe tė makartizmit deshi ta hiqte qafe Nolin si kryepeshkop dhe tė shkatėrronte Kishėn Ortodokse Shqiptare. Ajo dėrgoi pėr ta zėvėndėsuar peshkopin renegat M. Lipe dhe atėherė tė gjithė shqiptarėt patriotė u ngritėn mė kėmbė kundėr tij. Minari ishte nga tė paktėt qė mori anėn e tė dėrguarit grekoman dhe kėtė e shpalli publikisht. Ai botoi nė revistėn "Cristian sciece monitor" artikullin "Kryepeshkopi i ri shqiptar" kundėr Nolit dhe kishės sė kryesuar prej tij. Noli, iu pėrgjigj menjėherė nė tė njėjtėn revistė, me tone tė forta kritike dhe zemėrim, duke i quajtur tė gjitha sa shkruante Minari "shpifje, akuza false, shtrembėrime, akuza gjysmake etj". Minari, jo vetėm qė mori anėn e peshkopit renegat, duke iu kundėrvėnė gjithė komunitetit shqiptar, por u pėrpoq tinėzisht tė minojė pozitėn qytetare tė Nolit, duke e akuzuar pėr komunist nė kohėn e "gjuetisė sė shtrigave" tė Makartit. E, megjithatė, nuk ia arriti qėllimit. Autoriteti dhe emri i ēmuar i Nolit do tė sfidonin ēdo lloj pėrpjekjeje liliputėsh pėr ta njollosur e denigruar. Minari nuk do t'i harronte kėto dhe sapo filluan proceset demokratike nė Shqipėri, tentoi tė hakmerret kundėr tij, duke dėrguar nga pėrtej Atlantikut pėrralla diskredituese nė adresė tė Nolit. Mendoj se nuk ia vlen tė zgjatemi mė tej, pasi, normalisht, Noli nuk ka nevojė pėr mbrojtje, aq mė tepėr kur sulmohet nga njerėz tė dyshimtė pėr patriotizmin e moralin e tyre, aq mė tepėr kur kėta fatkeqė nuk kanė as pėrgatitjen mė elementare pėr tė gjykuar mbi ēėshtjet madhore qė ngre trashėgimia e savantit shqiptar.

    Si kanė reaguar shqiptarėt e Amerikės ndaj mendimeve e gjykimeve tė Minarit?
    Sigurisht, nuk e kanė pritur mirė. Dhe me kėtė kam parasysh rrethet intelektuale e patriotike, pėr tė cilat Noli ėshtė shėmbėlltyrė e atdhetarizmit, e demokratit dhe e intelektualit. Kėtė qėndrim e pasqyrojnė edhe dy letra tė shkruara e tė botuara nga dy personalitete. Njėra ėshtė e Anton Athanasit, biznesmen i njohur, dhe njė figurė qėndrore e diasporės shqiptare nė SHBA. Tjetra ėshtė e zonjės Sarah Panariti, gruaja e gazetarit dhe e patriotit Qerim Panariti, ish-profesoreshė nė Harvard dhe mikeshė e Nolit.

    Zoti Minar ju cilėson ju si njė historian komunist. Cili ėshtė komenti juaj?
    Nuk e di se ēfarė ka parasysh zoti Minar me kėtė cilėsim, por nuk druhem tė them se unė jam historian marksist, qė do tė thotė se mbėshtetem nė parimet e materializmit historik dhe nė metodologjinė shkencore tė K. Marksit. Dhe kjo mė nderon, jo vetėm se Marksi ka qenė dhe mbetet njė nga filozofėt e mėdhenj qė me idetė e tij tronditi botėn dhe i hapi shtigje tė reja shoqėrisė njerėzore, por dhe pėr faktin e njohur se shumė studiues amerikanė sot punojnė mbi bazėn e metodologjisė sė tij, duke pėrfshirė kėtu dhe profesorė tė Universitetit tė Harvardit, qė gjendet afėr Bostonit, ku jeton zoti Minar.


    Fan Stilian Noli, jeta e njė njeriu tė gjithanshėm

    Tė gjithė e njohin figurėn dhe emrin e tij. Fan Noli ose, Theofan Stilian Noli, ėshtė lidhur me gjithė kulturėn e re shqiptare tė shekullit tonė. Vendlindja, Ibrik-Tepeja ose Qyteza, njė fshat shqiptar nė Traki, afėr Adrianopojės. Pasi kreu nė greqisht shkollėn fillore dhe gjimnazin, nė vitin 1900, nė moshėn 18- vjeēare, ai u largua nga vendlindja. Mė 1912 ai kreu studimet e larta dhe u diplomua pėr arte, kurse mė pas, nė moshėn 55-vjeēare, mbaroi konservatorin, dhe nė moshėn 63-vjeēare mori doktoratėn e filozofisė pėr histori. Mė 1906 Noli u dėrgua nė Amerikė nga patriotėt e kolonisė sė Egjiptit pėr organizimin e lėvizjes kombėtare tė shqiptarėve tė atjeshėm. Brenda njė kohe tė shkurtėr Noli krijoi shoqėrinė "Besa-Besė", qė mė pas u shkri nė federatėn "Vatra", si dhe gazetėn "Dielli". Nė jetėn politike tė Nolit ėshtė e rėndėsishme shkėputja e Kishės Ortodokse Shqiptare dhe lufta kundėr propagandės shoviniste greke. Pėr kėtė qėllim, mė 1908 ai u dorėzua prift dhe, duke vazhduar traditėn e nisur nga Kristoforidhi, pėrktheu shumė libra tė ndryshėm tė kishės nė gjuhėn shqipe. Mė 1921 ai botoi edhe veprėn e rėndėsishme "Historia e Skėnderbeut". Mė 1932, kur Zogu arriti tė forconte mjaft pushtetin e tij despotik, ai e humbi shpresėn dhe u largua pėr nė Amerikė. Pėrveē veprimtarisė shumė tė rėndėsishme politike, poetike e publiēistike, gjatė kėtij dhjetėvjeēari Noli pėrktheu tragjeditė e Shekspirit, Rubairat e Omar Khajamit, Don Kishotin e Servantesit etj. Pasi u vendos nė SHBA, u mor me krijimtari letrare, me studime tė ndryshme, siē ishte "Bethoveni dhe revolucioni francez" etj dhe me organizimin e veprimtarive tė kishės shqiptare nė Amerikė, e cila shėrbente si qendėr e lidhjes sė kolonisė shqiptare. Fan Noli mbeti deri nė fund tė jetės sė tij njė demokrat i shquar. Ai vdiq mė 13 mars 1965 nė SHBA, ku ndodhen edhe sot eshtrat e tij.





    koha Jonė ,
    18-10-2004

  11. #31
    Promete (i lidhur) Maska e Kryeplaku
    Anėtarėsuar
    12-09-2002
    Vendndodhja
    nė realitetin e hidhur
    Postime
    2,202
    poezite e Nolit per L. Gurakuqin dhe B. Currin :

    Syrgjyn Vdekur
    .......................

    Nėno moj, mbaj zi pėr vllanė,
    Me tre plumba na i ranė,
    Na e vran' e na e shanė,
    Na i thanė trathėtor.


    Se tė deshte dhe s'tė deshnin,
    Se tė qante kur tė qeshnin,
    Se tė veshte kur tė ēveshnin,
    Nėno moj, tė ra dėshmor.


    Nėno moj, vajto, merr malin,
    Larot t'a pėrmbysnė djalin
    Qė me Ismail Qemalin
    Ngriti flamur trimėror.


    Nėno moj, m'a qaj nė Vlorė
    Ku tė dha liri, kurorė,
    Shpirt i bardhė si dėborė;
    Ti s'i dhe as varr pėr hor.


    Nėno moj, ē'ėshtė pėrpjekur
    Gojė-mjalt' e zėmėr-hekur,
    Syrgjyn-gjall' e syrgjyn-vdekur,
    Ky Vigan Liberator.







    Shpell' e Dragobisė
    ..............................

    Kur tufani e ēthuri fenė,
    Kur tirani e krrusi atdhenė,
    Mi njė brek tė Dragobisė
    Priret Flamur' i lirisė.


    Atje nisi, atje mbaroj,
    Atje krisi, atje pushoj,
    Rrufe-shkab' e Malėsisė,
    Nė njė shkėmb tė Dragobisė.


    Vendi dridhej, ay mbeti
    Se s'tronditej nga tėrrmeti.
    Div drangoj i Dragobisė,
    Trim tribun i Vegjėlisė.


    0 Bajram, bajrak i gjallė,
    More nam me gjak nė ballė,
    Te njė shpell' e Dragobisė,
    Yll i rrall' i burrėrisė.


    Thon' u shtri e thon' u vrą,
    Po ti s'vdiqe, or Baba,
    As te shkėmb' i Dragobisė,
    As te zėmr' e Djalėrisė.

    As je vrar' e as po vritesh
    Legjendar Ante po rritesh.
    Dithiramb i Dragobisė,
    Tmerr, panik i mizorisė.


    Me Zjarr Shenjt u ndrit kjo shpellė.
    Gjer nė qjell u ngrit Kėshtjellė
    Pėr ēlirimn' e Shqipėrisė
    Katakomb' e Dragobisė.

  12. #32
    Promete (i lidhur) Maska e Kryeplaku
    Anėtarėsuar
    12-09-2002
    Vendndodhja
    nė realitetin e hidhur
    Postime
    2,202

    Noli per flamurin :

    Hymni i Flamurit
    ........................

    O Flamur gjak, o flamur shkabė,
    O vėnd e vatr' o nėn' e babė,
    Lagur me lot, djegur me flagė,
    Flamur i kuq, flamur i zi.


    Fortesė shkėmbi tmerr tirani,
    S'tė trėmb Romani, as Venecjani,
    As Sėrb Dushani, as Turk Sulltani,
    Flamur i math pėr Vegjėli


    Flamur qė linde Shėn Kostandinin,
    Pajton Islamn' e Krishtėrimin,
    Ēpall midis feve vllazėrimin,
    Flamur bujar pėr Njerėzi.


    Me Skėnderben' u lavdėrove
    Dhe nė furtun' i funtmi u shove,
    Me Malon prapė lart vrapove,
    Yll i pavdekur pėr Liri.


    Sa shpesh pastaj pėrdhč u shtrive
    Me zjarr e zi u ndeze u nxive,
    Po ēdo mizor me shpat' e grive,
    O fushė-kuq, o shkabė-zi.


    Pėrpjetė prie Shqipėrinė,
    Pėrlintj'a shpirtin dhe fuqinė,
    Diell pėr vllanė, yrnek pėr fqinė
    Pėr botėn ėndr' e qjell i ri.

  13. #33
    Promete (i lidhur) Maska e Kryeplaku
    Anėtarėsuar
    12-09-2002
    Vendndodhja
    nė realitetin e hidhur
    Postime
    2,202
    E Marte, 22 Mars 2005 Koha Jone


    PRANE VARRIT TE FAN NOLIT

    Nga Skifter Kellici

    (Vijon nga numri i kaluar)

    Meditime ne keto dite marsi...

    Nuk ma kishte marre kurre mendja, as ate dite marsi te vitit 1965, kur pergatisja emisionin me rastin e vdekjes se Fan Nolit, sic e kam pershkruar ne pjesen e pare te ketij cikli, as edhe me pas, se do te vinte nje dite dhe une do te vendosesha prej vitesh ne Amerike, madje edhe ne Boston, qytet ku Noli jetoi dhe punoi per nje periudhe kaq te gjate. Mirepo, cfare nuk sjellin shtjellat e vrullshme te jetes! Qe ne ditet e para te vendosjes sime ne kete qytet, bera nje vizite ne varrin e Nolit.

    Atehere ishte vjeshte e vitit 1999, nje dite e bukur ku gjelberimi i mbrame qe perftonte nje flakerime verdhuese, u jepte pamje magjepsese drureve qe hijeshonin varrezat e Forest Hillsit, ku prehen dhe eshtrat e Nolit. Kurse kjo vizite, ne prag te 40-vjetorit te vdekjes se tij, behej ne nje dite te acarte marsi, plot ere cingeruese. Por cuditerisht, kur me dy te njohur te mi u ndodhem prane varrit, nje diell i shndritshem nisi te blatonte nje drite sylebyrese e cila kendellej me larushitje vezulluese nga debora qe kishte rene nje nate me pare.

    Portreti qe merrte jete

    Qendrova prane varrit te Nolit duke ndalur shikimin tim vegimtar te portreti i gurte i bustit te vogel te tij, qe hijeshon ate varr. Dhe m'u be sikur ai portret tani po merrte jete, sikur ai po me veshtronte, sikur ai deshironte te degjonte nga une, ato qe une dija per te, por edhe ato qe ai nuk dinte qe nga ajo dite kur kishte mbyllur syte, dyzet vite te shkuara. "Nuk isha vecse nente vjec, imzot kur mesuesja e klases se katert fillore qe mbante emrin e Avni Rustemtit, nxenesit dhe me pas bashkeluftetarrt tend, hapi librin e leximit dhe nisi te kendonte nje pjese qe neve nxenesve na la me frymen pezull: "Atje tej degjohej hingellimi i deshperuar, i ngjirur, i kepeutur i nje kali. Ishte kali luftetar qe vajtonte te zotin. Mihte dhene me terbim, renkonte si i plagosur per vdekje, dritherohej e ngjethej si nga e ftohta e etheve, shfrynte avull e leshonte lot si njeri. Qe kur Skenderbeu u semur, u shtri ne shtrat, u semur edhe ai dhe kur vdiq, u egersua, nuk qaste njeri tjeter qe t'i hipte, s'donte me te hante, s'donte me te rronte e u shtri e vdiq pak dite pas te zotit."

    Atehere mesova se kete liber qe veshtire te kete nxenes shkolle qe nuk e ka lexuar, e kishe shkruar ti Imzot, si shume e shume vjersha te tuat, qe i mesuam permendesh gjate viteve te ardhme shkollore.

    Kur isha maturant ne vitin 1958

    Ne vjeshte te vitit 1958, tashme djalosh 20-vjecar, isha student i vitit te fundit te deges se gjuhe-letersise te Univesitetit. Jepja praktiken mesimore ne maturen e gjimnazit "Qemal Stafa". Dhe cfare perkimi i '_tshem! Po u mesoja maturanteve Nolin, po u recitoja vjershen "Anes lumenjve" dhe kisha si pedagog udheheqes Mark Gurakuqin, piekrisht ate qe ne maturen tone, kater vjet te shkuara, na kishte recituar kete vjershe. Me pergezoi qe kisha zhvilluar nje ore terheqese mesimi. Me pergezoi muaj me pas edhe profesori i gjuhes, Shaban Demiraj, kur si teme studimore ne gjuhen shqipe kisha marre per te analizuar fjalite e pashtjelluara te vepra "Histori e Skenderbeut".

    Keshtu une, dhe sa e sa breza nxenesish e studentesh, u lidhen shpiterirsht me ty, me krijimet e tua, me perkthimet e magjishme te tragjedive shekspiriane. Por jo vetem shekspiriane: Ti bere te flas me nje shqipe te rralle edhe Don Kishotin e Sanco Pancen e Servantesit, ti bere te kendoje edhe poetin e madh persian Omar Khajami. Ne, lexuesit shqiptare, kemi te drejte te krenohemi, kur mesojme se studiues qe dine shqip, nje i tille si kanadezi Robert Elsi, deshmojne se ky perkthim tingellon po aq bukur ne shqip, sa dhe ne anglishten e te madhit Ficxhelrald:

    "Naten kur flija, me tha shpirti: "Pi", Ne gjume dhe ne varr s'ka lumeri, Ngrehu! Sa rron, zbras kupa dhe puth cupa, Ke kohe qe te flesh ne qetesi!" Dhe ne anglisht: "Eake! for Mornig in the Boel of Night,/Has flung the Stone that puts the stars to Flight,/And Lo! the Hanter of East has caugt,/The Sultan's Turret in a noose of Light".

    Sa gjera kane rrjedhur qe atehere

    Erdhi pastaj dhe dita qe une pergatita edhe emisionin letrar kur ti u ndave prej nesh. Kjo ndodhte dyzet vite me pare. Dhe ja tani ndodhem prane teje e po kuvendoj me ty. Sa ngjarje te reja ma kane pasuruar mendjen pas kujtimeve te Sejfulla Malshoves dhe Reshat Kellicit qe i kam mesuar ende i vogel! Vecanerisht tani qe ndodhem ne Boston.

    Qellon jo rralle qe te dielave te shkoj ne Kishen e Shen Gjergjit, ne ate kishe ku ti, Imzot, si i pari famulltar i saj, thuajse nje shekull me pare, nise te jepje meshen ne gjuhen shqipe. Tani kete sherbim e ben Artur Liolini, kancelar i Kryepeshkopates Shqiptare qe me 1975.

    Pas meshes u takova me te dhe natyrisht, nga te gjitha ceshtjet per te cilat folem, me e rendesishmja ishte te rikujtonim Nolin.I dhurova nje kopje te romanit tim "Vrasje ne pranvere", qe sic kam permendur me siper, pershkruan ngjarje te viteve 1920-24. E priti me kenaqesi, aq me teper qe ne roman flitet edhe per ty, Imzot.

    "Noli, -zuri te me rrefente At Liolini, - e quante Kishen Ortodokse Shqiptare si mundesi per te shpetuar Shqiperine, me fjale te tjera per forcimin e shqiptarizmit. Meshen e bente edhe ne shqip, por edhe ne anglisht, qe te kuptohej edhe nga shqiptaret e rinj te cilet kishin nisur te harronin gjuhen e tyre amtare. Me pas ai me foli per perpjekjet e tij per te gjetur shkrime per veprimtarine e Nolit. Tani qe shkruaj keto radhe, kujtoj citimet e tij nga gazeta "Dhe Mancester Gardian" qe e cilesonte qe me 1920 "njeri te shquar per cdo shtet, diplomat te persosur, me pervoje te madhe ne fushen nderkombetare....Njeri me kulture te gjere, qe ka lexuar cdo gje te vlefshme per t'u lexuar ne anglisht dhe frengjisht..."

    Takimet e Nolit me Uillsonin

    Duke degjuar keto shprehje, ndermenda, kujtimet e Nolit te hedhura ne faqet e gazetes "Dielli"....Takimet e tij me presidentitn Uillson, kur i lutej atij qe ta kujtonte Shqiperine, te vend aq te varfer dhe pa ndonje perkrahje se e vetmja shprese e tyre eshte Amerika. Premtimi i Uillsonit qe do te mbronte ceshtjen shqiptare ne Konferencen e Paqes, me 1918... Kembengulja e tij per te hedhur poshte Traktatin e Fshehte te Londres, qe copetonte Shqiperine...

    Keto po meditoja me vete ate dite kur vizitova varrine Nolit. Ndermenda pastaj biseden me At Liolinin. "Ashtu si Xhefersoni qe ishte humanist dhe kerkonte zbatimin e reformave rrenjesore, ashtu edhe Noli kishte besim se nje gje e tille duhej bere edhe ne Shqiperi, -vazhdonte te me fliste ai. Noli te magjepste me fjalen e tij. Mund edhe te te qortonte, por edhe te te keshillonte, mund te ishte edhe inatcor, por edhe i logjikshem, edhe i bute me bashkebiseduesit, sidomos kur ishte fjala per ceshtjen kombetare."

    Une perseri kthej koken nga profili i bustit te Nolit mbi varrin e tij. Dhe kujtoj diten e mbrame te jetes se ketij gjigandi te mendimit politik e kulturor shqiptar, qe pjesen me te madhe te jetes e kaloi ne varferi, aq sa ishin shqiptaret ata te cilet mblodhen para per t'i blere nje shtepi ne Floride, ku kalonte muajt e dimrit te bute, kur ne Boston ne ate periudhe bente shume ftohte.

    Kur Noli nuk mundi te vinte dot

    Ne nentor te vitit 1962 xhaxhain tim, Reshat Kellici, e ftuan si veteran ne Vlore me rastin e 60-vjetorit te ngritjes se Flamurit. Por u kthye i deshperuar. Kishte degjuar se Noli kishte dashur te vinte ne Shqiperi, me deshiren e flakte qe te takohej me miqte e tij te vjeter, midis te cileve padyshim, do te ishte Sejfulla Maleshova. Por ne ambasaden tone ne Rome, procedurat e vizes ishin zvarrisur dhe Noli ishte kthyer perseri ne Amerike. "Keshtu u fol atehere" kujtonte Reshat Kellici. Por, sidoqofte, deri tani nuk eshte zbuluar ndonje dokument rreth ketij problemi. Nje hamendesim qe mund te kete driten e nje te vertete.

    Dihet qe Noli i pershendeti clirimtaret komuniste me bindjen se ata do te sillnin me se fundi demokracine e enderruar per shqiptaret. Por me pas, megjithe ftesen per te vizituar atdheun qe e kishte lene per here te fundit ne vitin 1924, per te mos u kthyer me, mosardhja dhe per me teper, heshja e tij deshmonte, se ai ishte zhgenjyer plotesisht dhe nuk mund te pajtohej me "demokracine komuniste".

    Nje vit pas vdekjes, Enveri kunder kishave

    Nje vit pas vdekjes se tij, me 1966, Enver Hoxha nisi fushaten famekeqe te luftes kunder besimeve fetare, shkaterrimin e kishave dhe xhamive dhe persekutimin e njerezve te fese. A mund ta kishte duruar Noli nje gje te tille? Kurre! Per me teper, nuk eshte cudi qe edhe ai vete te kishte pesuar fatin e tyre, fatin e At Anton Harapit (pushkatuar), imzot Visarion Xhuvanit, at Donat Kurtit, at Marin Sirdanit, Pjeter Meshkalles, Fishtes, eshtrat e te cilit u nxoren nga varri dhe u flaken ne lume...

    "Nder sendet qe iu gjeten ne tryezen e punes, -nisi te kujtonte perseri At Liolini, -ishte nje liber i holle, me vjersherime ne frengjisht, qe kishte titullin "Vdekja e ujkut". Vargjet e fundit te poezise me kete titull, ishin shume kuptimplote: "Te renkosh, te qash, te ankohesh, eshte paburreri, beje me zell detyren e mundimshme dhe te flakte te cilen fati te ka dhene,

    Dhe atehere, si une, vuaj dhe vdis, Pa thene asnje fjale..._

    ... Para se te largohesha nga varri i Fan Nolit, veshtrova edhe nje here portretin e tij te gurte, syte e perqendruar diku tutje, larg dhe solla ndermend fjalet e tij: "Le te mos pandehim qe s'kemi kapedane per drejtuar timonin e anijes sone. Ne mes burrash energjike, kurdohere dalin udheheqes te mire." Shprehje domethenese. Ndonese kane kaluar kaq dekada, ato ruajne vlerat e tyre te cmuara. Shqiperia, sic besonte Noli, pas shembjes se diktatures se gjate komuniste, shpresojme qe do te kete, me se fundi, udheheqes, ashtu sic i deshironte ky personalitet i jashtezakonshem, atdhetar, poet dhe perkthyes i madh.

  14. #34
    madmoiselle Maska e angeldust
    Anėtarėsuar
    08-06-2002
    Vendndodhja
    Michigan
    Postime
    1,368

    "JAM E PAGEZUAR NGA FAN NOLI KETU E 90 VJET TE SHKUAR"

    Nga ROZI THEOHARI Boston

    Botuar ne gazeten shqiptarro-amerikane "Illyria" New Jork # 1430 dhe #1431, Mars 2005



    Me rastin e 40-vjetorit te vdekjes se hiresise se Tij Theofan Stilian Nolit, me 13 mars 2005, u mbajt nje Meshe ne kryekishen Shqiptare Ortodokse te Bostonit. Shume shqiptaro-amerikane, te ardhur apostafat per kete dite te shenuar ndoqen me nderim dhe emocion sherbesen perkujtimore te drejtuar nga i perndershmi at Arthur Liolin. Disa prej besimtareve, qe i perkisnin brezit te dyte e te trete te emigranteve shqiptare te shekullit te kaluar e kane edhe sot si te gjalle fytyren e Fan Nolit te madh, njerit prej "Patriarkeve" me te shquar te atdhetarizmit shqiptar. Kujtimet per Fan Nolin, bisedat me te, takimet ne sallat publike festive dhe ne pikniket me kenge e valle, kontributi i penes se tij ne edukimin patriotik te mergimtareve, degjimi i predikimeve te tij ne kishe, ne kurorezimin e cifteve te reja, ne pagezimet e femijeve dhe ne ceremonite mortore…jane vlera te pashlyeshme qe i mbart nje komunitet i tere shqiptaro- amerikan jo vetem ne Massachussetts, por edhe ne mbare Ameriken. Duke ndjekur ceremonine e Meshes dhe ligjeraten e at Liolinit kalonin ne kujtesen time dhjetera emra shqiptaro-amerikanesh te moshuar, te cilet i kam njohur ne nje periudhe kohe prej njembedhjete vjetesh te ardhjes sime ne Amerike. Gjate cdo bisede me ta ku kam mesuar aq te papritura nga jeta ne emigracion kam drejtuar edhe pyetjen :"A e keni njohur Fan Nolin?" …Disa prej tyre jo vetem e kane njohur, por ruajne edhe kujtimet me te mira…Ja njera prej tyre. E quajne Sofia Mantho, e lindur dhe e rritur ne Amerike nga prinder shqiptare me origjine nga Permeti. Kam shkruar disa here per te. Jeta e saj eshte nje "miniere" e pasur ne ngjarje qe kur ishte vajze e vogel dhe e rritur, nene, gjyshe, stergjyshe…turiste ne Shqiperi e ne vende te tjera. Nga pamja te jep pershtypjen e nje gruaje tipike amerikane, por kur te hap deren e shtepise, ajo te fton me nje shqipe te paster: "Mire se vini…Miq pres ngahere", - dhe syte e saj njomen nga nje ngrohtesi e brendshme. Atehere tere qenia e saj shkrihet e behet nje me ate te mijera e mijera grave e nenave shqiptare, qe te befasojne me magjine e pashpjegueshme te dashurise e miresise.

    Hyme ne apartamentin e saj qe shkelqente nga rregulli e pastertia. Kishte shume drite e shume lule te mbjella ne vazo, brenda neper dhoma e jashte ne oborr. Ajo u afrua me nje tabaka ku ishin vendosur per bukuri pjatat e vogla me gliko, gotat e vogla me liker dhe gotat e ujit me copa akulli. Ne, une dhe shoqja ime shqiptare, i uruam ditelindjen dhe shijuam glikone e limonit, te bere nga duart e teto Sofise. "Jam e pagezuar nga i perndershmi Fan Noli, ketu e 90 vjet te shkuar,- foli ajo ngadale dhe e emocionuar.- Kishen shqiptare ne Boston e kishim larg, nuk kishim atehere automobila si sot. Pagezimet e femijeve beheshin neper shtepi. Shkojti Sokrat Totoni, djali i kumbarit, te stacioni i trenit te Lynn-it, e priti Fan Nolin dhe e solli ne shtepi." Sofia tregon se, kur ishte vajze e vogel, i pelqente te vizitonte shtepite e miqve kur behej ndonje pagezim femijesh nga Fan Noli, mbasi e imagjinonte kete rit edhe kur u pagezua ajo vete. "Ajo dite kthehej ne nje dite feste te familjes,- thote ajo-, dhe kulmi i gezimit arrinte kur Fan Noli, i pritur nga kumbari tek stacioni i trenit, mberrinte te pragu i deres se shtepise. Ai pershendetej dhe i bekonte grate, burrat e femijet shqiptare qe mbushnin dhomat dhe korridorin e baneses. Ate kohe Fan Noli ishte vetem prift i thjeshte, por ai pritej e nderohej si te ishte dhespot…I zoti i shtepise vendoste ne livingroom nje kazan te madh te bakert e te kallajisur. Ne femijet e vegjel dilnim perpara te medhenjve dhe ia mberthenim syte levizjeve te shkathta te duarve te Fan Nolit. Pasi bekonte me lutje njerezit e familjes e gjithe te ftuarit, ai shpaloste bohcen, vishte rrobat e priftit, qe i kishin aq lezet, ndizte temjanin, puthte kryqin e argjendte dhe e vendoste me kujdes ne tavoline. Nderkohe i zoti i shtepise sillte gjymet me uje te vaket dhe e mbushte pergjysme kazanin. Duke kenduar me zerin e tij qe bente te kumbonte tere shtepia, i perndershmi Fan Noli zbrazte ne kazan nje shishe te vogel me vajin e ullirit dhe e bekonte ujin. Ne mbanim frymen, jo vetem te vegjlit, por edhe te rriturit. Qetesine e prishte vetem e qara e foshnjes, te cilen e mbante ne krahe kumbari; sidomos, ne castin kur kumbari ia jepte ne duar Fan Nolit, bebja qante me shume nga rrobat e zeza te priftit. Ne te gjithe qeshnim dhe ndiqnim te perqendruar castin kur duart e Fan Nolit fundoseshin ne uje tri here bashke me beben qe perpelitej nga frika. Me qarjet e femijes bashkohej zeri i lutjeve te Fan Nolit, te cilat i perseriste kumbari dhe ne, sipas radhes."

    Ceremonia merrte fund me perseritjen e formules se pagezimit shqiptar. Formula e famshme e pagezimit, qe perben dhe dokumentin e njohur, te pare, te gjuhes se shkruar shqipe e formuluar nga bashkepunetori i afert i Skenderbeut, kleriku Pal Engjelli, jehona e se ciles vinte nga shekujt e kallkanosur, nga kullat e gurta te malesise, duke udhetuar mbi Atlantik dhe mberritur deri te pragjet e shtepive te drunjta te Amerikes: "Un te paghesont…" Zeri tingellues i Nolit perseriste tri here: "Une te pagezoj ne emer te Atit, Birit dhe Shpirtit te shenjte. Amin." " Me vone shtroheshin tavolinat si per feste me gjithfare lloje gatimesh shqiptare dhe te rriturit ciknin kupat e veres me te nderuarin Noli." "Vetem per pagezime vinte Fan Noli?"- e pyes. "Jo, vinte sa here ishin dite festash fetare. Meshen e mbante ne nje holl te madh ku mblidheshin tere shqiptaret e Lynn-it. Ndonjehere mblidheshim edhe ne kishen e protestanteve. Pas kishes nena e babai e ftonin Fan Nolin per dreke ne shtepine tone. Gezonim te gjithe, por me teper gezoja une kur i tregoja fletoren time shkruar me fjale anglisht e perkthyer ne shqip, por me alfabetin anglisht." Ndersa ne diten e shenuar te Pashkes se Madhe Sofia dhe familja e saj udhetonin per ne kishen e Shen Gjergjit, ne Boston. "Na mbeteshin syte,-thote ajo-, kur e shikonim te perndershmin Fan Noli me rrobat e bukura te dhespotit, te cilat shkelqenin si ar. Por ar e shkuar arit ishte shpirti i tij i rralle, qe rridhte si uje burimi bashke me predikimin, me lutje-faljet dhe kengen fetare qe na pataksnin e na mberthenin!...Para se te kungoheshim nga duart e tij, thoshim emrin tone, te cilin e perseriste edhe ai. Pastaj, duke ndenjur ne radhe, afroheshim perseri para te madherishmit Noli, te na jepte nga nje cope buke-nafore, dhe ne ia puthnim doren me nderim e na dukej sikur puthnim doren e nje shenjti." Pas sherbeses fetare Fan Noli takohej me te gjithe bashkatdhetaret sidomos me ata qe vinin nga qytetet e largeta per te ndjekur sherbesat qe bente ai per Pashket. Vinin shqiptare nga shtetet fqinje: Nju Empsher, Konektikat, Maine e deri nga larg, nga qyteti Albany dhe Detroit. Sofia kujton disa piknike ku ishte i ftuar edhe Fan Noli, i cili ulej ne shesh tok me burrat e ku ziente muhabeti. "Sa kenge te bukura kendoheshin,- kujton ajo,- e sa valle hidheshin. Dilte tabakaja me qerasje te ndryshme, piqej mishi ne skare, beheshin shishqebapet… gjemonin sazet. Ca djem kishin violine, bozuk e gernete…Babai qante nga gezimi e mallengjimi…Fan Noli, edhe ai i mbushte syte me lot, dhe, kur te shikoje, disa dite me vone lexonim te gazeta "Dielli" per fjalen aq te paqme dhe te mbare qe mbante i perndrituri Fan Noli perpara shqiptareve. Babai im, Kiriako Damati, nga Novosela, bashkepunonte me "Vatren" ,por atehere isha e vogel e nuk me kujtohet mire veprimtaria e tij."

    Sofia me afrohet e me tregon nje liber me kapake te vjetruar. "Kete liber qe ma ka falur Imzot Fan Noli e ruaj si pare te vyer per te kujtuar peshkopin tone te perndritur. Me kete liber une mesova te shkruaj shqip vete me veten time. Deshiroja te mesoja shqip per nder te Fan Nolit qe me pagezoi. Dhe deshira e dyte ishte te vizitoja Shqiperine."
    "Keni qene ne Shqiperi? – i buzeqesha teto Sofise.
    "Oh, po,- ma ktheu ajo buzeqeshjen. Por ishte nje buzeqeshje qe vjen pas nje psheretime. Nje psheretime e cila brenda sekondes reflekton dhembshurine, mbresat e kujtimet e atij lloji te vecante, per nje shtepi rreze nje burimi, per nje vreshte…, per nje dolli. Ne te dyja u permbushem sysh.

    "Shkova disa here me tim shoq, vizituam Permetin tone, tha ajo.- Kur me shkeli kemba ne Shqiperi ketu e 33 vjet te shkuar, -u ngasherua ,- e kuptova pse babai qante sa here degjonte kenge shqiptare, sepse atje, sic me dukej mua, cdo gje kendonte: edhe bredhat, edhe ujerat, edhe njerezit…" Teto Sofia psheretin dhe drejton kryet tek nje pikture ne mur ku lodrojne dy valltare me fustanella te bardha…Ashtu sic lodron velloja e lotit ne syte e kesaj nene te dashur, te cilen Fan Noli, bashke me vajin e pagezimit, e kishte lyer edhe me balsamin e pashlyeshem te dashurise per memedheun.

    Simbas artikujve te botuar ne numrat e hershem te gazetave "Kombi" e "Dielli", mesojme se Fan Noli i ardhur rishtas ne Amerike, u shoqerua e bashkepunoi ngushte edhe me gjysherit tane dardhare qe kishin emigruar ketu qysh ne fillim te shekullit te kaluar. Me 1 janar 1905 u organizua ne Boston "Vellazeria mireberese e Dardhes", e cila ishte shoqeria e pare e shqiptareve, e krijuar ne baze fshati. "Vellazeria" kishte per qellim te kontribuonte per perparimin e fshatit te lindjes dhe te ndihmonte familjet e varfra fshatare. Nje shoqeri e dyte e dardhareve te Amerikes u krijua me 1906 ne Kembrixh. Ajo quhej "Vellazeria patriotike e Dardhes." Ndersa me 1 mars 1909 djelmuria dardhare e Amerikes organizoi te parin klub kombetar ne SHBA, me emrin "Klubi i dardhareve te rinj—Perparimi." Sipas nje shkrimi te dardharit te shquar Koste Isaku, qellimi i kesaj shoqerie ishte: "Te permbledhe djemerine per t'u mejtuar bashke dhe per te nxene libra dhe flete te ndryshme morale dhe shkencore…" , duke themeluar nje biblioteke ne sallen e klubit…Lidhur me kete klub, gazeta "Dielli", me 3 prill 1909, shkruan: "Sallen e stolisen me fytyren e Skenderbeut dhe flamurin e Shqiperise…Fan Noli u tha fjale levdimtare djemve perparimtare te Dardhes, te cilet jane shembull per gjithe te tjeret me sjellje te urte dhe me patriotizem." Dardhari patriot, demokrati e publicisti Sotir Peci ka luajtur nje rol te vecante jo vetem ne vellazerimin e dardhareve, por edhe ne levizjen patriotike shqiptare. Se bashku me Fan Nolin, Josif Panin, Goni Katundin e te tjere, projektuan krijimin e shoqerise kulturore shqiptare "Besa-Besen" ne SHBA, e cila u themelua me 6 janar 1907 ne mbledhjen e shqiptareve nga gjithe qytetet e Amerikes. Ne vijim, dardhari Koste Isaku ishte nder organizatoret kryesore te krijimit te klubit kombetar "Zgjimi" ne Mancester, me 1911. Fan Noli ka thene se "Kosta Isaku eshte ylli i levizjes shqiptare ne Amerike." Shume mergimtare moren pjese ne shoqerine "Malli i memedheut", ne shoqerine "Besa-Bese" si dhe ne federaten panshqiptare "Vatra", qe u krijua nga bashkimi i gjithe shoqerive shqiptare te SHBA-se dhe me 1912 u drejtua po nga Fan Noli.

    "Mergimtaret e pare qe erdhen ne Boston, - tregon shqiptaro- amerikani i moshuar, zoti Cesta Kojnari, -jo te gjithe paten fatin e mire. Disa syresh paten rrojtje te veshtire ne konaket, ku jetonin se bashku shume vete ne nje dhome, ne ndertesa te vjetra ose ne bodrume, per ta paguar sa me lire faturen e qirase ose ndonjehere edhe "free". Atje tek rrinin e flinin,-thote ai,- shpesh perdornin krevatet e palltot e njeri-tjetrit, mbasi punonin ne turne te ndryshme. Disa prej tyre, shitesit ambulante te bananeve, ne netet e ftohta te dimrit mbuloheshin edhe me "jorganet" prej letre te stamposur, te cilat ata ua hidhnin siper bananeve ne karroca." Ne te njejten kohe, djaloshi 12- vjecar Anton Athanasi, biznesmeni i ardhshem i Bostonit, shiste banane me nje shporte te bishti i ures se Bostonit e nuk kthehej ne shtepi pa i shitur te gjitha. Per te kursyer te holla per familjen, djemte e konakeve harxhonin shume pak per t'u ushqyer vete. Puna e rende ne fabrika, kushtet e veshtira te banimit dhe ushqimi i pamjaftueshem ndikuan ne shendetin e burrave shqiptare. Disa prej tyre u semuren prej tuberkulozit, ndonjeri edhe humbi jeten tragjikisht. Pershkrime te tilla lexojme edhe ne gazetat e asaj periudhe, shkruar nga Fan Noli dhe Konica. Nje shqetesim i tille e coi Faik Konicen deri ne bashkine e Bostonit. Ai e detyroi guvernatorin t'i hiqte shqiptaret nga bodrumet e t'u jepte banesa, perndryshe do ta bente problem ne shtyp. Fan Noli dhe Faik Konica zbriten shkallet e bodrumeve, u takuan me te semuret e i derguan urgjent te doktori. Restorantin e Vasil Panit, "Court House Lunch" ne Kembrixh, shqiptaret e quanin "Institut kombetar." Per 25 vjet aty beheshin shpesh mbledhjet e "Vatres" dhe, pas punes, Vasili, sekretar e me pas kryetar i "Vatres", i mbante per darke bashkatdhetaret. Kete "institut" ku bisedohej per fatin e levizjes shqiptare e vizitonin edhe Fan Noli e Faik Konica qe ishin miq e bashkeluftetare. Kur Vasil Pani nderroi jete ne dhjetor 1947, duke shkaktuar dhembje ne diasporen shqiptare e ne atdhe, ne ceremonine e percjelljes, gjate meshes qe u mbajt ne kishen e Shen Gjergjit ne Boston, imzot Noli, midis te tjerash, tha: " Vasil Pani ka qendruar kurdohere ne krye te taborit te shqiptarizmes. Vasil Pani nuk e fitoi shqiptarizmen, si shume nga ne, ketu ne Amerike. Vasili e trashegoi shqiptarizmen nga babai, Josif Pani…Vasili, bashke me dardharet e tjere, mori pjese ne botimin e gazetes "Kombi" prej Sotir Pecit. Qe atehere dhe gjer sot Vasili s'hoqi dore nga shqiptarizma."

    Numri i pare i gazetes "Kombi", botuar me iniciativen e Sotir Pecit, doli me 6 qershor 1906, si organ i perjavshem. Gazeta shtypej ne nje tipografi te vjeter te blere me keste, ne bodrumin e nje shtepie te vjeter ne Boston. Goni Katundi shkruan ne kujtimet e tij: "Ne kete qilar Sotir Peci dhe Fan Noli shkruajne ata artikuj qe i kane frymezuar kendonjesit me nje vetmohim te padegjuar gjer ahere… Sotir Peci vuante nga uria, por s'tundej nga ideali i forte qe kish per kombin tone. As frika, as varferia s'e tunden, as paraja s'e genjeu." Sipas kujtimeve te disa dardhareve te moshuar, Peci e Noli, me parate e mbledhura "lopke pas lopke", kishin blere vetem nje pallto, te cilen e vishnin me radhe. Peci e Noli punonin pa orar e ne kushte te veshtira ne errersiren e lageshtiren e bodrumit, prane sobes me dru qe te qorronte syte nga tymi,. Te ndricuar me nje kandil me vajguri, ata shtypnin gazeten me pedalinen e vjeter per t'u dhene drite bashkekombesve. Pervec shtypshkronjes, Fan Noli ato vite punonte edhe ne fabriken e llamarines ne Boston, bashke me djelmoshat e tjere shqiptare, nje pune rraskapitese nga e cila fitonte pak dollare ne jave vetem per jetesen. Me Marie Terenzin, nje nene rreth 79 vjec, e qeshur e tere humor, u takova ne oborrin e viles se saj ne Saugus, Mass, disa vjet me pare. Ate dite korriku bente shume vape dhe ne mikeshat shqiptare propozuam te hynim ne pyllin aty prane. Ne fund te oborrit me bar, ne nje selishte te pjerret, ishte rritur nje pyll i vogel bredhash plot freski e hijeshi. Qetesia dhe erresira e pyllit me kujtuan nje kenge te mocme korcare "Ne mes te pyllit do vemi". E fillova si me shaka kengen, nderkaq ate e pasuan edhe Maria me te tjerat. Por, mbi te gjitha, degjohej zeri i saj. Vazhduam te kendojme edhe dy tri kenge te tjera korcare e permetare. Maria, e cila fliste me veshtiresi shqip, per habi, fjalet e kengeve i shqiptonte shume mire. -Sa mire i kendoni kenget shqip!,- i thashe
    - E dini?- tha ajo e perlotur.- Dikur une hapja programin ne Radion "Zeri i Shqiperise" (Voice of Albania) ne Boston, duke kenduar kenge shqip. E para kenge ishte, "O moj ti me syte e zinj". Dhe, e dini kush me mesoi per kete? I perndrituri Fan Noli yne i paharruar.
    Sa here qe hapja emisionin me ndonje kenge shqiptare, e dija dhe e ndieja se ate cast po me degjonte edhe Fan Noli…gezohesha e behesha me krahe…" Maria eshte lindur ne Amerike nga prinder shqiptare ardhur nga Permeti me 1915. I ati kishte nje dyqan grocerie, por vdiq shpejt, me 1919 nga nje epidemi e rende gripi. Maria mbaroi shkollen e mesme e hyri ne pune ne fabriken e kepuceve e me vone ne General Electric.
    -Kush ta ka ngjallur pasionin per kenget shqiptare? ,- e pyeta Marien.
    - Ne ne shtepi te gjithe kendonim,- tha ajo-. Une i bija mandolines, im shoq kitares. Ime moter, Viktoria, kendonte per cdo 28 Nentor ne Boston, kur festonim Diten e Flamurit. Ate dite vishja nje jelek te qendisur qe e kishte sjelle nena nga Shqiperia.
    - Kur vije ne Boston per feste, e takoje edhe Fan Nolin?
    - Posi, kushedi sa here. Kemi qene edhe neper darka e piknike. Ishte burre i thjeshte, i mencur e nuk i pelqente fancy. Degjoni c'm'u kujtua: Fan Noli kishte shkruar fjalet e kenges: "Neno, mos ki frike, se ke djemte ne Amerike" dhe im kusheri, Sokrat Totoni, e kompozoi. Kete kenge e kendonim rendom ne ditet e emrave, neper piknike dhe ne emisionin e radios.
    Maria na solli disa fotografi. Ne njeren, dale ne nje piknik, midis tyre ndodhej edhe Fan Noli. "Ne piknik shkonim me bus,- tha ajo.- Sapo zbrisnim nga bus-i, degjonim se largu gerneten e Spiros dhe na leshonte goja leng nga aroma e shishqebapeve dhe nga qengji qe piqej ne hell. Jane kujtime shume, shume te bukura…" Ishte nje fotografi interesante: Fan Noli, dale ne profil, i qeshur e gazmor, kishte shtrire krahun e djathte ne drejtim te Spiros, i cili i binte gernetes. Kjo foto i bente jehone deshires, vullnetit e kembenguljes se Nolit student kur u regjistrua ne New England Conservatory per te marre mesime ne nje fushe te re, ne ate te muzikes…dhe "Rapsodise shqiptare" te kompozuar prej tij.

    Nje foto tjeter interesante mbante daten 1938. Fan Noli ndodhej ne rreshtin e pare, midis punonjesve shqiptare te Radios "Zeri i Shqiperise" ne Boston. Fan Noli ishte me kostum te zi, me nje xhakete mberthyer deri lart, ku dallohej jaka e bardhe rrethore e priftit.

    -Fan Noli ishte bere si i shtepise ne radion tone,- thote Maria.- Shpesh ne lexonim artikujt e tij botuar neper gazeta ose e merrnim edhe ne interviste. Ishte i thjeshte, popullor dhe humorin s'e ndante nga goja. Kur lexoja ndonje artikull te tij, me dridhej zeri dhe emocionohesha sepse e dija qe ai me degjonte dhe kushedi sa gabime pikaste." Atehere Maria edhe pikturonte. Ajo na tregoi punime te vogla ne reliev te pikturuara duke perdorur lente zmadhuese. "Kali dhe kaloresi", pikturuar ne nje cope te vogel guri sa nje kopse, dukeshin ta zmadhuar nga xhami i rrumbullaket ku ishte fiksuar guri. Ishin punime aq fine, sa dukej e pabesueshme t'i kishte punuar dora e njeriut.
    -Kjo eshte kopje,- tha ajo,- origjinalin e "Shen Gjergjit mbi kale" ia kam dhuruar Fan Nolit diten e Shen Gjergjit. Ai e vleresoi shume punen time, u gezua kur ia dhurova e me premtoi se do ta mbante ne tavolinen e punes."
    Maria ka nje vit qe ka nderruar jete. Duke shkruar keto kujtime, peshperis nje lutje per shpirtin e saj. Teodora, motra e Maries, kujtonte dicka nga pushimet verore te Fan Nolit. Perballe portit te Bostonit, ne oqeanin Atlantik, qendron madheshtor ishulli i Nahantit, i permendur per klimen e shendetshme dhe plazhin me reren e dendur e te imet. Teodora me tregon se kete plazh e frekuentonin shume familje shqiptare bashke me femijet, e kalonin nje dite te kendshme…Por ajo kthehej ne nje dite te paharruar kur i vizitonte edhe Fan Noli. Ai pershendetej miqesisht me te gjithe, bente shakara me femijet dhe me se shumti kohen e kalonte ne oqean duke notuar. Ai ishte nje notar i mire. Nahanti ka edhe nje kishe protestante ku shkoj ndonje te diel me shoqet e mia amerikane. Prane kishes, ne reren e plazhit ndodhet shtepia ku dikur i kalonte pushimet poeti amerikan Henri Longfellou. Shetis shpesh ne kete plazh dhe ndihem me fat kur mendoj se, une shqiptarja, shkel mbi reren ku kane clodhur trupin dhe trurin dy gjeni, Longfellou dhe Fan Noli. I pari, poeti i mirenjohur, themeluesi i epikes ne letersine amerikane, i dyti, shkrimtari, poeti dhe perkthyesi i kryeveprave boterore ne gjuhen e vet, perfshire edhe poezine "Skenderbeu" qe ka shkruar Longfellou per heroin tone kombetar. Kete perkthim (1916) i madhi Noli, ua ka kushtuar emigranteve shqiptare bashkekohes.

    Udhetoj per ne qytetin Somerville, Mass, prane Bostonit, e ftuar nga nje nene dardhare 92-vjecare, zonja Lisa Ktona.. Kur perqafohem me teto Lisen e shkembejme fjalet e para te mireseardhjes, syte me shkojne pa dashur te duart e saj te bardha, me nje lekure te bute, te ndritshme, me plot unaza e nje manikyr te lehte. "Si duar zonjash!",- i bej une asaj komplimentin. "Keto duar kane filluar te punojne qe kur isha shtate vjece e per tetedhjete e pese vjet radhazi s'kane pushuar e s'jane rehatuar kurre!"- thote ajo me krenari. Lisa u martua me Janin, nje kurbetci nga Amerika, me 1925, dhe pas lindjes se dy femijeve u nis edhe ajo per ne Amerike. Dhe sendet e para qe u vendosen ne sendukun e plackave, ishin astagaci dhe okllaia per hapjen e peteve te lakrorit.
    -Cilat ishin pershtypjet e para kur erdhe ne Amerike? – e pyes.
    - "Statuja e Lirise", - thote ajo.- Sa e pashe, pieta: "C'eshte ajo grua qe e kane vene te rrije atje me kembe, nuk lodhet?" Pastaj, me pelqyen dritat. Kishte shume drita qe ne Nju-Jork e deri ne Somerville. Dhe e treta, kur vajtem ne shtepine tone s'm'u duk se s'isha ne Dardhe. Shtepine Jani ma kishte mbushur plot me ushqime e me placka qe me duheshin. Kur erdhem ne kete shtepi, kjo nuk ishte sic eshte sot. Oborri ishte me balte, shkelnim ne plloca qe te hynim brenda. Rregulluam bahcen, mbollem peme frutore nga ato qe rriten edhe ne Shqiperi, mbollem edhe zarzavate nga te tera llojet. Nxorem goxha gure nga bahcja, u be nje kup i madh. "C't'i bejme keta gure?"- pyet Jani. "E di une c'te bejme,- them,- do te ngreme nje furre ne oborr per te pjekur buket si ne Dardhe. E beme furren copke pas copke, me balte e gelqere.
    -Erdhen dardharet e pane?- e pyes.
    - Dardharet erdhen…, po mua …kush, thua, me nderoi…E ftuam edhe Fan Nolin!
    - E njihje Fan Nolin?,- e pyes.
    - Posi, shkonim me Janin te dielave ne kishen e Fan Nolit. I perndershmi dhespot vinte disa here ne Somerville qe bashkohej me patriotet dardhare e shqiptare. Ishte "najs" burre."
    Pastaj teto Lisa me tregon se ajo ishte nje nga nisiatoret per formimin e shoqates "Dardha" ne Somerville. Ishte pikerisht ajo dite kur ishte ftuar edhe Fan Noli dhe Lisa i propozoi peshkopit te vinte te vizitonte furren e bukes ne oborrin e saj, e cila do t'i nxirrte mallin e Shqiperise. "Zume buket, thote Lisa, - poqme lakrore e byrek, se Fan Noli ishte vegjetarjan e nuk hante mish. Gatova buke me qiqra, bukevale, ndersa armete, turshite e rakine i nxora nga qilari i shtepise. Erdhi vathti i drekes, shtruam tavolinen ne oborr. Burrat e vune ne krye te tavolines Fan Nolin. U shtruam e hengrem e s'ngopeshim dot, si te kishim pire uje Izvori. Imzot Noli s'pushonte se levduari gatimet e mia, ndersa une s'pushoja se levduari predikimet e tij ne kishe, ku mblidheshin shqiptaret nga ishin e nga s'ishin." "Pas dite Noli me vizitoi shtepine dhe bahcen me te mbjellat, ku ai qendroi mjaft kohe. I pelqenin druret e kumbullave, dardhave, qershive e molleve dhe pjergullat e rrushit. Ai i pelqente pemet dhe ne shtepine e tij ne Florida kishte mbjelle vete disa drure ne bahce. Ai pelqente gjellet me perime, mbasi ato ishin ushqimi i tij i perditshem. Kontrolloi rreshtat e domateve, sallatave e piperkave dhe, kur i thashe se farat e tyre i kisha sjelle nga Shqiperia, me pergezoi…"Degjo, Lisa,-me tha me nje ze te ngadalte dhe me ate shqipen e rrjedhshme.- Ne qe jemi larguar nga atdheu, kemi bere faj, sepse e kemi lene dheun e te pareve. Prandaj duhet te punojme shume ketu ne Amerike, te veme tere forcen tone mendore e fizike, te shlyejme nje pjese te fajit qe na rendon…Ti, per shembull, qenke lodhur me te vertete sa e ke sjelle kete shtepi ne terezi…" Pastaj u afrua te furra, i ngrohu duart te shpuza, ngriti syte drejt qiellit dhe me ate qeshjen e tij qe i kishte aq lezet tha: "Te rrini me shendet e Zoti e bekofte kete shtepi…dhe pritsh miq…, te qofte porta e hapur sic ke zemren…" Dhe si te zinte vend ky bekim, furra e bukes ne oborrin e Lises, prushi qe digjej e zjarri i bukur me gjuhet qe lepinin brendesine e mureve me balte, u kthyen ne nje simbol te dashurise e te mikpritjes dardhare dhe Lisa, ne nje simbol te nikoqires dhe nenes se dhembshur dardhare. Kush nuk erdhi e nuk drekoi te Lisa Ktona qe nga vitet tridhjete te shekullit te kaluar e deri ne vitin 2003 kur ajo mbylli syte pergjithnje. Kur e vizitova per here te fundit ne pranveren e vitit 2002, e gjeta teto Lisen te ulur pa fuqi ne kolltukun e saj te kuzhines. Punonte me grep nje mbulese tavoline, dhe, here-here, per t'i clodhur syte, ua mberthente veshtrimin dy portreteve te varura ne murin perballe saj: njeri ishte i Fan Nolit dhe tjetri i nene Terezes. "E di?, – me tha ajo me nje ze te ngadalte,- Kur te vije vathti t'i le uraten kesaj bote, deshiroj qe ata te dy, Noli dhe Mother Tereza te zgjatin duart e te me marrin prane tyre." Sa kuptimplote tingellon kjo sot! Lisa Stefani vdiq ne mars, ne te njejtin muaj kur vdiq edhe Fan Noli dhe pershpirtja e saj, perkujtimi i dy vjeteve te vdekjes u be ne te njejten dite me kujtimin e 40- vjetorit te vdekjes se Fan Nolit ne kishen e Shen Gjergjit.
    Ikonografja shqiptare Thomaidha Zengo erdhi ne Amerike me 1935 dhe u martua me Petraq Qaton, nje nga fotografet e permendur dardhare te shekullit te kaluar. Thomaidha e Petraqi, te terhequr nga i njejti art i imazhit, filluan te ecnin mire ne biznesin e tyre te pikturimit te ikonave dhe te fotografive. Mbasi u gezuan me dy femije, Glorian dhe Richin, ata blene nje shtepi prane oqeanit ne South Boston, e cila sherbente edhe si studio per te dy. Sot Gloria, nje mesogrua, kujton me lot ne sy nenen e saj qe nuk u lodh kurre se pikturuari konizma e piktura murale neper kisha. Qysh e vogel Gloria mban mend vizitat e shumta qe benin njerezit ne shtepine e tyre, shumica porosites e bleres te pikturave dhe fotografive, por edhe mysafire shqiptare, te cilet e gjenin gjithmone porten hapur. "E mesuam gjuhen shqipe,-thote Gloria,- jo vetem nga prinderit, por edhe nga bashkefshataret qe na vizitonin." Thomaidha Zengo pikturoi kishen shqiptare te Shen Gjergjit ne South Boston, manastirin e Salemit, kishen greke ne Pibady etj. "Nena nuk perdorte modele gjate pikturimit te ikonave,-vazhdon Gloria,- ajo lexonte shpesh ungjillin e qe andej frymezohej per te krijuar shenjtore sa me origjinale, si ne shprehjen e pervuejtshmerise se fytyres, ne driten shpresedhenese te syve dhe ne ngjyrat reale te veshjeve karakteristike e te sfondit te natyres." Keto ikona kishin terhequr porosine e mjaft prifterinjve dhe dhespoteve te huaj, por imzot Fan Noli ishte me i interesuari. Ai vinte shpesh ne shtepine e Thomaidhes, bisedonte me te per portretet, per gjetjen e bukur te pozave te shenjtoreve ose perdorimin e ngjyrave. Bisedonin per jeten e shenjtoreve te lexuar ne Bibel, benin krahasime mes shkollave te ndryshme te pikturimit te ikonave. Ndryshe nga e kuqja e ndezur e Jonufrit, Fan Noli pelqente edhe te kuqen e vrare, karakteristike dalluese e ikonografeve Zengo. Paralel me kete nuance shkonte edhe jeshilja e bluja e erret. Me keto lloj ngjyrash Thomaidha kishte pikturuar pjesen e siperme te tavanit te kishes se Shen Gjergjit. Gloria mban mend se si peshkop Noli rrinte caste te tera duke soditur ikonat e perfunduara te nenes, pastaj i jepte asaj porosi te reja. "Nena ime,-thote ajo,- nuk perdorte stilin bizantin, por ate romanik; shenjtoret tane jane realiste, shpesh tiparet e tyre ngjajne me fytyra shqiptare, prandaj kujtoj gjithnje se me sa vemendje i veshtronte Noli ato. Ai u be miku i shtepise dhe ne femijet na donte fort. Me vone, ne moshen 20- vjecare, une u regjistrova ne korin e kishes se Shen Gjergjit. Ne kendonim himne shqip e anglisht, por nuk do ta harroj kurre…, edhe sot e degjoj oshetimen e zerit te forte te peshkop Nolit. E kisha fare prane kur dilte e predikonte para altarit e kur kendonte me nje ze qe kumbonte si kambane kishe. Ngrija syte ne tavanin e kishes e me dukej sikur afresket e nenes sime merrnin gjalleri e leviznin nga ai ze.

    Dhimiter Stefon e takova kur zhvillohej nje aktivitet me shqiptaret e Massachusettsit ne "Pier 4" ne Boston. Ai ka lindur ne Worcester Mass nga prinder shqiptare qe kane emigruar ne Amerike qysh me 1906. Dhimitri, nje mesoburre me floke te bardhe e fytyre te qeshur, tregon:" Nena e babai me pagezuan me emrin "Dhimiter", emrin e gjyshit, dhe ata nuk lejuan qe te regjistrohesha ne shkolle apo ne dokumentet e tjera me emrin "Xhim"(sic thirret emri "Dhimiter" ne US). Kur isha femije dhe shoket me vinin ne shtepi te me therrisnin per te luajtur, ne qofte se me thonin emrin "Xhim", nena nuk me linte te dilja me ta. Babai dhe nena zbatonin nje disipline te rrepte familjare sipas normave shqiptare." Dhimitri ka edhe nje kujtim tjeter nga feminia. I ati, here pas here i jepte si detyre te perkthente fragmente nga Bibla anglisht ne gjuhen shqipe.
    "Dinit te lexonit e te shkruanit shqip?- e pyes.
    "Ishim shume nxenes shqiptare qe mesonim ne shkollen e kishes sone shqiptare te Worcesterit. Babai im ishte arketar e sekretar ne ate kishe e shpesh me nxirrte ne sherbesat kishtare te thoja pemendsh pjese nga ungjilli, ne gjuhen shqipe. Nje dite kishen tone e vizitoi Fan Noli dhe ai interesohej vecanerisht per mesimdhenien shqip ne shkolle. Ne ishim te vegjel, nuk e dinim c'bisedonte i perndrituri Noli me mesuesit, por me kujtohet mire qe, une, si nxenes i dalluar qe isha, u ngrita ne mesim nga mesuesi. Turpi dhe skuqja e fytyres iken menjehere sa pashe fytyren e qete dhe syte e zgjuar e te qeshur te peshkop Nolit. Ai i kishte bashkuar krahet ne gjoks e me nje buzeqeshje dashamirese po priste te filloja. Thashe permendsh pjese nga ungjilli ne anglisht e shqip, te cilat i kisha perkthyer vete, pastaj recitova disa poezi te rilindesve, njera prej te cilave ishte e Fan Nolit. Kur mbarova, peshkopi me tha: " Te lumte, more djale, si e ke emrin?" "Dhimiter",- thashe une shpejt. Ai me pa gjate, buzeqeshi, u ngrit nga karrigia dhe erdhi me takoi: "Jo vetem recitove mire, Dhimiter, por paske edhe emer te bukur!" "Une, - kujton Dhimitri,- falenderova nenen nga thellesia e zemres per emrin e gjyshit qe me kishin vene. Fan Noli me pergezoi, me shtrengoi doren e me perkedheli floket.Pastaj Noli u interesua per mbarevajtjen ne mesime te cdo nxenesi dhe, sic dukej, u largua i kenaqur nga kisha jone. Ajo fytyre e dashur e tij nuk m'u hoq nga kujtesa tere jeten." A e kishte parandier autori i vargut, "Prane dijes i pa nxene" se pas afro nje shekulli ne auditoret e Amerikes do te shkelqenin nxenesit e studentet shqiptare, qe nga shkollat elementare e deri tek universitetet me emer?...meditoj e me pas diskutoj edhe me Dhimitrin. Dhimitri nuk eshte ndare asnjehere nga aktivitetet ne dobi te ceshtjes shqiptare. Qe ne rini te hershme ka marre pjese ne shoqerine teatrale "Dora d'Istria" te Worcesterit, me tej u be bashkepunetor i gazetes "Liria" te Bostonit dhe deri vone pergatiste e transmetonte vullnetarisht nje ore emision ne radio ne gjuhen shqipe. Emisioni titullohet "Ora shqiptare" dhe jepet cdo te shtune. -Po afrohen Pashket,- i them,- cfare keni vendosur te transmetoni ne emisionin e radios te shtunen e Pashkes?
    -Do te transmetojme,-thote ai,- meshen qe ka mbajtur Fan Noli per Pashke, e kemi te incizuar se bashku me shume mesha te tjera te tij.
    Sa prekese dhe emocionuese do te jene ato minuta per shqiptaret e Worcesterit, kur ne eter do te kumboje zeri i dhespotit tone te madh, Nolit te pavdekshem, per te lajmeruar edhe nje here, me gezimin e ngadhenjimit, ngjalljen e Jesu Krishtit.
    Ne kishen shqiptare te Shen Merise ne Worcester sot predikon prifti i nderuar me origjine dardhare Spiro Paze. Zoti Spiro eshte shqiptari i fundit ne Amerike i dorezuar prift nga peshkopi Fan Noli, ne vitin 1962. Spiroja me tregonte mbresat nga ajo e diel e paharruar plot emocion, gezim, por dhe krenari, kur po kurorezohej nga duart e bekuara dhe zeri lumturues i te perndriturit imzot Nolit.
    "Gjate veprimtarise sime si prift, -thote zoti Spiro,- jam perpjekur te predikoj e te kryej sherbesen kishtare sipas mesimeve dhe shembelleses se te paharruarit tone imzot Nolit." Zoti Spiro tregon se ishte 35 vjec kur u shugurua prift, ne vitin 1962. Ai perfundoi shkollen nje -vjecare te teologjise dhe Fan Noli i propozoi te behej prift mbasi nevojitej nje i tille ne kishen shqiptare ortodokse te Filadelfise. "Para se te vinte dita e shugurimit, bera pergatitjen e duhur,- thote zoti Paze.- Diten praktikoja sherbesen kishtare me dy prifterinj shqiptare, Harallamb Dode dhe at Sotir Dillogjika, kurse naten takohesha me Fan Nolin ne apartamentin e tij ne Boston, per te studiuar me thelle sherbesen kishtare. "Cfare te beri pershtypje,-e pyes,- ne viziten e pare tek Fan Noli?
    "Librat…nje dynja me libra qe te zinin frymen…, nje piano, fletore me nota muzikore…, perseri libra…Dhe, e dyta, s'me harrohet humori i imzot Fan Nolit. Une jam rritur ne Amerike dhe gjuhen shqipe nuk para e dija mire. Fan Noli u llahtaris kur me degjoi ne fillim, "Ti llafosesh shqip si nje coban, o Spiro!",- me tha. Kaluan shume net kur Noli, si nje mesues i mire i shpjegonte Spiros me durim historine e gjeografine e Shqiperise, i diktonte rregullat e gramatikes shqipe, i jepte per te lexuar librat e shkruar ose te perkthyer nga ai vete, i tregonte perralla shqiptare deri tek aventuarat e Nastradin Hoxhes. Po ashtu i tregonte ngjarje te jetuara kur Noli ishte ne Shqiperi.
    Arriti dita e fundit e vizites tek apartamenti i Nolit. Ishte e shtune ne darke. "Tek i ngjitja shkallet e shtepise se Nolit,- kujton Spiroja,- me dridheshin kembet. Apo, nga qe vija i dobet nga shendeti, i uruari, ma kishte ngjitur dhe nofken "Cirimingo" e qeshte me lot sa here me emertonte me kete fjale." Por ate nate Noli i madh ishte serioz, nuk beri shakara me dardharin trup-imet. U takuan si burri me burrin dhe Spiroja beri "konfeshen"—rrefimin , para peshkopit. "Gjate rrefimit Noli i madh me dha nje keshille: " Degjo, Spiro, kur nga disa besimtare nuk do te degjosh fjale te mira, gelltiti!...Kur te te shajne…, gelltiti!...Mos lufto me njerezit dhe "continue working"—vazhdo punen tende."
    Sigurisht, ate te shtune mbrema Spiroja nuk fjeti mire dhe kur erdhi e diela ne mengjes, ai e ndiente trupin e trurin te ngrire. Por emocionet e tij u shkrine sapo peshkop Noli hapi ceremonine. Kisha ishte mbushur plot e perplot me shqiptare e amerikane dhe Spiroja dalloi te ulur ne rreshtin e pare Anton Athanasin dhe zonjen e tij, Esterin. Pas dorezimit prift e pasi u pershendet me te gjithe besimtaret, ne shoqerine e Fan Nolit, dy prifterinjve te siperpermendur dhe Anton Athanasit me Esterin, zoti Spiro shtroi nje dreke ne restorantin e degjuar "Pier 4". "Por Fan Noli hengri vetem zarzavate, -shton Spiroja,- e mua me dukej sikur gjithe shpenzimet shkuan kot. Sepse e doja si baba dhe e respektoja si zotni ate deli burre qe quhej Theofan."
    Pasi ndenji 14 vjet prift ne Filadelfia, at Spiro Paze u emerua perfundimisht prift i kishes se Shen Merise ne Worcester, ku bashkatdhetaret e duan dhe e respektojne per edukaten, dashurine dhe zemerdhembshurine e tij te pafund. Shume mbresa e pershtypje per Fan Nolin ruan ne kujtesen e tij edhe shqiptaro-amerikani me banim ne Detroit, zoti Viktor Chako. "Mbasi kreva sherbimin ushtarak ne marinen amerikane,- thote zoti Chako,- une zgjodha Detroin per te punuar e jetuar sepse aty ekzistonte nje komunitet aktiv shqiptar dhe nje kishe ortodokse e organizuar." Viktor Chakoja erdhi ne Detroit me 1956 ku me sjelljen dhe edukaten e tij arriti te fitonte zemrat e banoreve shqiptare te qytetit gjigant. Ai krijoi shpejt familje dhe, qysh te dielen e pare ne kishen e Shen Thomait ai u be aktivist i kishes, kurse ne vitin 1958 u zgjodh president i komitetit te kishes. "Kisha jone e Detroitit, -thote Viktori,- varej direkt nga katedralja e Shen Gjergjit te Bostonit, keshtu, shpejt, une u njoha me te perndriturin Theofan S. Noli gjate lidhjes sone zyrtare. Por te paharruara do te mbeten vizitat pastorale ne Detroit qe dhespot Noli i bente per cdo vit. Ai nuk perdorte aeroplan, por i hipte trenit ne Boston ne mbremje dhe diten tjeter mberrinte ne stacionin qendror te trenave ne Detroit, ku e prisja me padurim." Prane stacionit te trenit ne Detroit ishte restoranti i ciftit shqiptar Ilia e Martha Josifi. Pasi e priste Nolin te stacioni, Viktori e informonte se ishin te ftuar per dreke nga Ilia e Martha. "Kur na vinin ne restorant,-thote Marta,- ne ia kishim pergatitur peshkun, perimet dhe frutat. Uleshim edhe ne ne tavoline e bisedonim. Ishin caste te paharruara. Me Nolin para nesh na dukej sikur vete zoti na kishte vizituar. Ruaj disa fotografi nga keto dreka. Shpesh Noli hante dhe lexonte. E kishte kohen te pamjaftueshme. Pse nuk ve gjyslyke?, -e pyesja.- "Se syte me punojne mire,- ia kthente Noli me shaka,- mbase nga qe ha shume perime e fruta."
    Mbasi dilnin nga restoranti, Theofan Noli takohej me komitetin e kishes se Shen Thomait, por ai rezervonte kohe per t'u takuar edhe me miqte e tij muslimane te xhamise e te teqese. Ky ishte dhe shkaku i popullaritetit te madh qe gezonte peshkopi ne shqiptaret e Detroitit, pavaresisht se cfare feje i perkisnin. "Nen shembullin e Nolit,-thote Martha,- ne shqiptaret ortodokse vizitonim shpesh teqene dhe krijonim lidhje miqesie me familjet myslimane. "Shoqeria e miqesia jone, -thote Viktori- vinte duke u rritur aq sa nje here Noli me pyeti ne isha i interesuar te behesha prift. Ai e ndjeu medyshjen time, dhe, perpara se t'i pergjigjesha une, mesova ate cka ai tha: " Ne te gjithe jemi anetare te "mbreterise se prifterimit", por jo te gjithe nevojiten te shugurohen prift e t'i sherbejme kishes sone te shenjte."
    Ne vitin 1958 u perkujtua 50-vjetori i arkidioqezes sone shqiptare dhe i nderuari Noli shkroi nje liber perkujtimor me titull, "50 vjetori i Kishes Ortodokse Shqiptare ne Amerike, 1908- 1958." "Gjate nje takimi me peshkopin Noli, ne vitin 1960, kur do te botohej libri, -thote Viktori,- rame dakord qe ai te botonte nje skede historike edhe per kishen e Detroit, bashke me dy fotografi." Ishte nje kohe kur ne diasporen shqiptare duheshin perballuar disa probleme me karakter etnik, politik, kanonikal e mbase edhe probleme personale. Por, fale zotit, vizionit largpames te te shtrenjtit Noli dhe shpresave te tij per te ardhmen, ai krijoi bashkimin e kishave ortodokse shqiptare te Amerikes permes perkthimeve dhe botimit te librave kryesore te sherbeses kishtare dhe shpalljes se autoqefalise qysh ne vitin 1922. Per kete sherbim, pas Shen Palit, ai u quajt apostulli i dyte i Shqiperise. "Nevojat e kohes kerkonin me urgjence ekzistencen e nje kishe te unifikuar shqiptare,-thote Viktori,- dhe une mendoj, ne mbajtjen e vizionit te tij, Noli eshte prelati i pare etnik ne Amerike, i cili e perktheu nga greqishtja ne anglishten moderne "Testamentin e ri", i cilesuar si nje nga kryeveprat e tij, vijuar nga nje numer perkthimesh librash te tjere liturgjike." Ardhja e imzot Nolit ne Detroit ishte nje lajm qe pritej me dashuri nga gjithe shqiptaret. Ai nuk ishte i njohur vetem si klerik i suksesshem i kishes ortodokse, por gjithashtu edhe si nje lider nacionalist shqiptar i kohes se tij. "Keshtu,-thote Viktori,- kur ai e mbante meshen ne kishen tone te Shen Thomait, miqte myslimane vinin ne kishe te ndiqnin sherbesen dhe, me vone, ftoheshin ne darken e shtruar per miqte. Na vizitonte imam Vehbiu i xhamise dhe Baba Rexhepi i teqese.(Kisha katolike shqiptare atehere nuk ekzistonte.)

    "Imzot Noli na vinte cdo vit ne ritin kishtar te "Te lidhurave" para Pashkes, por ne mars te vitit 1965, ai nuk mundi te vinte. Kur morem vesh lajmin e vdekjes, u deshperuam shume dhe nje perfaqesi e kishes sone u nis per ne Boston per te marre pjese ne ceremonine e varrimit. Po ashtu u nis edhe nje perfaqesi e besimtareve myslimane." "Sot, ne 40- vjetorin e vdekjes se te paharruarit tone Theofan S. Nolit, mbajtem meshen e te ndares ne kishen e Shen Thomait, ku moren pjese shume shqiptare, sidomos ata qe e kane njohur e qe ruajne kujtimet me te mira."
    "I perjetshem qofte kujtimi i tij !"

    * * * Memoriali i 40- vjetorit te vdekjes se arqibishop Theofan S. Nolit u zhvillua diten e diel, me 13 mars 2005. At Artur Liolini drejtoi meshen hyjnore dhe sherbesen perkujtimore ne kujtim te Fan Nolit, ne kishen ortodokse te Shen Gjergjit ne South Boston. Me gjithe kohen e keqe e te ftohtit e dimrit te eger, kisha ishte mbushur nga shqiptaro-amerikane te moshave, gjinive e botekuptimeve te ndryshme. Gjate sherbeses kishtare i perndershmi at Liolin, me veshjen karakteristike te kishes, mbeshtjelle nga nje mantel i verdhe rrezellues, me zerin e bute, te ngrohte e te dashur kendoi lutjet ne kujtim te vdekjes se Theofan S. Nolit, u fal per shpirtin e tij dhe here pas here permendte lutjen : "E kujtofte Zoti tani dhe per jete te jeteve. Amin" Fjali liturgjike qe kushedi sa here e kishte permendur me pare edhe Fan Noli ne sherbesat e tij qysh nje shekull me pare e ne vazhdim. Tek mbahej mesha ne dy gjuhe, anglisht e shqip, here- here kisha ndjesine se zeri i Fan Nolit rezononte me ate te at Liolinit. Pershkrimi me art qe at Liolini i beri jetes dhe vepres se te paharruarit Theofan S.Noli i ngjante kendimit te nje poeme liturgjike ne sfondin e dekorit dramatik te altarit, mureve e dritareve te kishes, qirinjve te ndezur dhe eres karakteristike te temjanit. Mbi nje tavoline te vogel para altarit ishte vendosur nje fotografi e zmadhuar, bardhe e zi, e Theofan S. Nolit, dale ne vitet e fundit te jetes. Para fotografise digjeshin tri llambadhe te kuqe, drita e te cilave tallazitej mbi fytyren e fotos dhe i jepte reflekse dallgezuese te purpurta. Dy pjatanca me grure te zier e perzier me arra me nje kryq te bardhe prej sheqeri vizatuar persiper, per ceremonine e ritit "Gruri i se ndares." Disa vazo anash, te mbjella me lule zgorofete te bardha te kujtonin edhe pranveren edhe fluturat krahebuta te debores, te cilat nuk rreshten se reni nga qielli edhe ne diten e varrimit te tij, edhe pas 40 vjetesh, ne diten e perkujtimit. Kjo tavoline, tapeti i kuq i kishes, nje velenxe e kuqe leshi me motive blu te vendlindjes shtruar ne te majte te hyrjes, karafilat e kuq qe na ndane dhe veshtrimi perdellyes qe percillej nga syte e ikonave te Thomaidha Zengos, krijonin se bashku nje ansambelm dritherues shqiptar, te bute, te prekshem, te ndritshem, te perjetshem…
    "MAY HIS MEMORY EVER BE ETERNAL"
    "I PERJETSHEM QOFTE KUJTIMI I TIJ"
    Keto ishin lutjet e te perndershmit at Liolin dhe besimtareve ne salle. Se bashku me 40- vjetorin e kujtimit te Fan Nolit u krye edhe sherbesa kishtare per kujtimin e 2- vjetorit te vdekjes se Lisa Ktones. Keta dy shqiptare, qe dikur i kishte lidhur nje dreke e hareshme e shtruar ne bahcen e shtepise te se ndieres, sot i bashkonte perseri ceremonia e perkujtimit te vdekjes. Ashtu sic enderronte ajo perdite, kur ishte gjalle, te ndodhej pergjithnje prane Fan Nolit. "Zonja Elisabet, -tha at Arturi,- ishte nje zonje e respektuar, speciale, "greatful" per familjen e saj. I perjetshem kujtimi". Kur mbaroi sherbesa kishtare, besimtaret e te ftuarit mbushen pak nga pak korridoret, sallat dhe kafeterine e kishes. Te prekur e te emocionuar nga mesha ndokush ndante me te tjeret kujtimet qe ruante nga i pendritshmi Noli. Para ikones se Shen Gjergjit u takova rastesisht me dy shqiptaro-amerikane te brezit te kaluar. Njera prej tyre quhej Agnes Kosta, lindur ne Amerike nga prinder shqiptare ardhur nga Treska e Korces. "E kujtoj Fan Nolin qysh e vogel kur vija ne kishe,-thote Agnes.-Une frekuentoja shkollen e kishes. Me kujtohet, mbas ores se mesimit hynte Noli ne klase dhe e pyeste mesuese Marigone per perparimin tone ne mesime. Pastaj Noli na drejtohej neve, klases, e na bente pyetje. Ne te vegjlit ngrinim gishtin pernjehere e mundoheshim kush e kush te pergjigjej me pare e te merrte pergezimet nga ai. Me kujtohet Fan Noli kur na vinte edhe ne shtepi per cdo vit te uronte emrin e babait tim, Thimit. Shtepia mbushej tere drite e humor.E donim aq shume peshkopin, jo vetem se ish aq i mire, por na ishte bere edhe si pjesetar i familjeve tona." Meri Athanasi, e lindur ne Amerike nga prinder shqiptare ne shekullin e kaluar, kujtimet per Fan Nolin i ka te lidhura me diten e marteses se saj. "U martova ne maj 1946,-thote ajo,- burri im kishte ardhur emigrant nga Korca."… Gjate pergatitjes se dasmes Meri mori vesh se ne kishe nuk perdoreshin me kurorat e arta gjate kurorezimit te ciftit, mbasi ato kishin humbur.

    "Shkova e takova Fan Nolin ne kishe, -thote ajo.- Urate, une dua te martohem me te gjitha zakonet, si gjithe shqiptarkat e tjera. Dua te me vini ne koke kuroren." Ne kishen ortodokse shqiptare per kurorezimin e ciftit te ri prifti perdor dy kurora metalike te verdha, imitacion i arit, ku jane stampuar lule e ornamente. Fan Noli i shpjegoi vajzes se gjate disa meremetimeve qe ishin bere ne kishe nuk i gjenin dot ku i kishin vene kurorat. Por ajo kembenguli aq shume, sa Fan Noli vete dhe sherbyesit e kishes u vune ne kerkim. I gjeten te ruajtura ne nje kuti ne bodrumin e kishes. "Nuk do ta harroj,-thote Meri,- ate diten e dasmes sime ne kishe kur me duart e tij te bekuara Fan Noli na i vendosi kurorat ne koke e ne te dy dukeshim si mbreti me mbretereshen dhe rrojtem e u trasheguam…"

    Kafeteria e kishes se Shen Gjergjit gumezhinte nga besimtaret qe kishin zene vend neper tavolinat, hanin grurin e se ndares se Fan Nolit dhe pinin nje kafe per kujtim te tij. U ula dhe une me ta. Nje gjyshe e mocme po fshinte lotet. "Me kujtohen te gjitha,-tha ajo,- sikur te kishte ndodhur sot, diten kur vdekja na e rrembeu Nolin tone. E qame me lot dhe e vajtuam me kuje e ligje ashtu sic eshte zakoni shqiptar. Ne ishim nenat e motrat e tij. Te shihje c'nur i kishte rene veshur me rrobet e dhespotit…E mbajten arkivolin para altarit tri dite. Kisha ishte e hapur dite e nate…Erdhen e i dhane lamtumiren shqiptaret nga te gjitha viset e Amerikes…" "Na…moj cupe…, ti qe shkruan…, qasu edhe ketu te une te te tregoj ca gjera per Fan Nolin." Nje nene e moshuar me terhoqi nga cepi i palltos. Quhej Ester (Eftali) Pires, e rritur ne Amerike nga prinder korcare. Ishte nje nene e mencur e tere humor. "E njihja Fan Nolin ,-tha ajo- qe kur isha 6 vjec. U rrita me mesimet dhe edukatene tij qe e merrnim ne kishe. Pasi u martova, edhe femijet e mi vinin ne shkollen e kishes. Burri im gjithashtu, sherbente ne kishen e Fan Nolit. Djemte e mi kendonin ne korin e kishes. S'kishte dite te mos e shikonim e te mos i kumtonim Nolit tone. Na ishte bere kisha si shtepi dhe shtepia si kishe. Tani, merre kete qese me grure se eshte nga gruri i Fan Nolit, qe e ka bekuar at Liolini dhe haje per shpirt te tij. Merr edhe nga ky keku qe e kam gatuar vete me banane e arra." Une marr grurin dhe e falenderoj, por nuk mund ta marr dot kekun se jam duke shkruar. "Do ta marresh edhe embelsiren qe c'ke me te,- me detyron Esteri,- e di ti qe kete lloj keku e pelqente shume Fan Noli? E gatuaja cdo te diel dhe e sillja ne kishe. Dhe qe atehere s'kam rreshtur se gatuari kete kek per kishen."
    Tek tavolina jone u afrua nje meso burre gjysme i thinjur, i ndrojtur, por i buzeqeshur, zoti Lame Prifti. Ai kishte kohe qe po ndiqte biseden tone nga larg. "Shto edhe kete,- tha ai.- Vajtem me at Liolinin te varri i Fan Nolit. At Liolini kishte marre me vete dhe e shtroi para gurit te varrit nje qilim te vogel te kuq ku ishte endur shqiponja e zeze dy krereshe. U ulem te dy megjunjazi, u lutem per shpirtin e Nolit, pastaj bisedonim, kujtonim ditet qe kishim kaluar me peshkopin. Na dukej sikur edhe ai merrte pjese ne bisede me ne."
    Te fundit ate dite takova nje shokun tim te feminise, emigrantin korcar, pedagogun Niko Dako. Si gjithe te tjeret, ishte i emocionuar qe merrte pjese ne ceremonine kishtare kushtuar Fan Nolit. Iu luta te me jepte nje interviste si mesues qe per shume vjet ka dhene ne Shqiperi lenden e gjuhes shqipe e te letersise. Ai pranoi menjehere, se e quante nder te thonte dicka per te paharruarin Fan Noli. "Ndihem teper i prekur dhe i lumtur,-tha ai,- qe po me jepet rasti te marr pjese ne kete meshe te shenjte ne perkujtim te Fan Nolit, sot, ne diten e 40-vjetorit te vdekjes se tij. Aq me shume perforcohen keto ndjenja sepse ndodhem ketu , ne kishen e Shen Gjergjit, ne kete tempull ku ai predikoi jo vetem fjalen e Perendise, por edhe fjalen e shpirtit te Shqiperise, ate fjale qe kerkonte e militonte per lirine, pavaresine, bashkimin vellazeror, zhvillimin dhe lartesimin e atdheut tone te shumevuajtur…" "Si mesues i gjuhes shqipe dhe i letersise,-vazhdoi Nikoja,- qe per gati 40 vjet dhashe mesim ne shkolle ne Shqiperi, ashtu si per gjithe koleget e mi, puna dhe pasioni im jane, ne nje fare kuptimi, te lidhur ngushte me emrin dhe vepren e Nolit. Personaliteti krijues dhe vepra e tij jo vetem qe ishin te pandare nga programet mesimore ne te gjitha ciklet e shkolles, por ato zinin nje vend te konsiderueshem dhe me shume peshe. Eshte nje e vertete e pamohueshme qe Noli i magjepste nxenesit dhe studentet si me kontributin e shumanshem ne fusha te ndryshme te dijes, artit, jetes politike e fetare, por edhe me forcen dhe mjeshterine e jashtzakonshme te fjales se tij, te penes, te unit krijues. Ai e perdori gjuhen tone si usta i rralle (sic do te shprehej ai), aq me teper kur shqipja letrare ishte ende ne shpergenj.
    Ne radhet e nxenesve, madje edhe te atyre te perparuarve, mund te kishte te tille qe t'i harronin ose te mos i dinin mire te gjitha formulat e matematikes apo te fizikes, por, e them me bindje, se s'kishte nxenes, edhe ne te prapambeturit, qe te mos e dinte dhe te mos emocionohej nga vargjet e poezive te Nolit, si "Himni i Flamurit", "Marshi i Barabajt", "Rent, or Marathonomak", "Anes lumenjve" etj. Vec kesaj, shkollaret, ashtu si gjithe lexuesit shqiptare, vleresonin edhe nje aspekt tjeter te figures se Nolit. Ata nuk mund te mos e kuptonin se Noli, si krijues dhe studiues, synoi "majat." Si historian, ai shkroi historine e heroit tone legjendar, Skenderbeut; si shqiperues, solli ne gjuhen tone kryevepra te letersise boterore, tragjedite kryesore te Shekspirit, "Don Kishotin" e Cervantesit, "Rubairat" e Khajamit, dramat e Ibsenit; si muzikolog, u perpoq te zbulonte rrenjet politiko-shoqerore dhe shpirterore te muzikes se Bethovenit, ketij gjeniu trondites, ashtu sic perktheu edhe shume vepra te liturgjise kishtare. Lexuesi shqiptar i te gjitha moshave nuk kishte si te mos shihte ne kete veprimtari te Nolit nje force te jashtzakonshme intelektuale, nuk kishte si te mos shihte tek ai nje pjese te gjenise shqiptare." Sipas Nikos, te gjithe brezat jane te vetdijshem se fjala "Shqiperi" nuk perfshin vetem malet, fushat, qytetet apo lumenjte. Ajo fjale e shenjte ka dicka te pandashme nga emri i burrave te ndritur qe ka nxjerre, nga emri i Skenderbeut, i Naim Frasherit, i De Rades, i Fan Nolit dhe i te tjereve. Noli, objektivisht, ka hyre ne panteonin e te pavdekshmeve qe ka lindur ai vend e ai popull. "Deshiroj te theksoj,-vazhdoi ai,- edhe nje moment tjeter kulmor. Celja e universitetit ne Korce, me 1992, ishte nje ngjarje e gezueshme dhe e shenuar ne menyre te vecante per banoret arsimdashes e te kulturuar te gjithe asaj treve te bukur e te begatshme. Ndodhte keshtu sepse Korca vertet kishte pasur nje institut te larte, por kurre nje universitet, ashtu sic kishin Tirana e pastaj Shkodra e Elbasani. Pata fatin e rralle qe une te isha nje nga pedagoget e pare te atij universiteti, si mesimdhenes i gjuhes shqipe ne Fakultetin e Mesuesise. Edhe tani i perjetoj ende te gjalla ato caste plot emocione. Por, ndoshta, momenti me mbreselenes eshte ai kur universiteti u pagezua me emrin e Nolit te madh: "Universiteti i Korces "Fan Noli" Mund te them se ajo dite e rralle u kthye ne nje feste te gjere popullore. Ne sallen e teatrit "A.Z. Cajupi" u mbajt nje mbledhje solemne, ku moren pjese jo vetem studentet e pedagoget e universitetit te ri, por edhe shume qytetare te Korces. Aty u fol per personalitetin e shumanshem te Nolit, si atdhetar e politikan, si historian, poet e shqiperues, si muzikolog, orator dhe figure aktive e Kishes Autoqefale Shqiptare dhe e konsolidimit te saj. Themelimi i Universitetit te Korces u shoqerua me nje veprimtari te gjere mesimore-pedagogjike, organizative, shkencore e financiare, veprimtari qe pati shume vlera, por qe, si rruge e re e porsacelur, nuk mungoi edhe ndonje mangesi. Vetem per nje gje s'pati asnje medyshje: per pagezimin e Universitetit me emrin e Fan Nolit. Kjo, ndoshta, u quajt gjeja me e goditur, me e merituar, me frymezuese. Emri i Nolit, si askush tjeter e meriton te jete i gdhendur ne balle te atij institucioni te rendesishem."

    "Breza te tere studentesh,-perfundoi Nikoja,- jane krenare qe jane diplomuar dhe do te diplomohen ne ate vater shkencore qe mban emrin e Nolit, ashtu sic jane krenare edhe dhjetera pedagoge qe japin mesim aty. Por mund te them se nje ndjenje e tille ka permasa me te gjera. Krenare ndihen gjithe banoret e Korces, qe institucioni me i rendesishem pedagogjik shkencor ne gjithe zonen juglindore te vendit tone mban emrin e Fan Nolit te madh."

    * * *

    Ajo dite ishte e diel 13 mars 2005. Fan Noli, vdekur me 13 mars 1965 kishte ardhur mes debores e stuhise serish mes nesh per te kuvenduar me ne ne te gjitha kishat shqiptare te globit ku ai u perkujtua me madheshti. Shpesh diskutohet per varrin e tij. Ai gur varri qe u perkedhel nga flatrat e flamurit shqiptar, i cili u valavit ne qiellin e Bostonit per here te pare ne nentor te vitit 2004:
    O Flamur gjak, o Flamur shkabe,
    O vend e vater, o nene e babe,
    Lagur me lot', djegur me flage,
    Flamur i kuq, Flamur i zi.
    Ku i shkroi Noli keto vargje? Amerika, ku ai zhvilloi 90 perqind te aktivitetit te tij politik, kulturor, qytetar e fetar thote se i shkroi ketu. Vendlindja pohon te kunderten. Dy forca te barasvlereshme me kahe te kunderta e terheqin gjeniun Noli kush e kush ta kete ne gjirin e vet. Koha thote: "Noli ka qene, eshte e do te mbetet Ikona e kombit shqiptar." Shpirti i tij udheton, qendron e pagezon cdo qelize te shqiptarizmes: "Un te paghezont…"
    In the sweetness of friendship let there be laughter, for that's how heart finds its morning and is refreshed.

  15. #35
    i/e regjistruar Maska e Xhuxhumaku
    Anėtarėsuar
    19-11-2003
    Vendndodhja
    sopr'un'curva
    Postime
    13,379

    FAN NOLI Fjalėt e panjohura nė njė kasetė

    FAN NOLI Fjalët e panjohura në një kasetë


    Pas 50 vjetësh zbardhet një bisedë e panjohur e Fan S. Nolit në Boston (SHBA).
    "Patriotizmi i shqiptarëve nuk lindi nga mosgjëja"


    Dikur, tek realizonim një dokumentar që do të transmetohej nga TVSH më 06.01.1982, me rastin e 100 vjetorit të lindjes së Fan Nolit, një miku im jurist nga Korça, Vladimir Molla, më njoftoi se kishte rënë në gjurmë të një koleksioni privat në atë qytet, ku kishte edhe disa sekuenca filmike që tregonin Peshkopin, duke hyrë në shtëpinë e vet, në Florida (SHBA). Qe i vetmi dokument autentik me vlerë të paçmuar që ia rriti popullaritetin dokumentarit tonë.
    Ishte përsëri ky mik i mirë që shkundi pluhurin e koleksioneve, duke na dorëzuar një kasetë ku është inçizuar pothuajse e plotë një bisedë e Nolit, me zërin origjinal të tij dhe e përpunuar me shumë kujdes nga ana audive. Kjo bisedë, siç merret vesh, është bërë gjatë një takimi në Boston (SHBA) me shqiptarë të atjeshëm, 50 vjet më parë. Duke e zbardhur atë jemi munduar t'i qëndrojmë besnikë gjuhës së përdorur nga Noli, jo e shkruar, me shumë humor dhe mbi të gjitha, me ndjenjë të veçantë atdhetarie.


    Ilir DHIMA

    Fort i përndershëm Imam, fort i përndershëm Baba, të përndershëm priftërinj, Zonja dhe Zotërinj!
    Doktori qëparzi përmendi fyellin e Faikut, ndjesë pastë (është fjala për Faik Konicën-shënimi ynë), edhe fyelli i Faikut më kujton një mesele. Si Faiku, ashtu edhe unë kam patur një dobësi për muzikën, edhe kur vajta në Shqipëri, duke ditur ato hallet e mbëdha që kishim të përballnim mora një fyell pas (qeshje në sallë), që ketu e atje të harrojmë hallet.........
    Si venë punët e Shqipërisë! Keq e mos më keq - thotë ai djalë. Cili është shkaku vallë? Eh, shkaku ti e di - tha - kur kryeministri i bie fyellit dhe Shqipëria digjet, bën hesap! (Ilaritet në sallë)............
    Evgjiçkat e Tiranës loznin vallen. U ndodha edhe unë një herë në një nga ato (të qeshura nga humori) ziafete edhe t'iu thom të vërtetën unë çuditem me ato vallet e bukura të evgjiçkave të Shqipërisë. E pastaj m'u kujtua, se s'janë vetëm evgjiçkat tona që loznin valle të bukura. Ato vallet spanjolle, për shembull, të cilat janë me famë në tërë botën, kush i lot më bukur? Evgjiçkat edhe evgjitët e Spanjës. Janë valle spanjolle, jo vallet e evgjiçkave, se ndryshojnë nga vendi në vend. Po evgjitët s'kanë ndonjë punë tjatër, të shkretën, edhe rrojnë me muzikën dhe me artin, edhe ato specializohen në atë degë. Kështu që kemi vallet e bukura spanjolle të lojtura nga evgjitkat e Spanjës dhe evgjitët e Spanjës, vallet e bukura të Shqipërisë, të cilat lohen prej evgjitkave, avazet e bukura që lohen prej evgjitëve të Shqipërisë, avazet e bukura të Hungarisë, prapë evgjitët e Hungarisë, edhe avazet e bukura dhe vallet e Rusisë, të cilat përsëri i lozin evgjitët dhe evgjitkat e Rusisë. Këto të gjitha më kujtuan këto dy vjetët e fundme që ardhë ca kompanjira të Maqedonisë, Jugosllavisë dhe të Greqisë. Dhe programi i tyre, natyrisht ishin vallet e tyre, të cilat i quajnë kombëtare. Në ato vallet e grekëve, të maqedonasve dhe të serbëve, 80% ishin valle shqipëtare. Ajo është përshtypja ime. Do të ishte një gjë e bukur sikur tanët, shqipëtarët tanë, të na dërgonin edhe ata një trupë, e cila të na prezantonte vallet shqiptare, ashtu siç i kemi parë, ashtu siç i kam parë edhe unë vetë, kur na thërriste Ministri i Luftës, edhe ashtu siç i kam parë, kur na thirri Loni Kristo njëherë në një dasmë në Devoll. Ato vallet e devollinjve dhe ato vallet e evgjiçkave të Tiranës, edhe ato vallet që shikonim në fshatin tonë, me të vërtetë janë valle të kllasit të parë dhe mund t'iu thom se vetëm të cilët mund t'iu rrinë pranë shqiptarëve janë spanjollët dhe rusët.
    Shoku ynë, Nik Krespani na këndoi një këngë të nënës dhe ajo më kujtoi një mesele të nënës time, ndjesë pastë. Lëvdata e saj ishte kjo: djali im ka vetullat më të trasha në fshat (të qeshura). Nëna, ndjesë pastë, nuk çante kokë fare se ç'kisha prapa vetullave (hare në sallë). U gëzova shumë që një nga shokët tanë e përmëndi doktorin tonë këtu, i cili për fat të keq tani është i sëmurë edhe përmëndi fushatën e madhe që bëri për Albania Riliv. Unë, i cili, e di se sa zor është që të mbledhësh para nga shqiptarët jam admirator i doktorit, se me të vërtetë na kapërceu që të gjithëve. Mblodhi pothuaj 150 mijë dollarë ahere dhe më duket bëri një punë, e cila do të mbetet në analet, në kronikën e shqiptarëve të Amerikës.
    Tashi mund të vimë në themën e ditës. Shumë nga shqiptarët na qahen me këtë mënyrë: ore, ç'kini bërë që lëvdoheni aq shumë? Dhe, kur t'a thonë me këtë mënyrë, natyrisht sikur t'a presin gjuhën. Se s'kemi lënë kusur, i kemi bërë që të gjitha pothua, ç'kishim në program të bënim. Kishim në program që të bënim një Shqipëri indipendente, e bëmë, të mirë a të keqe, e bëmë; nuk mund të presëm nga foshnja që t'i ketë të gjitha mirësitë. Foshnjës duhet t'i ipet kohë të rritet dhe të tregojë së ç'është. S'mund t'i qortosh prindërit dhe t'u thuash: ç'kini bërë me këtë foshnjë këtu! Duhet të presësh gjersa të rritet foshnja dhe të tregojë se ç'lule është. Shqipërinë e kishim në program t'a bënim, e bëmë, bëmë një Shqipëri indipendente; kishim në programin tonë që të bënim një Kishë Autoqefale të Shqipërisë, e bëmë, të mirë a të ligë, e bëmë, ua lëmë si barrë të tjerëve që t'i mirësojnë. Po, ne e bëmë! Tashi, pasi të bëjmë këtë lëvdatë duhet t'u heqëm vërejtjen shokëve e t'u thomi: që këto të gjitha nuk i bëmë nga e mosqëna, nga hiçja. Për shëmbëll, shumë thonë se shqiptarët s'kanë patur patriotizmë. Gjë më e gabuar se kjo s'ka. Hap Bletën shqiptare të Efim Mitkos, të botuar më 1878, ku ka mbledhur këngët popullore, të cilat disa nga ato janë nga shekulli XVIII, edhe disa nga ato janë nga shekulli XIX. Do t'ju thom një nga këto vjershat popullore, që është në Bletën shqiptare, e cila provon katërcipërisht që shqiptarët kanë patur një patriotizmë të thellë përpara se të nisej ajo që quajmë Lëvizja Shqiptare Moderne, të cilën e nisëm që nga koha e Kristoforidhit, që më 1875-n. Vjersha popullore që do t'u dekllamoj tashi është shkruar më 1850. Kur u bë Kryengritja e Labërisë në kohën e Tanzimatit, Turqia deshte të impononte Tanzimatin, një Kanun të përgjitshmë për tërë viset e Turqisë. Dhe atëhere, ajo, domethënë që ca të drejta të paka vetëqeverimi që kishin shqiptarët do t'i merrte edhe ato Turqia. Dhe kështu vendi do të robërohej fare. Edhe populli u ngrit. Kryetrima të kësaj lëvizjeje qenë Rrapo Hekali, Hodo Nivica edhe Gjon Leka. Kënga që do t'ju thom tashi është kënga e Rrapo Hekalit. Këtë ma kujtonte gjithnjë Faiku që e mbante gjithnjë në gojë dhe gjithnjë e dekllamonte. Dhe pastaj do t'jua analizonj pak. Hajde mor Rrapo Hekali/ kur thërret sa tundet mali/ Hajde mor Rrapo lule/ lum si ti bilbil që zure/ një pasha me shtatë tuje/ Topi bam e ti po tutje/ plumbat të binin mbi supe/ as u trëmbe, as u tute/ Se Hodo Nivica shkoi/ kofshën derrit ia dërmoi/ ngriti flamurin te kroi/ Pse lufton o derëzi/ As për mua, as për ti/ por për gjithë Shqipëri. Hapni Bletën shqiptare të Eftim Mitkos që t'a gjeni këtë këngë të shkruar, jo më vonë se 1850. Ato tri rradhët e fundme tregojnë se, cili ishte qëllimi i asaj Kryengritjeje. Ishte për tërë Shqipërinë. Tashi do t'ju bëj një analizë të paktë këtu që të shikoni, se kjo vjershë është një kryeveprë e vërtetë, të cilën mund t'a shkruante një nga poetët e parë të botës. Shikoni veç se si e përshkruan Rrapo Hekalin. Në kohën e Rrapo Hekalit s'kishte telefona. Dhe Rrapo Hekali kur thërriste labërit që të mblidheshin për të bërë luftë, i vetmi telefon që kishte ishte zëri i tij. Dhe shikoni sa bukur e përshkruan: Hajde mor Rrapo Hekali/ kur thërret sa tundet mali... Kur bërtiste: heeej or shokë, Dhe tundej mali i tërë, gjithë labërit e dëgjojnë, Dhe që të gjithë mblidheshin. Tri rradhët e pastajme: / lum si ti bilbil që zure/ një pasha me shtatë tuje...Pashai që zuri kishte shtatë tuje. Tujet ishin tamam si ato yjtë që mbajnë gjeneralët e Amerikës. Kemi gjeneral me një yll, gjeneral me dy yjë, me tre yjë dhe me katër yjë. Përmbi katër yjë s'ka gjeneralë. Gjithashtu edhe në Turqi, kishte pashallarë me katër tuje, por jo pashallarë me shtatë tuje (të qeshura). Po, vjershëtori do të thotë se çfarë pashai zuri, ay pasha qe dy herë sa pashallarët e tjerë, domethënë gjeneral më i miri i Turqisë. Edhe e shtypi Rrapo Hekali (duartrokitje). Shikoni tashi tri rradhët që vijnë pas. Çfarë strategji, çfarë taktikë mbajti Rrapo Hekali që e shtypi këtë gjeneral të dorës së parë të Turqisë: Topi bam e ti po tutje/ plumbat të binin mbi supe/ as u trëmbe, as u tute... , domethënë me një trimëri të thjeshtë, Dhe asnjë zanat, asnjë mjeshtëri tjatër. Tashi, ç'gjë e nxiste, ç'gjë e shkaktoi këtë hov të pathyer të shqiptarëve? Vjershëtori na e thotë përsëri me tri rradhë: Se Hodo Nivica shkoi/ kofshën derrit ia dërmoi/ ngriti flamurin te kroi...Ay derri, të cilit Hodo Nivica ia theu kofshën ishte turku, flamuri te kroi ishte flamuri i kryengritjes, flamuri i lirisë. Dhe më në fund, qëllimi për të cilin bëhej e tërë kjo luftë, prap përsëri në tri rradhë, ta thotë vjershëtori, ustai i madh nuk humbet shumë fjalë, dy tri fjalë mjaftojnë për të: Pse lufton o derëzi/ As për mua, as për ti/ por për gjithë Shqipëri... Kështu që ne nuk e inventuam, nuk e çpikmë patriotizmën shqiptare, e gjetëm. E vetmja gjë që bëmë është që atë patriotizmë që ekzistonte midis shqiptarëve u përpoqmë t'a organizojmë, t'a kanalizojmë. Vetëm atë gjë bëmë.
    Tashi, arësyeja për të cilën na vajti puna mbarë ishte se kishim një popull, me të vërtetë, që e deshte Shqipërinë. Dhe, një popull, i cili, jo vetëm kishte patriotizmë, virtutin e patriotizmës, por kishte edhe disa virtuta të tjera, nga të cilat do të numëronj, vetëm një, të cilën na e kanë thënë që të gjithë të huajt, që kanë vizituar Shqipërinë. Kur hyri Shqipëria në Lidhjen e Kombeve, përfaqësonjësi i Hindit, i cili rastisi të ishte një muhamedan, Muhamed Aliu u bëri këtë lëvdatë shqiptarëve: Sot, tha, bëmë punën më të bukur që qasmë Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve. Sikur të studjoni historinë e gjithë kombeve që janë çliruar, nuk do të gjeni asnjë shëmbëll si këtë që shohëm sot në Shqipëri. Shqipëria është i vetmi vend, në të cilin tri fe të ndryshme, pasanikët (pasuesit - shënimi ynë) e të cilave kudo gjetkë therren me njëri-jatrin janë bashkuar për të krijuar një shtet indipendent. Ky është i vetmi vend, thotë, në botë në të cilin muhamedanë, ortodoksë dhe katolikë janë lidhur që të gjithë dhe kanë bërë një shtet indipendent. Dhe ky, nga sa di, thoshte, shtoi: është i vetmi vënd, i cili ka një shumicë muhamedane dhe na dërgon këtu si përfaqësonjës një peshkop ortodoks (duartrokitje të gjata). Shumë nga tanët thonë që Shqipërinë e krijoi një pakicë. Shumë e vërtetë, por kjo është historia e gjithë kombeve të botës. Merrni, për shembull, Hindin, me 400 milionë. Kush e çliroi? Mahatma Gandi. Dhe Mahatma Gandi ç'thoshte, kur nisi lëvizjen e tij? E parë e punës, pa armë do t'a marrëm, pa luftë. Edhe e mori, e fitoi lirinë e Hindit pa armë. Edhe me sa veta thoni? Ay thotë: më mjaftojnë të kem 25 mijë njerëz, të cilët të bëjnë pikërisht ashtu siç u thom, si ushtarë. Edhe me aq faktikisht, se nuk kishte më tepër, edhe me ata e bëri Hindin. Pa luftë, pa shkrehur dyfekë. Dhe atë bëmë edhe ne.

    (vijon )

    Milosao.
    Fotografitė e Bashkėngjitura Fotografitė e Bashkėngjitura  
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga Xhuxhumaku : 12-11-2005 mė 17:03
    --- La Madre dei IMBECILI e sempre in cinta...

    ---voudou.. ---

  16. #36
    i/e regjistruar Maska e Iliriani
    Anėtarėsuar
    24-03-2004
    Postime
    986

    Fan S. Noli, nė zemėr tė Trakės

    Printo



    Fan S. Noli, nė zemėr tė Trakės


    Nasho Jorgaqi

    Biografia e Fan S. Nolit
    Jorgaqi: Rreziku nga mitizimi i figurės qė adhuroj
    “Fan S. Noli” ėshtė njė vepėr kushtuar jetės sė njė prej figurave mė tė rėndėsishme tė shek. XX tė historisė dhe kulturės shqiptare. Prof. Nasho Jorgaqi mbyll me njė vepėr biografike nė dy vėllime, kėrkimin 20-vjeēar pėr Fan Nolin. Jeta e Noli shfaqet e shtrirė nė disa periudha historike, nė disa kontinente, nė shumė fusha tė kulturės, me role protagoniste, me dhunti dhe talent tė shumėfishtė. Gjurmėt e jetės nė arkiva, kujtimet e njerėzve, udhėtimet dhe prekja e terrenit nė vendet ku ja jetuar, krijuar dhe punuar Noli, pėr Nasho Jorgaqin mbeten gjithmonė vėshtirėsi kryesore pėr jetėn e njeriut kaq tė shpėrndarė nė kohė dhe vende tė ndryshme. “Rreziku mė i madh ishte mitizimi. Adhurimi pėr tė mund tė mos mė linte tė shikoja hijet dhe jo vetėm dritat, tė metat si njeri dhe si politikan. Jam pėrpjekur t’i pėrmbahem asaj qė mė duket thėnia mė e goditur pėr kėtė figurė: “Noli kishte tė metat njerėzore, plus tė tijat”. Noli ishte njeri si gjithė tė tjerėt dhe unė jam pėrpjekur tė jem objektiv” thotė studiuesi Nasho Jorgaqi i cili po i ofron “Shekullit” para botimit, njė cikėl nga vepra e tij, para se tė hidhet nė qarkullim nė fillim tė marsit nga shtėpia botuese “Ombra GVG”. Prof. Jorgaqi e nis kėtė kėrkim nė vitet 80 me inkursionet e bėra nė vendlindjen e Fan Nolit, Ibrik Tepe, dhe nė SHBa ku ai jetoi pėr 50 vjet. Kjo biografi ku prof. Jorgaqi na shfaqet studiues dhe shkrimtar njėherėsh, pėrmban rreth 100 foto dhe faksimile. Ajo nis me “Toka e Orfeut dhe shqiptarėt”, me Trakėn ku shqiptarėt ngritėn disa nga ngulimet e tyre. “Traka do tė ishte shorti fatlum i Fan Nolit”, thotė Jorgaqi. Pėr ēfarė arsyesh? Nė kėtė numėr po botojmė pėr herė tė parė njė pjesė nga kapitulli “Nė zemėr tė Trakės” ku studiuesi pėrshkruan popullsinė e bashkėsisė shqiptare nė Trakė nga doli Noli.


    Vetėm degėt kemi lėshuar nė dhera tė
    huaja. Rrėnjėt i kemi nė Shqipėri
    Fan Noli

    Pėr tė shkuar nė vendlindjen e Fan Nolit, tek ngulimet shqiptare tė Trakės, duhet tė zbresėsh dhjetėra kilometra nė jug tė kryeqendrės sė vilajetit, Edėrnesė apo Adrianopojės sė lashtė. Rruga kalon nėpėr njė ultėsirė plot dritė, mes fushave pafund, tė pėrthyera herė pas here nga rrėxoma e kodra tė buta. Natyra u ka dhėnė kėtyre anėve, toka tė begatshme, vegjetacion tė pasur, ujėra tė bollshme, bukuri piktoreske.
    Ngulimi i parė shqiptar qė ndesh ėshtė Karaxhakli. Prej kėndej rruga shmanget pėr nga jugperėndimi dhe tė nxjerr nė qytetin e vogėl Uzun-Kepru, ku gjendet stacioni mė i afėrt hekurudhor, qė lidhte arnaut-qojėt me Edėrnenė. Mė tej rrugėtimi vijon rishtaz nėpėr ultėsirėn e pasosur, aq sa udhėtari nuk i shpėton dot ndjenjės sė vetmisė e monotonisė. Vetėm kur relievi vjen e dallgėzohet nė detin fushor, atėhere fillojnė tė duken qendrat e banuara. Nė horizont bėjnė ballė njėri pas tjetrit ngulimet e bashkėsisė sė hershme shqiptare, Alltentashi, Sulltanqoi, Zallofi, Aballari, Mandrica dhe, nė mes tė tyre, Ibrik- Tepeja, fshati i Fan Nolit…
    Qyteza ishte e ndarė nė disa lagje dhe ndėrmjet tyre gjarpėronte Pėrroi, qė dimrit vėrshonte nga ujėrat. Fshati njihej dhe pėr ēezmat e tij tė shumta. Nė kufi me Sulltanqoin, tokat lageshin nga njė liqen i vogėl, qė thirrej Vithi i Kuq. Mė tutje, mbi njė kodėr, vinte Manastiri i Shėn Mėrisė, ku bėhej panairi i pėrvitshėm dhe takoheshin shqiptarėt e Trakės. Po qytezallinjtė mblidheshin zakonisht nė kishėn e tyre, ndėrtuar nė qendėr tė fshatit. Ajo mbante emrin e Shėn Gjergjit, shėnjtorit tė tyre tė dashur, sjellė nga Shqipėria. Para kishės hapej Sheshi i Madh, kurse prapa, nė varreza, pushonin prej disa brezash qytezallinjtė. Ishin varret e vjetra qė u kujtonin banorėve tė fshatit se ata ishin tė ardhur aty. Gojėdhana qė pėrcillej nga njė brez nė tjetrin, rrėfente se tė parėt e tyre kishin ardhur nė Ibrik-Tepe nga Kolonja e Epirit. Atje ata kishin lėnė Qytezėn e vjetėr, rrėzė maleve tė Rodonit dhe, ndėrsa njė pjesė e tė shpėrngulurve qytezallinj kish ngritur njė Qytezė tjetėr nė Devoll, shumica kishin shtegtuar mė larg dhe qenė vendosur kėtu nė kėto troje tė huaja. Megjithėse me kohė vizioni konkret i Qytezės sė vjetėr qe mjegulluar e shuar, nė ndėrgjegjen e qytezallinjve ruhej kujtimi dhe krenaria pėr rrėnjėt. Ndoshta pėr kėtė arėsye ishin pėrpjekur tė ruanin diēka nga Qyteza e vjetėr, duke e ngritur Qytezėn e re rrėzė kodrave. Por, megjithatė, ndryshimet ishin tė mėdha. Trakėn nga tė gjitha anėt e pėrpinte fusha. Vendin e shkėmbinjėve dhe maleve tė krahinės sė Kolonjės e zėvendsonin ugaret dhe lėndinat, tė shtėpive tė gurta, shtėpitė me plitharė. Tė pishave e lisave, plepat dhe akaciet. Tė klimės sė ashpėr kontinentale, klima e butė mesdetare. Tė jetės malėsore, jeta fusharake.
    Qyteza ishte fshat me ekonomi tė mėkėmbur dhe tė qėndrueshme... Njė gjendje e tillė ekonomike e Qytezės, e ngjashme me arnaut-qojet e tjera tė Trakės, u kish krijuar shqiptarėve njė pozitė qė dallonte nga ajo e vendėsve. Shqiptarėt, kush mė shumė e kush mė pak, kishin tokat e tyre, ndryshe nga fshatarėt turq qė, nė pėrgjithėsi, ishin bujq ēifēinj tė ēifliqeve pėrqark. “Fshatari turk ėshtė nė njė pozitė mė tė vėshtirė se fshatari i krishterė”, vėrente mė 1880 gazetari Naredin Sherifi. Fshatari i krishterė qė jetonte nė arnautqojet, ishte pak’ a shumė nė pozitėn e fshatarit tė lirė. Tė tillė qenė dhe qytezallinjtė, qė kishin njė farė mėvetėsie ekonomike, nga qė nuk vareshin nga ēifligarėt. Po, nė qoftė se ata ishin tė ēliruar nga taksat nė natyrė dhe punėt e detyruara tė ēifēinjve, kjo s’do tė thotė se nuk u paguanin taksa tė ndryshme tagrambledhėsve qė vinin nga Keshani dhe Edėrneja. Nė tė vėrtetė, pėr disa privilegje qė u kish dhėnė Porta e Lartė, ata paguanin njė haraē mė tė shtrenjtė. Ky ėshtė haraēi i gjakut qė derdhnin burrat e djemtė nė luftėrat pėr interesat e Perandorisė Osmane. Pėr shekuj me radhė shqiptarėt e krishterė tė Trakės ishin pėr shtetin islam ushtarė dhe bujq. Kjo do tė thonte se ata shkonin nė luftė sa herė organizoheshin fushata ushtarake pėr mbrojtjen apo zgjerimin e kufijve tė Perandorisė. Dhe atė qė s’kish bėrė kosa ekonomike, e bėnte kosa e luftės.
    Gjaku i qytezallinjve ishte derdhur gjithandej nė vise tė huaja. Nėna dhe nuse tė reja visheshin me tė zeza dhe mbeteshin tė veja. E ve kish mbetur dhe gjyshja e Nolit. Kockat e Gjergj Kapedanit treteshin diku nė brigjet e Krimesė. Kjo ishte njė dramė mizore, qė zhvillohej nė Qytezė prej kur s’mbahej mend. Nė kohėn e Nolit organizimi ushtarak i fshatit nuk funksiononte mė. Pas luftės sė fundit ruso-turke, turqit e mundur qenė detyruar tė zbatonin njė nga kushtet e Traktatit tė Shėn Stefanit, sipas tė cilit nuk kishin mė tė drejtė tė mobilizonin ushtarė pėr luftė nga rradhėt e tė krishterėve. Kėshtu, nė fund tė shekullit tė kaluar, nga organizimi ushtarak i Qytezės, i cili tanimė qe shpėrbėrė, kishte mbetur vetėm jehona. Noli arriti tė pėrjetojė vetė atmosferėn e kujtimeve tė asaj kohe tė shkuar. Fshati mbahej akoma me zulmėn e dikurshme. Trimėria dhe aftėsitė pėr tė komanduar qenė nga tiparet kryesore me tė cilat ēmoheshin burrat…
    Qyteza, ndonėse nė dhe tė huaj, bėnte njė jetė tė gjallė shqiptare. Ajo pėrpiqej tė mbijetonte, “tė ruante farėn e saj”, siē shpreheshin qytezallinjtė, tė mbante gjallė nė ēdo mėnyrė shpirtin arbėror, aq sa brenda fshatit nuk lejohej tė vendoseshin tė huaj. Tė huajt, qė pėr ta ishin turqit, grekėt e bullgarėt, hynin e dilnin, punonin, por nuk mund tė qėndronin aty pėrgjithmonė. Kjo nuk i pengonte qytezallinjtė tė kishin marrėdhėnie tė mira me fqinjėt e etnive tė tjera dhe ta ēmonin njeri-tjetrin. Nė fshat flitej shqip dhe vetėm shqip. Ata kishin dashuri tė madhe pėr gjuhėn e tyre. U pėlqente ta mbanin tė pastėr, megjithėse nuk e kishin tė lehtė t’i bėnin ballė trysnisė sė vazhdueshme tė gjuhėve tė tjera, tė turqishtes si gjuhė zyrtare, dhe greqishtes si gjuhė e fesė dhe e kulturės. Madje, mburreshin me disa trajta dhe fjalė, qė s’i kishte shqipja e Mandricės apo e Zallufit. Por prapė, tė gjitha ngulimet shqiptare tė Trakės flisnin njė gjuhė tė pėrbashkėt, gjuhėn qė tė parėt e tyre kishin sjellė nga Shqipėria e largėt. Me kėtė gjuhė, ata kuvendonin, qeshnin dhe qanin. Ishte ajo qė i bėnte mbi tė gjitha tė dalloheshin nė detin e tė huajve. Noli u mėkua dhe u gatua qė pėr sė vogli me gjuhėn amėtare. Pjesė e kėsaj gjuhe ishin dhe emrat e fiseve qė popullonin Qytezėn, si Gjikajt, Gegėrit, Nolėt, Portokallėt, Mėrkurėt, Bojaxhinjtė, Laskėt, Palėt, Lakėt, Ēobanėt, Haxhimajollėt, Toēėt, Kalėt, Mitrushėt, Ballkanėt, Kondėt, Ēakot, Ēekėt, Pulajt, Pemushet, Ballaēėt, Kondilėt, Adhamėt etj….
    Qytezallinjtė gėzonin emėr tė mirė jo vetėm nė mes fshatarėve shqiptarė tė Trakės, po dhe jashtė tyre. Njiheshin si njerėz me karakter tė fortė e tė matur, trima e mikpritės, punėtorė e nikoqirė, por edhe kėmbėngulės, inatēij e ambiciozė. Ashtu si shqiptarėt e tjerė, ēmoheshin nė opinionin e pėrgjithshėm tė Trakės pėr natyrėn krenare dhe besėn, ē’ka tregonte se ata kishin mbetur nė shpirt malėsorė, si tė parėt e tyre. Jo mė kot ata i thėrrisnin besali.
    Shqiptarėt shquheshin nė mjedisin kozmopolit tė Trakės. Ata dalloheshin nga grekėt e shkathėt e turqit babaxhanė, nga bullgarėt e hareshėm dhe ēifutėt dinakė. Natyra e tyre krenare e bujare, burrėria dhe besa ngjallnin respektin dhe besimin e bashkėsive heteroetnike. Nevoja i kish bėrė tė mėsonin tė flisnin greqisht e turqisht, jo rrallė dhe sllavisht.
    Edhe gratė e Qytezės i mbanin pėr gra tė ndershme e punėtore, amvisa tė mira e mikpritėse, tė shėndetshme e tė hijshme. Mbi supet e tyre rėndonin sa hallet e shtėpisė e telashet e rritjes sė fėmijėve, aq dhe punėt e vėshtira tė bujqėsisė. Kohė pas kohe ato zėvendėsonin dhe burrat, kur kėta shkonin nė luftė. Jeta e grave tė fshatit tė lindjes do tė qe pjesa mė e dhimbshme e kujtimeve tė Nolit.
    Veshjet e qytezallinjve ishin njėlloj si ato tė fshatarėve shqiptarė pėrqark, por shquanin prej atyre tė vendėsve. Burrat mbanin tirqe e xhamadanė, si dhe poture leshi tė zeza. Nė mes lidhnin brez tė gjatė, nė kokė vinin shami tė zezė e kallpak, e nė kėmbė mbathnin opinga. Kėshtu i dallonin kėta burra shqiptarė nė rrugėt e Edėrnesė dhe pazaret e Keshanit e tė Suflisė. Kėshtu, me poture tė leshta, vishej dhe Noli sa qe nė fshat…
    Qytezallinjtė ishin tė zgjuar, me mendje tė hapur, kureshtarė dhe tė shkathėt. Lufta pėr tė mbijetuar, izolimi prej rrugėve dhe qėndrave tė mėdha, detyrimet tradicionale nė fushatat ushtarake, i kishin bėrė njerėz praktikė. Tė lidhur ngushtė pas tokės dhe bagėtisė, ata qenė kryesisht reshperė (bujq) e ēobanė, nė mes tė tė cilėve veēoheshin ēorbaxhinjtė, fshatarėt e pasur. Duke u dhėnė pas punėve tė bujqėsisė e tė blegtorisė, ata nuk i jepnin aq rėndėsi shkollės. Tregoheshin praktikė, pėrpiqeshin tė ishin tė pavarur, ose siē thoshin nikoqirė mė vete. Shkollėn e donin aq sa t’u hapte sytė, tė mos mbeteshin pas nga bota e t’ua hidhnin tė tjerėt. Por dhe shkolla pėr shqiptarėt nė dhe tė huaj, kishte probleme. Ajo ishte nė gjuhėn greke, kurse fėmijėt dinin vetėm shqip. Prandaj dhe shkolla e Qytezės u hap vonė, nė vitin 1890. Mė pas, u ngrit edhe njė shkollė vajzash. Nė kėto shkolla mėsuan disa breza, ē’ka tregoi se qytezallinjtė, vėrtetė ishin dhėnė nė radhė tė parė pas punės, por e kishin qejf dhe diturinė. Diturinė e merrnin greqisht dhe, sadoqė misionarėt grekė pėrpiqeshin ta identifikonin kombėsinė e tyre me fenė ortodokse, ata nė tė vėrtetė ndiheshin shqiptarė. Pėr qytezallinjtė e zakonshėm dituria nuk i kalonte kufijt’ e shkollės fillore. Tė gjithė fėmijt’ e tyre, si mbaronin shkollėn e fshatit, bėheshin bujq ose ēobanė. Disa tė pakėt qė ndoqėn gjimnazin grek tė Adrianopojės e mė pas Universitetin e Athinės, qenė pėrjashtim, por dhe kėta nuk lanė ndonjė gjurmė nė jetėn e bashkėsisė. I vetmi djalė i Qytezės qė dėshmoi se ē’ėshtė nė gjendje tė bėjė qytezalliu, kur i shkon diturisė deri nė fund, ishte Theofan Noli, i biri i Stilian Mavromatit, nipi i Gjergj Nolit. Ai arriti tė realizojė nė jetė atė qė askush nuk e kish bėrė nga bashkėfshatrėt e Qytezės dhe tė arnautqojeve tė Trakės.

    Pėr nė shkollė, mbyllur nė thes
    Nga jam unė? Jam nga fėminia ime …
    Antoine de Saint-Exupery
    Edukimi shtėpijak i Fanit zgjati mė shumė se i versnikėve tė tij tė fshatit. Zakonisht ata shkonin nė shkollė qė nė moshėn 5-vjeēare. Qyteza deri vonė s’kishte patur shkollė dhe disa prindėr i ēonin fėmijėt nė fshatrat fqinje. Djali i vogėl i Nolėve s’kish shėndet pėr tė pėrballuar kėtė sakrificė. Mirėpo koha kalonte dhe tamam kur Fani mbushi tetė vjeē, mė 1890, nė Qytezė u hap shkolla nė gjuhėn greke. Tani shkollėn e kishin nė prag tė derės. Vėrtetė, ajo nuk ishte nė gjuhėn e tyre, por pėr qytezallinjtė ortodoksė, pėrderi sa fjalėn e zotit nė kishė e dėgjonin greqisht, s’kish arsye qė fėmijėt e tyre tė mos mėsonin nė kėtė gjuhė.
    Por nė rastin e Fanit problemi nuk paraqitej aq i thjeshtė. Ndaj u mblodh kėshilli familjar qė ta pleqėronte e tė vendoste. Ishte e qartė se djali nuk mund tė rrinte mė nė shtėpi, por as fuqi nuk kish pėr tė punuar nė fushė. Ai ishte i zgjuar e i shkathėt dhe sado qė tregohej nervoz, shėndeti i qe mėkėmbur. Ai tani duhej tė fillonte shkollėn, por kur ia thanė kėtė gjė, Fani, nė vend tė gėzohej, kundėrshtoi dhe u zemėrua. Djali, nė tė vėrtetė, kishte disa arsye. Shkolla ishte nė gjuhėn greke e mėsuesi grek dhe Fani nuk dinte asnjė fjalė greqisht. Pastaj, mėsuesi i rrihte nxėnėsit me thupėr dhe gjithė Qyteza ushėtinte nga britmat e tyre. Fani e kish vendosur me vete qė mė mirė tė rrinte nė shtėpi me gjyshen sesa tė shkonte nė shkollė, ku jo vetėm s’do tė kuptonte asgjė po mund dhe tė hante dru. Megjithatė, prindėt nuk hiqnin dorė nga vendimi qė kishin marrė. Ngarkuan gjyshe Sumbėn t’i mbushte mendjen tė nipit, por ajo refuzoi, jo aq pėr tė mos i prishur qejfin Fanit tė pėrkėdhelur, sesa i vinte keq qė ta linte djalin nė duart e njė mėsuesi mizor. Mirėpo ditėt kalonin dhe mėsimet kishin filluar… Atėhere, e ėma, Maria, kjo grua e fortė fshatare, mendoi se s’kish zgjidhje tjetėr, veē tė pėrdorte forcėn. Dhe njė mėngjes, pa e zgjatur, e mbėrtheu tė birin me tė dy duart dhe, nė mes tė tė qarave e shkelmave, e futi me zor nė njė thes. I lidhi grykėn thesit, e hodhi nė kurriz dhe e ēoi drejt’ e nė shkollė. “Ē’ka ngjarė? – e pyeti mėsuesi duke dalė te dera e shkollės, kur dėgjoi disa tė lebetitura tė mbytura dhe pa i habitur njė grua qė shkarkoi thesin dhe nxorri prej andej njė fėmijė tė pėrlotur.
    - Ky ėshtė im bir, - shpjegoi e ėma e tronditur dhe e lodhur – ju lutem, mos e rrihni, se pėrndryshe nuk e sjell dot mbi kurriz ēdo ditė nė shkollė.
    Mėsuesi e qetėsoi dhe i dha fjalėn se nuk do ta rrihte. Po djali nuk desh ta besonte dhe vuri kusht se ai do tė qėndronte nė shkollė po tė rrinte edhe nėna me tė. Atėhere dhe ajo u ul nė njė bangė me tė birin. Ndėrkaq, filloi mėsimi nė njė gjuhė qė nuk e kuptonin as i biri, as e ėma. Po ndėrsa fėmija pėrpiqej tė dėgjonte i hutuar e krejt i habitur, nėnėn e lodhur e zuri gjumi, me kokėn varur nė gjoks. Fani sapo e vuri re, i erdhi keq, e kapi pėrdore dhe e zgjoi. “Nėnė, - i pėshpėriti – mė mirė ik nė shtėpi. S’ka gjė. Do tė rri dhe pa ty!”…
    Vitin e parė Fani, ashtu si gjithė shokėt e tij, nga qė nuk dinte greqisht, nuk e pati tė lehtė tė mėsonte. Prej mėsuesit do tė dėgjonte se gjuha greke ishte mbretėresha e gjithė gjuhėve, gjuha e vėrtetė e diturisė. Njė gjuhė si shqipja, sipas tij, qė pėrdorej prej tyre, d.m.th. nga ortodoksėt shqipfolės tė Trakės apo arnaut-rumėt, siē i thėrrisnin ata, ishte njė gjuhė barbare, e nevojshme pėr t’u marrė vesh kryesisht pėr punėt e shtėpisė dhe ato tė bujqėsisė. Shqipja nuk kishte shkronja dhe njė gjuhė pa shkronja s’ka si tė jetė gjuhė e diturisė. Kėtė avaz Fani do ta dėgjonte pastaj jo vetėm nga mėsuesi, po dhe nga prifti e nga misionarėt e helenizmit, qė i vinin herė pas here nė fshat. Madje prej tyre ishte pėrhapur anekdota pėrēmuese se arnaut-rumėt nuk kanė shkronja. Shkronjat ata i kishin fshehur nėpėr lakrat e arave dhe lakrat i kishin ngrėnė buallicat bashkė me shkronjat! Shpėrfillja qė tregohej ndaj gjuhės amtare, sigurisht do ta prekte Fanin nė sedėr, veē kjo nuk do ta pengonte qė tė kuptonte qysh herėt se gjuha greke ishte ēelėsi pėr tė hyrė nė botėn e diturisė…
    Nė Keshan Fani kaloi vitin shkollor 1894-1895, ku mori dėftesėn e semimaturės me pėrfundime tė shkėlqyera. Tani dukej qartė se ky djalė i zgjuar, i mbarė dhe mėsimdashės, nuk duhej penguar qė tė ngjiste mė tej shkallėt e diturisė. Ai ishte bėrė kanakari i Nolėve dhe jo mė kot e quanin dhe tė pėrkėdhelurin e perėndisė…
    Pasioni i parė qė ndjeu Fani se kish i ati ishte muzika. Ai kishte njė zė tė bukur prej tenori dhe jo rastėsisht mbante vendin e kėngėtarit kryesor nė kishėn e Qytezės. Ēdo tė dielė dhe festė atė e dėgjonte gjithė fshati me emocion tek psallte. Edhe peshkopi, kur vinte nga Adrianopoja, e ēmonte talentin e tij. Tė birit i pėlqente ky vlerėsim publik i tė atit, po mė shumė i pėlqente muzika, e ndjente thellė, e prekte pamasė. Stiliani e kuptoi qė shpejt kėtė prirje tė Fanit dhe iu vu punės t’i mėsojė muzikėn. Muzika, e sidomos muzika bizantine, pėr tė ishte gjė serioze dhe e bukur. Ai i mėsoi sistematikisht notat dhe mėnyrėn e tė kėnduarit. Kjo e fundit ishte mė e vėshtira, sepse kėrkonte vullnet dhe durim. Troparet, siē quheshin tekstet kishtare, kėndoheshin nė greqishten e vjetėr dhe njė gjė e tillė s’ishte e kollajtė. Megjithatė, Fani, falė ndjeshmėrisė muzikore, zėrit e vullnetit, po dhe kėmbėnguljes e autoritetit tė tė atit, mori mėsimet e para tė muzikės bizantine dhe nisi rrugėn pėr t’u bėrė kėngėtar…
    Por edukata qė Stiliani i dha Fanit do t’i kalonte sigurisht caqet e muzikės. Ai nuk ishte thjesht njė kėngėtar i talentuar apo njė psalltės i pėrgatitur, po dhe njė burrė me synime nė jetė dhe jo pa horizont nė mes tė bashkfshatarėve. Pėrpiqej tė merrte vesh nga historia dhe i pėlqenin punėt e politikės. Heroi i tij i adhuruar ishte Napoleoni, ndaj lexonte ēdo libėr qė i binte nė dorė pėr tė. Napoleoni e prekte dhe e trimėronte me bėmat e tij, por e kish bėrė krejt pėr vete dhe me frymėn demokratike. Prandaj Stiliani s’kish si tė mos gėzohej e tė mos e adhuronte heroin e vet, kur ai kish shpartalluar ushtritė e tiranėve, kish fshirė nga faqja e dheut mbretėrira, kish shfronėzuar sa e sa mbretėr e princėr! Burri i Qytezės fliste e tregonte pėr kėto me krenari dhe entuziazėm. I pari qė e dėgjonte gojėhapur ish Fani, dhe kjo e gėzonte. Prandaj, sapo i biri mėsoi tė lexojė, i dha libra qė shkruanin pėr Napoleonin. Ndryshe nga i vėllai i madh, qė tregohej indiferent ndaj jetės sė Napoleonit, Fani u mrekullua dhe u dha pas tij. Mėsoi ēdo gjė qė kish tė bėnte me tė, pėr betejat e fushatat, pėr fitoret e disfatat. Erdhi njė ditė, qė djali i vogėl i Stilian Nolit ishte nė gjendje t’i pėrgjigjej ēdo pyetjeje qė i drejtonte i ati. Ky i ngjante njė provimi tė vėrtetė.
    Ai e pyeste: “Ēfarė ka pas thėnė Napoleoni para piramidave?” Fani i pėrgjigjej: “Njėzet shekuj historie janė duke na vėshtruar prej kėndej.” Ai pyeste: “Cila ėshtė fushata mė e madhe e Napoleonit dhe pse e ndėrmorri?”. Fani pėrgjigjej: “Fushata e tij e fundit ėshėt ajo e Francės, kur ai luftoi me djem tė porsarekrutuar dhe jo me veteranė.” Pastaj vinte pyetja mė e vėshtirė: “A ėshtė e vėrtetė se Napoleoni nuk arriti asgjė me vlerė tė pėrherėshme?”. Fani ia priste i vendosur: “Jo. Napoleoni e ndrroi historinė e Evropės. Ai shkatėrroi feudalizmin dhe vendosi demokracinė.”
    Pėrderisa Fani arsyetonte kėshtu, kjo tregonte se Stilian Noli, pas muzikės i kish futur tė birit nė mendje e nė zemėr adhurimin pėr herojtė. Shembulli i Napoleonit dėshmonte se janė herojtė ata qė i prijnė njerėzimit nė ballė, qė pėrmbysin mbretėrira e ndrrojnė historinė, qė i rrėfenin botės se ē’ėshtė nė gjendje tė bėjė njeriu. Fani dėgjonte kėto dhe binte nė mendime. A mund tė ketė kaq fuqi njė njeri i vetėm? Cila ėshtė e fshehta qė njeriu tė dalė mbi tė tjerėt e t’u prijė? Mos ishte forca, besimi nė vetvete, guximi? Ka tė ngjarė qė kėto pyetje t’i shkonin nėpėrmend Fanit, po pėrgjigjen e tyre s’do ta merrte nė kėtė moshė...
    Vera e vitit 1896 ishte vendimtare nė jetėn e Fanit. Pas dėftesės sė shkėlqyer tė semimaturės qė mori nė shkollėn e Keshanit, megjithė furtunėn e grindjeve familjare dhe vėshtirėsitė ekonomike qė kishin nisur tė ndiheshin, Stilian Noli vendosi ta dėrgojė tė birin pėr tė vazhduar gjimnazin grek tė Adrianopojės.

    13/02/2006
    KATEGORIA: Kulture, Shekulli

  17. #37
    Shpirt Shqiptari Maska e Albo
    Anėtarėsuar
    16-04-2002
    Vendndodhja
    Philadelphia
    Postime
    30,122
    Postimet nė Bllog
    17
    Fan S. Noli, nė zemėr tė Trakės

    Nasho Jorgaqi

    Biografia e Fan S. Nolit
    Jorgaqi: Rreziku nga mitizimi i figurės qė adhuroj
    “Fan S. Noli” ėshtė njė vepėr kushtuar jetės sė njė prej figurave mė tė rėndėsishme tė shek. XX tė historisė dhe kulturės shqiptare. Prof. Nasho Jorgaqi mbyll me njė vepėr biografike nė dy vėllime, kėrkimin 20-vjeēar pėr Fan Nolin. Jeta e Noli shfaqet e shtrirė nė disa periudha historike, nė disa kontinente, nė shumė fusha tė kulturės, me role protagoniste, me dhunti dhe talent tė shumėfishtė. Gjurmėt e jetės nė arkiva, kujtimet e njerėzve, udhėtimet dhe prekja e terrenit nė vendet ku ja jetuar, krijuar dhe punuar Noli, pėr Nasho Jorgaqin mbeten gjithmonė vėshtirėsi kryesore pėr jetėn e njeriut kaq tė shpėrndarė nė kohė dhe vende tė ndryshme. “Rreziku mė i madh ishte mitizimi. Adhurimi pėr tė mund tė mos mė linte tė shikoja hijet dhe jo vetėm dritat, tė metat si njeri dhe si politikan. Jam pėrpjekur t’i pėrmbahem asaj qė mė duket thėnia mė e goditur pėr kėtė figurė: “Noli kishte tė metat njerėzore, plus tė tijat”. Noli ishte njeri si gjithė tė tjerėt dhe unė jam pėrpjekur tė jem objektiv” thotė studiuesi Nasho Jorgaqi i cili po i ofron “Shekullit” para botimit, njė cikėl nga vepra e tij, para se tė hidhet nė qarkullim nė fillim tė marsit nga shtėpia botuese “Ombra GVG”. Prof. Jorgaqi e nis kėtė kėrkim nė vitet 80 me inkursionet e bėra nė vendlindjen e Fan Nolit, Ibrik Tepe, dhe nė SHBa ku ai jetoi pėr 50 vjet. Kjo biografi ku prof. Jorgaqi na shfaqet studiues dhe shkrimtar njėherėsh, pėrmban rreth 100 foto dhe faksimile. Ajo nis me “Toka e Orfeut dhe shqiptarėt”, me Trakėn ku shqiptarėt ngritėn disa nga ngulimet e tyre. “Traka do tė ishte shorti fatlum i Fan Nolit”, thotė Jorgaqi. Pėr ēfarė arsyesh? Nė kėtė numėr po botojmė pėr herė tė parė njė pjesė nga kapitulli “Nė zemėr tė Trakės” ku studiuesi pėrshkruan popullsinė e bashkėsisė shqiptare nė Trakė nga doli Noli.


    Vetėm degėt kemi lėshuar nė dhera tė
    huaja. Rrėnjėt i kemi nė Shqipėri
    Fan Noli

    Pėr tė shkuar nė vendlindjen e Fan Nolit, tek ngulimet shqiptare tė Trakės, duhet tė zbresėsh dhjetėra kilometra nė jug tė kryeqendrės sė vilajetit, Edėrnesė apo Adrianopojės sė lashtė. Rruga kalon nėpėr njė ultėsirė plot dritė, mes fushave pafund, tė pėrthyera herė pas here nga rrėxoma e kodra tė buta. Natyra u ka dhėnė kėtyre anėve, toka tė begatshme, vegjetacion tė pasur, ujėra tė bollshme, bukuri piktoreske.
    Ngulimi i parė shqiptar qė ndesh ėshtė Karaxhakli. Prej kėndej rruga shmanget pėr nga jugperėndimi dhe tė nxjerr nė qytetin e vogėl Uzun-Kepru, ku gjendet stacioni mė i afėrt hekurudhor, qė lidhte arnaut-qojėt me Edėrnenė. Mė tej rrugėtimi vijon rishtaz nėpėr ultėsirėn e pasosur, aq sa udhėtari nuk i shpėton dot ndjenjės sė vetmisė e monotonisė. Vetėm kur relievi vjen e dallgėzohet nė detin fushor, atėhere fillojnė tė duken qendrat e banuara. Nė horizont bėjnė ballė njėri pas tjetrit ngulimet e bashkėsisė sė hershme shqiptare, Alltentashi, Sulltanqoi, Zallofi, Aballari, Mandrica dhe, nė mes tė tyre, Ibrik- Tepeja, fshati i Fan Nolit…
    Qyteza ishte e ndarė nė disa lagje dhe ndėrmjet tyre gjarpėronte Pėrroi, qė dimrit vėrshonte nga ujėrat. Fshati njihej dhe pėr ēezmat e tij tė shumta. Nė kufi me Sulltanqoin, tokat lageshin nga njė liqen i vogėl, qė thirrej Vithi i Kuq. Mė tutje, mbi njė kodėr, vinte Manastiri i Shėn Mėrisė, ku bėhej panairi i pėrvitshėm dhe takoheshin shqiptarėt e Trakės. Po qytezallinjtė mblidheshin zakonisht nė kishėn e tyre, ndėrtuar nė qendėr tė fshatit. Ajo mbante emrin e Shėn Gjergjit, shėnjtorit tė tyre tė dashur, sjellė nga Shqipėria. Para kishės hapej Sheshi i Madh, kurse prapa, nė varreza, pushonin prej disa brezash qytezallinjtė. Ishin varret e vjetra qė u kujtonin banorėve tė fshatit se ata ishin tė ardhur aty. Gojėdhana qė pėrcillej nga njė brez nė tjetrin, rrėfente se tė parėt e tyre kishin ardhur nė Ibrik-Tepe nga Kolonja e Epirit. Atje ata kishin lėnė Qytezėn e vjetėr, rrėzė maleve tė Rodonit dhe, ndėrsa njė pjesė e tė shpėrngulurve qytezallinj kish ngritur njė Qytezė tjetėr nė Devoll, shumica kishin shtegtuar mė larg dhe qenė vendosur kėtu nė kėto troje tė huaja. Megjithėse me kohė vizioni konkret i Qytezės sė vjetėr qe mjegulluar e shuar, nė ndėrgjegjen e qytezallinjve ruhej kujtimi dhe krenaria pėr rrėnjėt. Ndoshta pėr kėtė arėsye ishin pėrpjekur tė ruanin diēka nga Qyteza e vjetėr, duke e ngritur Qytezėn e re rrėzė kodrave. Por, megjithatė, ndryshimet ishin tė mėdha. Trakėn nga tė gjitha anėt e pėrpinte fusha. Vendin e shkėmbinjėve dhe maleve tė krahinės sė Kolonjės e zėvendsonin ugaret dhe lėndinat, tė shtėpive tė gurta, shtėpitė me plitharė. Tė pishave e lisave, plepat dhe akaciet. Tė klimės sė ashpėr kontinentale, klima e butė mesdetare. Tė jetės malėsore, jeta fusharake.
    Qyteza ishte fshat me ekonomi tė mėkėmbur dhe tė qėndrueshme... Njė gjendje e tillė ekonomike e Qytezės, e ngjashme me arnaut-qojet e tjera tė Trakės, u kish krijuar shqiptarėve njė pozitė qė dallonte nga ajo e vendėsve. Shqiptarėt, kush mė shumė e kush mė pak, kishin tokat e tyre, ndryshe nga fshatarėt turq qė, nė pėrgjithėsi, ishin bujq ēifēinj tė ēifliqeve pėrqark. “Fshatari turk ėshtė nė njė pozitė mė tė vėshtirė se fshatari i krishterė”, vėrente mė 1880 gazetari Naredin Sherifi. Fshatari i krishterė qė jetonte nė arnautqojet, ishte pak’ a shumė nė pozitėn e fshatarit tė lirė. Tė tillė qenė dhe qytezallinjtė, qė kishin njė farė mėvetėsie ekonomike, nga qė nuk vareshin nga ēifligarėt. Po, nė qoftė se ata ishin tė ēliruar nga taksat nė natyrė dhe punėt e detyruara tė ēifēinjve, kjo s’do tė thotė se nuk u paguanin taksa tė ndryshme tagrambledhėsve qė vinin nga Keshani dhe Edėrneja. Nė tė vėrtetė, pėr disa privilegje qė u kish dhėnė Porta e Lartė, ata paguanin njė haraē mė tė shtrenjtė. Ky ėshtė haraēi i gjakut qė derdhnin burrat e djemtė nė luftėrat pėr interesat e Perandorisė Osmane. Pėr shekuj me radhė shqiptarėt e krishterė tė Trakės ishin pėr shtetin islam ushtarė dhe bujq. Kjo do tė thonte se ata shkonin nė luftė sa herė organizoheshin fushata ushtarake pėr mbrojtjen apo zgjerimin e kufijve tė Perandorisė. Dhe atė qė s’kish bėrė kosa ekonomike, e bėnte kosa e luftės.
    Gjaku i qytezallinjve ishte derdhur gjithandej nė vise tė huaja. Nėna dhe nuse tė reja visheshin me tė zeza dhe mbeteshin tė veja. E ve kish mbetur dhe gjyshja e Nolit. Kockat e Gjergj Kapedanit treteshin diku nė brigjet e Krimesė. Kjo ishte njė dramė mizore, qė zhvillohej nė Qytezė prej kur s’mbahej mend. Nė kohėn e Nolit organizimi ushtarak i fshatit nuk funksiononte mė. Pas luftės sė fundit ruso-turke, turqit e mundur qenė detyruar tė zbatonin njė nga kushtet e Traktatit tė Shėn Stefanit, sipas tė cilit nuk kishin mė tė drejtė tė mobilizonin ushtarė pėr luftė nga rradhėt e tė krishterėve. Kėshtu, nė fund tė shekullit tė kaluar, nga organizimi ushtarak i Qytezės, i cili tanimė qe shpėrbėrė, kishte mbetur vetėm jehona. Noli arriti tė pėrjetojė vetė atmosferėn e kujtimeve tė asaj kohe tė shkuar. Fshati mbahej akoma me zulmėn e dikurshme. Trimėria dhe aftėsitė pėr tė komanduar qenė nga tiparet kryesore me tė cilat ēmoheshin burrat…
    Qyteza, ndonėse nė dhe tė huaj, bėnte njė jetė tė gjallė shqiptare. Ajo pėrpiqej tė mbijetonte, “tė ruante farėn e saj”, siē shpreheshin qytezallinjtė, tė mbante gjallė nė ēdo mėnyrė shpirtin arbėror, aq sa brenda fshatit nuk lejohej tė vendoseshin tė huaj. Tė huajt, qė pėr ta ishin turqit, grekėt e bullgarėt, hynin e dilnin, punonin, por nuk mund tė qėndronin aty pėrgjithmonė. Kjo nuk i pengonte qytezallinjtė tė kishin marrėdhėnie tė mira me fqinjėt e etnive tė tjera dhe ta ēmonin njeri-tjetrin. Nė fshat flitej shqip dhe vetėm shqip. Ata kishin dashuri tė madhe pėr gjuhėn e tyre. U pėlqente ta mbanin tė pastėr, megjithėse nuk e kishin tė lehtė t’i bėnin ballė trysnisė sė vazhdueshme tė gjuhėve tė tjera, tė turqishtes si gjuhė zyrtare, dhe greqishtes si gjuhė e fesė dhe e kulturės. Madje, mburreshin me disa trajta dhe fjalė, qė s’i kishte shqipja e Mandricės apo e Zallufit. Por prapė, tė gjitha ngulimet shqiptare tė Trakės flisnin njė gjuhė tė pėrbashkėt, gjuhėn qė tė parėt e tyre kishin sjellė nga Shqipėria e largėt. Me kėtė gjuhė, ata kuvendonin, qeshnin dhe qanin. Ishte ajo qė i bėnte mbi tė gjitha tė dalloheshin nė detin e tė huajve. Noli u mėkua dhe u gatua qė pėr sė vogli me gjuhėn amėtare. Pjesė e kėsaj gjuhe ishin dhe emrat e fiseve qė popullonin Qytezėn, si Gjikajt, Gegėrit, Nolėt, Portokallėt, Mėrkurėt, Bojaxhinjtė, Laskėt, Palėt, Lakėt, Ēobanėt, Haxhimajollėt, Toēėt, Kalėt, Mitrushėt, Ballkanėt, Kondėt, Ēakot, Ēekėt, Pulajt, Pemushet, Ballaēėt, Kondilėt, Adhamėt etj….
    Qytezallinjtė gėzonin emėr tė mirė jo vetėm nė mes fshatarėve shqiptarė tė Trakės, po dhe jashtė tyre. Njiheshin si njerėz me karakter tė fortė e tė matur, trima e mikpritės, punėtorė e nikoqirė, por edhe kėmbėngulės, inatēij e ambiciozė. Ashtu si shqiptarėt e tjerė, ēmoheshin nė opinionin e pėrgjithshėm tė Trakės pėr natyrėn krenare dhe besėn, ē’ka tregonte se ata kishin mbetur nė shpirt malėsorė, si tė parėt e tyre. Jo mė kot ata i thėrrisnin besali.
    Shqiptarėt shquheshin nė mjedisin kozmopolit tė Trakės. Ata dalloheshin nga grekėt e shkathėt e turqit babaxhanė, nga bullgarėt e hareshėm dhe ēifutėt dinakė. Natyra e tyre krenare e bujare, burrėria dhe besa ngjallnin respektin dhe besimin e bashkėsive heteroetnike. Nevoja i kish bėrė tė mėsonin tė flisnin greqisht e turqisht, jo rrallė dhe sllavisht.
    Edhe gratė e Qytezės i mbanin pėr gra tė ndershme e punėtore, amvisa tė mira e mikpritėse, tė shėndetshme e tė hijshme. Mbi supet e tyre rėndonin sa hallet e shtėpisė e telashet e rritjes sė fėmijėve, aq dhe punėt e vėshtira tė bujqėsisė. Kohė pas kohe ato zėvendėsonin dhe burrat, kur kėta shkonin nė luftė. Jeta e grave tė fshatit tė lindjes do tė qe pjesa mė e dhimbshme e kujtimeve tė Nolit.
    Veshjet e qytezallinjve ishin njėlloj si ato tė fshatarėve shqiptarė pėrqark, por shquanin prej atyre tė vendėsve. Burrat mbanin tirqe e xhamadanė, si dhe poture leshi tė zeza. Nė mes lidhnin brez tė gjatė, nė kokė vinin shami tė zezė e kallpak, e nė kėmbė mbathnin opinga. Kėshtu i dallonin kėta burra shqiptarė nė rrugėt e Edėrnesė dhe pazaret e Keshanit e tė Suflisė. Kėshtu, me poture tė leshta, vishej dhe Noli sa qe nė fshat…
    Qytezallinjtė ishin tė zgjuar, me mendje tė hapur, kureshtarė dhe tė shkathėt. Lufta pėr tė mbijetuar, izolimi prej rrugėve dhe qėndrave tė mėdha, detyrimet tradicionale nė fushatat ushtarake, i kishin bėrė njerėz praktikė. Tė lidhur ngushtė pas tokės dhe bagėtisė, ata qenė kryesisht reshperė (bujq) e ēobanė, nė mes tė tė cilėve veēoheshin ēorbaxhinjtė, fshatarėt e pasur. Duke u dhėnė pas punėve tė bujqėsisė e tė blegtorisė, ata nuk i jepnin aq rėndėsi shkollės. Tregoheshin praktikė, pėrpiqeshin tė ishin tė pavarur, ose siē thoshin nikoqirė mė vete. Shkollėn e donin aq sa t’u hapte sytė, tė mos mbeteshin pas nga bota e t’ua hidhnin tė tjerėt. Por dhe shkolla pėr shqiptarėt nė dhe tė huaj, kishte probleme. Ajo ishte nė gjuhėn greke, kurse fėmijėt dinin vetėm shqip. Prandaj dhe shkolla e Qytezės u hap vonė, nė vitin 1890. Mė pas, u ngrit edhe njė shkollė vajzash. Nė kėto shkolla mėsuan disa breza, ē’ka tregoi se qytezallinjtė, vėrtetė ishin dhėnė nė radhė tė parė pas punės, por e kishin qejf dhe diturinė. Diturinė e merrnin greqisht dhe, sadoqė misionarėt grekė pėrpiqeshin ta identifikonin kombėsinė e tyre me fenė ortodokse, ata nė tė vėrtetė ndiheshin shqiptarė. Pėr qytezallinjtė e zakonshėm dituria nuk i kalonte kufijt’ e shkollės fillore. Tė gjithė fėmijt’ e tyre, si mbaronin shkollėn e fshatit, bėheshin bujq ose ēobanė. Disa tė pakėt qė ndoqėn gjimnazin grek tė Adrianopojės e mė pas Universitetin e Athinės, qenė pėrjashtim, por dhe kėta nuk lanė ndonjė gjurmė nė jetėn e bashkėsisė. I vetmi djalė i Qytezės qė dėshmoi se ē’ėshtė nė gjendje tė bėjė qytezalliu, kur i shkon diturisė deri nė fund, ishte Theofan Noli, i biri i Stilian Mavromatit, nipi i Gjergj Nolit. Ai arriti tė realizojė nė jetė atė qė askush nuk e kish bėrė nga bashkėfshatrėt e Qytezės dhe tė arnautqojeve tė Trakės.

    Pėr nė shkollė, mbyllur nė thes
    Nga jam unė? Jam nga fėminia ime …
    Antoine de Saint-Exupery
    Edukimi shtėpijak i Fanit zgjati mė shumė se i versnikėve tė tij tė fshatit. Zakonisht ata shkonin nė shkollė qė nė moshėn 5-vjeēare. Qyteza deri vonė s’kishte patur shkollė dhe disa prindėr i ēonin fėmijėt nė fshatrat fqinje. Djali i vogėl i Nolėve s’kish shėndet pėr tė pėrballuar kėtė sakrificė. Mirėpo koha kalonte dhe tamam kur Fani mbushi tetė vjeē, mė 1890, nė Qytezė u hap shkolla nė gjuhėn greke. Tani shkollėn e kishin nė prag tė derės. Vėrtetė, ajo nuk ishte nė gjuhėn e tyre, por pėr qytezallinjtė ortodoksė, pėrderi sa fjalėn e zotit nė kishė e dėgjonin greqisht, s’kish arsye qė fėmijėt e tyre tė mos mėsonin nė kėtė gjuhė.
    Por nė rastin e Fanit problemi nuk paraqitej aq i thjeshtė. Ndaj u mblodh kėshilli familjar qė ta pleqėronte e tė vendoste. Ishte e qartė se djali nuk mund tė rrinte mė nė shtėpi, por as fuqi nuk kish pėr tė punuar nė fushė. Ai ishte i zgjuar e i shkathėt dhe sado qė tregohej nervoz, shėndeti i qe mėkėmbur. Ai tani duhej tė fillonte shkollėn, por kur ia thanė kėtė gjė, Fani, nė vend tė gėzohej, kundėrshtoi dhe u zemėrua. Djali, nė tė vėrtetė, kishte disa arsye. Shkolla ishte nė gjuhėn greke e mėsuesi grek dhe Fani nuk dinte asnjė fjalė greqisht. Pastaj, mėsuesi i rrihte nxėnėsit me thupėr dhe gjithė Qyteza ushėtinte nga britmat e tyre. Fani e kish vendosur me vete qė mė mirė tė rrinte nė shtėpi me gjyshen sesa tė shkonte nė shkollė, ku jo vetėm s’do tė kuptonte asgjė po mund dhe tė hante dru. Megjithatė, prindėt nuk hiqnin dorė nga vendimi qė kishin marrė. Ngarkuan gjyshe Sumbėn t’i mbushte mendjen tė nipit, por ajo refuzoi, jo aq pėr tė mos i prishur qejfin Fanit tė pėrkėdhelur, sesa i vinte keq qė ta linte djalin nė duart e njė mėsuesi mizor. Mirėpo ditėt kalonin dhe mėsimet kishin filluar… Atėhere, e ėma, Maria, kjo grua e fortė fshatare, mendoi se s’kish zgjidhje tjetėr, veē tė pėrdorte forcėn. Dhe njė mėngjes, pa e zgjatur, e mbėrtheu tė birin me tė dy duart dhe, nė mes tė tė qarave e shkelmave, e futi me zor nė njė thes. I lidhi grykėn thesit, e hodhi nė kurriz dhe e ēoi drejt’ e nė shkollė. “Ē’ka ngjarė? – e pyeti mėsuesi duke dalė te dera e shkollės, kur dėgjoi disa tė lebetitura tė mbytura dhe pa i habitur njė grua qė shkarkoi thesin dhe nxorri prej andej njė fėmijė tė pėrlotur.
    - Ky ėshtė im bir, - shpjegoi e ėma e tronditur dhe e lodhur – ju lutem, mos e rrihni, se pėrndryshe nuk e sjell dot mbi kurriz ēdo ditė nė shkollė.
    Mėsuesi e qetėsoi dhe i dha fjalėn se nuk do ta rrihte. Po djali nuk desh ta besonte dhe vuri kusht se ai do tė qėndronte nė shkollė po tė rrinte edhe nėna me tė. Atėhere dhe ajo u ul nė njė bangė me tė birin. Ndėrkaq, filloi mėsimi nė njė gjuhė qė nuk e kuptonin as i biri, as e ėma. Po ndėrsa fėmija pėrpiqej tė dėgjonte i hutuar e krejt i habitur, nėnėn e lodhur e zuri gjumi, me kokėn varur nė gjoks. Fani sapo e vuri re, i erdhi keq, e kapi pėrdore dhe e zgjoi. “Nėnė, - i pėshpėriti – mė mirė ik nė shtėpi. S’ka gjė. Do tė rri dhe pa ty!”…
    Vitin e parė Fani, ashtu si gjithė shokėt e tij, nga qė nuk dinte greqisht, nuk e pati tė lehtė tė mėsonte. Prej mėsuesit do tė dėgjonte se gjuha greke ishte mbretėresha e gjithė gjuhėve, gjuha e vėrtetė e diturisė. Njė gjuhė si shqipja, sipas tij, qė pėrdorej prej tyre, d.m.th. nga ortodoksėt shqipfolės tė Trakės apo arnaut-rumėt, siē i thėrrisnin ata, ishte njė gjuhė barbare, e nevojshme pėr t’u marrė vesh kryesisht pėr punėt e shtėpisė dhe ato tė bujqėsisė. Shqipja nuk kishte shkronja dhe njė gjuhė pa shkronja s’ka si tė jetė gjuhė e diturisė. Kėtė avaz Fani do ta dėgjonte pastaj jo vetėm nga mėsuesi, po dhe nga prifti e nga misionarėt e helenizmit, qė i vinin herė pas here nė fshat. Madje prej tyre ishte pėrhapur anekdota pėrēmuese se arnaut-rumėt nuk kanė shkronja. Shkronjat ata i kishin fshehur nėpėr lakrat e arave dhe lakrat i kishin ngrėnė buallicat bashkė me shkronjat! Shpėrfillja qė tregohej ndaj gjuhės amtare, sigurisht do ta prekte Fanin nė sedėr, veē kjo nuk do ta pengonte qė tė kuptonte qysh herėt se gjuha greke ishte ēelėsi pėr tė hyrė nė botėn e diturisė…
    Nė Keshan Fani kaloi vitin shkollor 1894-1895, ku mori dėftesėn e semimaturės me pėrfundime tė shkėlqyera. Tani dukej qartė se ky djalė i zgjuar, i mbarė dhe mėsimdashės, nuk duhej penguar qė tė ngjiste mė tej shkallėt e diturisė. Ai ishte bėrė kanakari i Nolėve dhe jo mė kot e quanin dhe tė pėrkėdhelurin e perėndisė…
    Pasioni i parė qė ndjeu Fani se kish i ati ishte muzika. Ai kishte njė zė tė bukur prej tenori dhe jo rastėsisht mbante vendin e kėngėtarit kryesor nė kishėn e Qytezės. Ēdo tė dielė dhe festė atė e dėgjonte gjithė fshati me emocion tek psallte. Edhe peshkopi, kur vinte nga Adrianopoja, e ēmonte talentin e tij. Tė birit i pėlqente ky vlerėsim publik i tė atit, po mė shumė i pėlqente muzika, e ndjente thellė, e prekte pamasė. Stiliani e kuptoi qė shpejt kėtė prirje tė Fanit dhe iu vu punės t’i mėsojė muzikėn. Muzika, e sidomos muzika bizantine, pėr tė ishte gjė serioze dhe e bukur. Ai i mėsoi sistematikisht notat dhe mėnyrėn e tė kėnduarit. Kjo e fundit ishte mė e vėshtira, sepse kėrkonte vullnet dhe durim. Troparet, siē quheshin tekstet kishtare, kėndoheshin nė greqishten e vjetėr dhe njė gjė e tillė s’ishte e kollajtė. Megjithatė, Fani, falė ndjeshmėrisė muzikore, zėrit e vullnetit, po dhe kėmbėnguljes e autoritetit tė tė atit, mori mėsimet e para tė muzikės bizantine dhe nisi rrugėn pėr t’u bėrė kėngėtar…
    Por edukata qė Stiliani i dha Fanit do t’i kalonte sigurisht caqet e muzikės. Ai nuk ishte thjesht njė kėngėtar i talentuar apo njė psalltės i pėrgatitur, po dhe njė burrė me synime nė jetė dhe jo pa horizont nė mes tė bashkfshatarėve. Pėrpiqej tė merrte vesh nga historia dhe i pėlqenin punėt e politikės. Heroi i tij i adhuruar ishte Napoleoni, ndaj lexonte ēdo libėr qė i binte nė dorė pėr tė. Napoleoni e prekte dhe e trimėronte me bėmat e tij, por e kish bėrė krejt pėr vete dhe me frymėn demokratike. Prandaj Stiliani s’kish si tė mos gėzohej e tė mos e adhuronte heroin e vet, kur ai kish shpartalluar ushtritė e tiranėve, kish fshirė nga faqja e dheut mbretėrira, kish shfronėzuar sa e sa mbretėr e princėr! Burri i Qytezės fliste e tregonte pėr kėto me krenari dhe entuziazėm. I pari qė e dėgjonte gojėhapur ish Fani, dhe kjo e gėzonte. Prandaj, sapo i biri mėsoi tė lexojė, i dha libra qė shkruanin pėr Napoleonin. Ndryshe nga i vėllai i madh, qė tregohej indiferent ndaj jetės sė Napoleonit, Fani u mrekullua dhe u dha pas tij. Mėsoi ēdo gjė qė kish tė bėnte me tė, pėr betejat e fushatat, pėr fitoret e disfatat. Erdhi njė ditė, qė djali i vogėl i Stilian Nolit ishte nė gjendje t’i pėrgjigjej ēdo pyetjeje qė i drejtonte i ati. Ky i ngjante njė provimi tė vėrtetė.
    Ai e pyeste: “Ēfarė ka pas thėnė Napoleoni para piramidave?” Fani i pėrgjigjej: “Njėzet shekuj historie janė duke na vėshtruar prej kėndej.” Ai pyeste: “Cila ėshtė fushata mė e madhe e Napoleonit dhe pse e ndėrmorri?”. Fani pėrgjigjej: “Fushata e tij e fundit ėshėt ajo e Francės, kur ai luftoi me djem tė porsarekrutuar dhe jo me veteranė.” Pastaj vinte pyetja mė e vėshtirė: “A ėshtė e vėrtetė se Napoleoni nuk arriti asgjė me vlerė tė pėrherėshme?”. Fani ia priste i vendosur: “Jo. Napoleoni e ndrroi historinė e Evropės. Ai shkatėrroi feudalizmin dhe vendosi demokracinė.”
    Pėrderisa Fani arsyetonte kėshtu, kjo tregonte se Stilian Noli, pas muzikės i kish futur tė birit nė mendje e nė zemėr adhurimin pėr herojtė. Shembulli i Napoleonit dėshmonte se janė herojtė ata qė i prijnė njerėzimit nė ballė, qė pėrmbysin mbretėrira e ndrrojnė historinė, qė i rrėfenin botės se ē’ėshtė nė gjendje tė bėjė njeriu. Fani dėgjonte kėto dhe binte nė mendime. A mund tė ketė kaq fuqi njė njeri i vetėm? Cila ėshtė e fshehta qė njeriu tė dalė mbi tė tjerėt e t’u prijė? Mos ishte forca, besimi nė vetvete, guximi? Ka tė ngjarė qė kėto pyetje t’i shkonin nėpėrmend Fanit, po pėrgjigjen e tyre s’do ta merrte nė kėtė moshė...
    Vera e vitit 1896 ishte vendimtare nė jetėn e Fanit. Pas dėftesės sė shkėlqyer tė semimaturės qė mori nė shkollėn e Keshanit, megjithė furtunėn e grindjeve familjare dhe vėshtirėsitė ekonomike qė kishin nisur tė ndiheshin, Stilian Noli vendosi ta dėrgojė tė birin pėr tė vazhduar gjimnazin grek tė Adrianopojės.

  18. #38
    Rising Star and Legend Maska e Davius
    Anėtarėsuar
    20-04-2003
    Vendndodhja
    Underground
    Postime
    11,956
    Propaganda e Nolit nė prag tė vendimit tė Konferencės sė Ambasadorėve nė Londėr

    Noli: Ēlirimi nė emėr tė krishtėrimit ėshtė gėnjeshtėr


    Nasho Jorgaqi

    Biografia e Fan Nolit, sipas prof. Nasho Jorgaqit
    Para nisjes pėr nė Evropė. Kishte nisur Lufta e Parė Ballkanike
    Noli 30-vjeēar, nė krye tė Vatrės, ndėrsa shpėrthen Lufta e Parė Ballkanike. Ēėshtja shqiptare asnjėherė nuk kish dalė kaq ballazi pėr zgjedhje konkrete nga Fuqitė e Mėdha.

    Pėrpara kėsaj situate tepėr tė vėshtirė duhej tė poziconoheshin e tė kontribuonin edhe kolonitė shqiptare. Vatra mbajti njė qėndrim krejt tė kundėrt. Liderėt e saj dolėn me njė platformė tjetėr politike. Tė nesėrmen qė plasi Lufta Ballkanike, mė 7 tetor, pėrfaqėsuesit e komunitetit shqiptar, u tubuan nė njė mbledhje tė jashtėzakonshme nė Phoenix Hall nė Boston. Folėsi kryesor ishte F. Noli qė u pėrpoq tė shpjegojė se Aleanca Ballkanike kish pėr qėllim copėtimin e Shqipėrisė, duke u shfaqur “me njė maskė krishtėrimi sikur duan tė na shpėtojnė nga tirania e rėndė e Turqisė… Ēlirimi nė emėr tė krishtėrimit ėshtė gėnjeshtėr. Po le t’i tregojmė botės qė ka dhe njė popull nė botė qė s’e dėshėron kėtė ēlirim”.

    Udhėheqėsit e Vatrės dhe vetė Noli, duke u vėnė nė dijeni pėr ē’ka po ndodhte, e mblodhėn veten dhe nisėn tė mendojnė e veprojnė nė pėrputhje me kushtet e reja. Punėt e Shqipėrisė tani nuk mund tė zgjidheshin nga Amerika. Duhej shkuar sa mė parė nė Evropė, afėr teatrit tė ngjarjeve. Kėshtu, mė 23 nėntor, njė javė pas mitingut tė madh tė Bostonit, u mblodh Komisioni i Vatrės, propozuar nga Noli.

    Ai kėrkoi nga Komisioni qė tė shkonte nė Evropė pėr tė ndihmuar si pėrfaqėsues zyrtar i kolonive tė shqiptarėve tė Amerikės. Pėr ēudi tė Nolit, Komisioni nuk e miratoi kėtė dhe Noli u largua i zemėruar nga mbledhja. Komisioni vendosi tė pritet njė kohė mė e mirė pėr njė mision mė tė dobishėm. Atėhere Noli, i cili e kish pritur me vite kėtė ēast historik dhe ndjente se e thėrriste detyra ndaj atdheut, gjeti njė rrugė tjetėr. Kėrkoi dhe mori miratimin nga Kėshilli Kishtar qė tė shkojė si pėrfaqėsues i Kishės ortodokse tė shqiptarėve tė Amerikės nė Evropė. Terreni pėr njė udhėtim nė Evropė ndėrkaq ishte pėrgatitur, pasi, kur plasi Lufta Ballkanike, Noli, sė bashku me atė N. Ceren vendosėn tė shkojnė nė Stamboll, duke hapur dhe njė fushatė ndihmash pėr tė pėrballuar shpenzimet, por, “si u mund Turqia, udhėtimi u bė i panevojshėm”.

    Nuk kuptohet nėse rrugėtimi i Nolit deri nė Stamboll, nė kulmin e krizės ballkanike, kishte qenė njė gjest solidariteti apo, siē njofton “Dielli”, 28 nėntor 1912, “qė tė bindin guvernėn qė ta njoh kishėn ortodokse mė vete”? Tani kjo s’kish rėndėsi. Fati i Shqipėrisė nė rrethanat qė ishin krijuar, e thėrriste nga larg. Ndofta kėtė ndjente ai qė nxitonte dhe ishte bėrė nervoz. Ndihmat ishin mbledhur. S’kishte ē’priste. Kėtė e dėshmon dhe lutja drejtuar Gjykatės sė Shenjtė Ekleziaste tė Kishės ruse tė Amerikės sė Veriut, sipas sė cilės, ai do tė largohet me kėrkesė tė disa shoqėrive kombėtare shqiptare tė Evropės, tė Shqipėrisė dhe tė kolonive shqiptare tė Amerikės pėr tė marrė pjesė nė njė komitet kombėtar qė do tė pėrpiqet tė sigurojė pavarėsinė e Shqipėrisė. Kryepeshkopi Platon ia jep pa mėdyshje lejen pėr njė afat kohor prej dy muajsh.

    Noli tani, krejt i lirė, niset i pushtuar nga dėshira pėr t’u gjendur sa mė parė atje ku zgjidhej fati i Shqipėrisė. Nė xhep ka dokumentin zyrtar, “njė kartė, nė tė cilėn njihet si delegat i ortodoksėve shqiptarė tė Amerikės, qė vete nė Evropė e nė Shqipėri, bashkė me atdhetarė tė tjerė, qė tė shpėtojnė vendin tonė nga armiqtė”. Kėtė e boton “Dielli”, bashkė me urimet e veta dhe tė Komisionit Kishtar pėr “udhė tė mbarė dhe zoti e mbroftė qėllimin pėr tė cilin po shkon”. Kurse Noli, para se tė largohet i pėrshėndet bashkatdhetarėt e Amerikės me kėto fjalė: “U falemnderit tė gjithė bashkatdhetarėve qė mė ndihnė pėr udhėtimin dhe i shiguroj qė detyra ime do tė jetė t’ua shpėrblej me punė. Rrini me shėndet. U pjekshim nė Shqipėri”.

    Sipas “Diellit”, Noli largohet nga Amerika pėr nė Evropė mė 27 nėntor 1912 dhe me kėtė rast gazeta shpreh besimin se “jemi sigur se udhėtimi i tij, kudo vaftė, do tė jetė me qėllim tė mirė tė Shqipėrisė”. Ai niset vetėm, pa mikun e tij, F. Konica. Vatra akoma nuk kish vendosur tė ēonte delegatin e saj. Noli merr drejtimin pėr nė Angli.

    Ngjarja e madhe e shpalljes sė Pavarėsisė e zuri nė rrugė e sipėr. Vetėm kur doli nė Londėr lexoi nė gazetėn “Daily Telegraph” korespondencėn “e ceremonisė sė proklamimit s’indipendencės” dhe “derdh lot prej gazit”. Pėr kėtė ditė, i nipi i Gjergj Kapedanit kish ėndėrruar e ish pėrpjekur vite me radhė. Prandaj, menjėherė dhe pa mėdyshje, i nis njė telegram urimi Ismail Qemalit, kryetarit tė qeverisė sė pėrkohshme: “Ju pėrgėzoj pėr veprėn tuaj patriotike. Rroftė Shqipėria! Rroftė Kabineti i ri!” Mė nė fund, Shqipėria po bėhej, ajo kish pushuar sė qėni provincė e Perandorisė Turke.

    Por shteti i saj ishte akoma njė foshnjė e rrezikuar. Pas disfatės sė Turqisė, aleatėt ballkanikė, ndėrsa zhvillonin bisedime pėr paqe, e kishin bllokuar Shqipėrinė nga deti. Fati i pavarėsisė sė brishtė shqiptare tani luhej nė Londėr. Nga pėrpjekjet e traktativat qė do tė zhvilloheshin kėtu, varej e ardhmja e saj. Noli kish ardhur nė kohė dhe ishte gati tė merrte pėrsipėr ēdo detyrė nė tė mirė tė atdheut. Ai ngrihet mbi opinionet vetjake dhe ėshtė i gatshėm t’i shėrbejė qeverisė sė Vlorės. Kjo shprehet qartė nė letrėn qė i drejton kryetarit tė saj. Ēasti historik dhe gėzimi i thellė qė pėrjeton, e bėjnė tė ndjehet ushtar i Shqipėrisė dhe shėrbėtor i guvernės sė atdheut. “S’pres veēse tė mė urdhėroni – i shkruan kryeministrit me njė gatishmėri tė admirueshme – dhe do ta kem pėr nder dhe do t’jua di pėr mirė qė t’i shėrbenj vendit tim nė njė luftė pėr jetė dhe vdekje. Nė ėshtė nevojė tė ndodhem nė Shqipėri, ju lutem shumė mė epmėni zė, qė tė nisem menjėherė. Do tė pres gjer sa tė mė urdhėroj guverna e atdheut ē’udhė tė marr”…

    Gjėja e parė qė bėn, shkon nėpėr ambasadat qė ndodhen nė Londėr. Nė fillim te pėrfaqėsuesit e fuqive mike tė Shqipėrisė, tė cilat “i pėrhiron pėr ndihmėn”, por viziton dhe ambasadat e fuqive kundėrshtare. Kėtyre pėrpiqet t’u shpjegojė se “njė Shqipėri e lirė ėshtė nevojė absolute pėr paqen nė Ballkan”. Noli guxon tė trokasė dhe nė Foreign Office ku pritet nga zoti Norman, funksionar i lartė i Ministrisė sė Punėve tė Jashtme, tė cilit i kėrkon ndihmėn angleze pėr “njė Shqipėri tė lirė” dhe merr prej tij premtimin se do t’ia raportojė kėtė takim Ministrit tė Punėve tė Jashtme Sir Eduard Greit. Edhe pse u prit me mirėsjellje nė kėto vizita protokollare dhe pėshtypjet qenė mė tė mira sesa kish menduar, pėrgjigjet tingėlluan tė errėta. E, megjithatė, pėr Nolin ky qėndrim diplomtaik do tė thosh: “Mos kij frikė. Jemi miq tė Shqipėrisė dhe do tė pėrpiqemi ta ēlirojmė”…

    Noli miqėsohet sidomos me gazetarė tė frymės evropiane si L. Volfin dhe H. Ch. Ėodoin, tė cilėt i quan “Ēampionet e Ēėshtjes Shqiptare nė fushėn e gazetarisė londineze”. Artikujt’ e tyre shqiptarofilė kanė hedhur dritėn e sė vėrtetės nė mjegullėn e shpifjeve dhe demagogjisė, qė lėshonin nė qarkullim armiqt’ e Shqipėrisė. Nga ana tjetėr, Noli, qė ėshtė dhe vetė gazetar me pėrvojė, shfrytėzon ēdo mundėsi pėr tė shkruar dhe botuar nė shtypin vendas. Ai boton disa artikuj nė organe tė ndryshme. Nė 12 dhejtor boton nė “The Daily Graphic” artikullin “Dėshirat e Shqipėrisė dhe pse?”, nė tė cilin i jep opinionit tė huaj njė tabllo tė qartė tė gjendjes sė Shqipėrisė dhe tė drejtės sė shqiptarėve pėr pavarėsi pas Luftės Ballkanike. Dėshira fanatike e Lidhjes Ballkanike pėr ta parė fitoren e saj mbi Turqinė e mundur tek copėtimi i Shqipėrisė, sipas Nolit, e ballafaquar me historinė dhe realitetin bashkohor, ishte njė gjė krejt absurde. Duke mbėshtetur politikėn e I. Qemalit se pa njė Shqipėri tė pavarur nuk do tė kishte paqe nė Ballkan, ai arsyeton se shqiptarėt qė nuk u nėnshtruan nga turqit nė shekuj, s’ka si t’i nėnshtrohen sundimit tė fqinjve. Ata jo vetėm nuk janė indianėt e bardhė tė Evropės, pa ndjenja kombėtare e aftėsi qeverisėse, por duke iu drejtuar shkencėtarėve evropianė pohon se janė “raca mė e mirė e Ballkanit”. Veē tė tjerash, ai sjell si shembull thėniet e Lord Bajronit se nga gjithė popujt e Ballkanit, pyetjes se ē’kombėsi ishin, shqiptarėt qenė tė vetmit qė nuk e ndanin veten nė tė krishterė e myslimanė, por e quanin veten shqiptarė. Kjo tregon se ata, pavarėsisht nga rrethanat e rėnda historike, kanė mundur ta “sigurojnė ekzistencėn kombėtare” dhe u takon tė krijojnė njė shtet tė lirė e tė pavarur, krahas popujve tė tjerė tė Ballkanit…

    Mė 17 dhjetor 1912 ēelet nė Londėr Konferenca e Ambasadorėve tė Fuqive tė Mėdha nėn drejtimin e E. Grey-t, si pėrfaqėsues i njė vendi neutral. Ēėshtjet qė ajo do tė shqyrtonte ishin jetike, sepse aty pėrcaktohej e ardhmja politike e Shqipėrisė dhe kufijtė e saj etnikė. Merret me mend gjendja shpirtėrore e Nolit dhe pėrkushtimi i tij. Por ai tani nuk ėshtė vetėm. Nė Londėr, veē F. Konicės, kish ardhur dhe delegacioni i Qeverisė sė Vlorės, ndonėse pjesėmarrja e tij s’ishte zyrtare. Nė ndeshjen e pabarabartė me monarkėt ballkanikė, qė s’linin gur pa lėvizur kundėr Shqipėrisė sė sapongritur nė kėmbė, Noli, tok me delegatėt e tjerė, u pėrpoqėn tė ndikonin mbi konferencėn. Kėtė e bėnė sidomos me anė tė mikut amerikan Ē.R. Crane, njeri i afėrt i presidentit Ėillson tė SHBA. Ai kish vizituar Shqipėrinė dhe njihej si specialist i Ballkanit. Nga ana tjetėr, nė adresė tė E. Greit kishin ardhur nga shqiptarėt e Amerikės qindra telegrame, sa ai do t’i thonte mikut tė tij amerikan: “U thuaj shqiptarėve tė mos harxhojnė aq shumė dollarė pėr telegrame, se ne e dimė se ato vende janė tė Shqipėrisė”.

    Mė 20 dhjetor u arrit suksesi i parė historik: Konferenca vendosi nė favor tė njė shteti shqiptar, nėn garancinė dhe mbikqyrjen e Fuqive tė Mėdha, por mbeti hapur ēėshtja e kufijve. Megjithatė, siē shkruan njė analist i kohės, “kish lindur Shqipėria, fėmija mė e vogėl e Evropės, njė fėmijė i vogėl e i sakatuar, me kumbar Sir E. Grein”.
    My silence doesn't mean I am gone!

  19. #39
    Shpirt Shqiptari Maska e Albo
    Anėtarėsuar
    16-04-2002
    Vendndodhja
    Philadelphia
    Postime
    30,122
    Postimet nė Bllog
    17
    Nasho Jorgaqi sjellėn jetėn e Fan Nolit

    Doli nė qarkullim vepra "Jeta e Fan Nolit" e studiuesit dhe shkrimtarit Nasho Jorgaqi, njė biografi shumė e gjerė, botuar nė dy vėllime kushtuar njėrit prej korifenjve tė kulturės dhe historisė sonė kombėtare. Pėr hartimin e kėsaj vepre, autorit i ėshtė dashur tė punojė rreth tri dekada, duke u vėnė nė kėrkim tė jetės sė tij nė vende dhe fusha tė ndryshme. Kėtij qėllimi i kanė shėrbyer puna hulumtuese e autorit nėpėr arkiva dhe biblioteka, brenda dhe jashtė Shqipėrisė, inkursionet studimore nė SHBA, Turqi, Greqi, Rumani etj., takimet me familjarė dhe bashkėfshatarė tė tij, miqtė, bashkėpunėtorėt dhe bashkėkohėsit. Biografia ėshtė ngritur, nė radhė tė parė, mbi burime dokumentare, tė dhėna burimore tė vetė Nolit apo tė nxjerra nga vepra e tij, nga kujtime e informacione gojore autentike, nga vjelja e shtypit shqiptar e tė huaj si dhe nga njė literaturė e pasur historike. Falė kėsaj pune tė gjithanshme hulumtuese e studimore, autori ka arritur tė rindėrtojė jetėn e Nolit dhe ta zbulojė atė si njeri, si figurė historike, lider dhe politikan, farėmbjellės i demokracisė shqiptare, klerik, artist e dijetar, arkitekt i kulturės sonė moderne. Larg ēdo paragjykimi dhe retorike, Nasho Jorgaqi ėshtė pėrpjekur ta vendosė figurėn e tij nė rrethana konkrete social-historike, tė japė epokėn dhe ta interpretojė me objektivitet shkencor. Pa prekur tė vėrtetėn, rrėfimi i autorit pėr jetėn e Nolit rrjedh natyrshėm dhe lexohet sa me interesim dhe kureshtjen e njė vepre studimore, aq edhe me endjen e njė vepre letrare. Libri i Nasho Jorgaqit ėshtė pa dyshim pėrshkrimi mė shterrues i jetės dhe i veprės sė Nolit, njė enciklopedi mbi tė, tek e cila mund tė gjesh pėrgjigje pėr ēdo aspekt tė botės noliane. "Jeta e Fan Nolit" njėkohėsisht ėshtė pajisur me njė album shumė tė pasur fotografik. Tregimi nis me fėmijėrinė e Fan Nolit dhe vendlindjen e tij Ibrik-Tepe, qoshe e izoluar, e mbyllur nė trekėndėshin territorial qė i ka mbetur Turqisė nė Ballkan. Fan S. Noli ėshtė pinjoll i kėtij mjedisi, i kėtyre familjeve. Njė moment vendimtar nė jetėn e Nolit ėshtė takimi me kolonitė shqiptare jashtė nė mėrgim. Noli i gjen bashkėkombėsit tė shpėrndarė nė shoqėri tė ndryshme. Ai i vihet punės bashkė me Faik Konicėn pėr bashkimin e tyre dhe vjen dita e themelimit tė shoqatės "Vatra".

  20. #40
    i/e regjistruar Maska e faiksmajli
    Anėtarėsuar
    12-02-2006
    Postime
    117
    Fan S. Noli – Kolos i atdhedashurisė dhe i kulturės sonė





    Nga Gjekė Gjonlekaj - Nju Jork


    Njeriu pėrjeton disa ēaste nė jetė tė cilat nuk shlyhen kurrė nga kujtesa. Kėto momente lėnė mbresa tė thella qė nuk harrohen kurrė.
    Me 14 mars tė vitit 1965, njė koleg imi i Gjimnazit tė Gjakovės mė njoftoi heret nė mėngjes pėr vdekjen e Fan Nolit. Ai tha se kėtė njoftim e kishte dėgjuar nė emisionin shqip tė “Zėrit tė Amerikės”. Lajmin pėr vdekjen e Fan Nolit e pėrjetova si njė humbje personale. Nuk e di pse. Antologjitė e letėrsisė shqipe tė cunguara nga cenzura botonin disa poezi, njė fotografi dhe biografi tė shkurtėr tė Fan Nolit. Ato pak poezi i mėsonim pėrmendėsh dhe nė biografi shkruhej se Fan Noli jeton nė Shtetet e Bashkuara tė Amerikės, nė qytetin Boston. Fotografia e tij nė antologji ishte shumė tėrheqėse. Ajo figurė hyjnore menjėherė tė bėnte pėr vete. Rrobet e zeza me kollare tė bardhė me kujtonin priftin e vendlindjes, Dom Simon Filipaj. Noli dhe veprimtaria e tij nė Shtetet e Bashkuara zgjonte pėr mua njė interesim tė veēantė. Amerika dhe Noli pėrfaqėsonin begatinė, diturinė dhe lirinė. Si nxėnės atė kohė gėzonim disa tė mira materiale nga Shtetet e Bashkuara. Disa profesorė tė gjuhės dhe letėrsisė shqipe nuk e pėrfillnin shumė cenzurėn dhe flisnin pėr Nolin me dashuri e adhurim tė posaēėm. Natyrisht, ata kėrkonin qė shpjegimet e tyre tė mos dilnin jashtė klasės. Nė atė kohė njerėzit ishin shumė besnikė.
    Marsi pėr shqiptarė ėshtė muaj shqetėsues, bile nė mars janė vrarė ose kanė vdekur, shumė personalitete tė shquara tė kombit tonė midis tyre edhe Imzot Noli. Dyzetė vjet mė parė, mė 13 mars u shua si meteor nė qiellin e madh tė Amerikės rilindasi shqiptar i fundit. Mund tė thuhet lirisht figura mė poliedrike e racės arbėrore. Kolos i vėrtetė i atdhedashurisė dhe kulturės.
    Me 2 prill tė kėtij viti, u nda nga kjo jetė Papa Gjon Pali i Dytė.Shtypi dhe radio-televizioni botėror e pėrcollėn me vėmendje dhe respekt kėtė mort tė madh. Patėm rastin dhe morėm pjesė nė atė ceremoni madhėshtore nė Vatikan. U shkrua dhe u fol shumė pėr jetėn dhe veprimtarinė e Papės.
    Nuk e di pse, por tėrė kohėn mendonim kush ėshtė ai shqiptar qė mund tė krahasohej me Papėn Gjon Palin e Dytė. Ato ditė flitej veēanėrisht pėr figurėn poliedrike tė Karol Vojtilės. Tė gjitha krahasimet dhe analizat tona e nxirrnin Nolin mė afėr Papės se asnjė personalitet tjetėr shqiptar. Papa teolog, Noli teolog. Papa poliglot, Noli poliglot. Papa poet, Noli poet. Papa ekumenik, Noli ekumenik. Papa aktor, Noli aktor. Papa diplomat, Noli diplomat. Papa orator, Noli orator. Papa patriot, Noli patriot e shumė e shumė tituj tė tjerė qė nuk po i pėrmendim nė kėtė shėnim. Edhe jetėgjatėsinė e patėn tė njėjtė. Papa 84, Noli 83 . Tė dy vepruan pėr tė mirėn kombėtare dhe pushojnė nė amshim jashtė atdheut.
    99 vjet mė parė, arriti nė Tokėn e Re, nė moshėn 23 vjeēare njeriu qė do t’i printe popullit tė vet nė rrugėn e mundimshme tė lirisė dhe pavarėsisė. Ky apostull i lirisė do tė punojė tėrė jetėn pėr tokėn e premtuar. Hyri dhe u laurua nė tempujt mė tė lartė tė dijes nė Amerikė. Bashkoi shqiptarėt duke themeluar institucione pan-shqiptare, qė gjatė kėsaj dekade do tė kremtojnė 100-vjetorin e tyre, siē janė gazeta “Dielli” dhe Kisha Ortodokse Shqiptare. Nderoi racėn arbėrore me aftėsitė e tij kulturore mė shumė se asnjė shqiptar tjetėr jashtė atdheut. Punoi dhe bashkėpunoi me elitėn fetare kulturore dhe politike tė Amerikės dhe Evropės. Koleg klase nė Harvard me babain e Presidentit John F. Kennedy. U ftua nė Shtėpi tė Bardhė nga Presidenti Johnson tė mbante ligjeratė pėr Shekspirin, me rastin e 400-vjetorit tė lindjes, bile Peshkopi ynė bėri edhe lutjet fetare tė rastit. U takua dhe bisedoi me Presidentin Wilson pėr shpėtimin e Shqipėrisė. Mori pjesė nė konferencat mė tė rėndėsishme ndėrkombėtare pėr ēėshtjen shqiptare. U shqua edhe nė fushėn diplomatike dhe politike. Ngriti fonde financiare me vlerė tė sotme miliona dollarėsh pėr shpėtimin e Shqipėrisė. Nė kohėn kur po bėnte kėtė fushatė shkroi vargjet poetike qė ishin thirrje biblike “Mbahu Nėno mos ki frikė se ke djemtė nė Amerikė”. Kreu detyrat mė tė larta nė atdhe. Themeloi Kishėn Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Shkroi shqip dhe anglisht historinė e Skėnderebut. Shkroi vepra tė mėdha tė letėrsisė dhe muzikės, kryevepra kėto qė u komentuan nga elita botėrore e kulturės. Ngriti 13 kisha ortodokse shqiptare nė Amerikė. Pėrktheu shqip dhe anglisht libra me karakter kombėtar e fetar. Ne moshen 80-vjeēare mėsoi gjuhėn aramaike tė Jesu Krishtit. Shkroi dhe botoi 40 vepra kulturore tė fushave tė ndryshme. U shqua nė fushėn e gazetarisė. Profesor Martin Camaj thotė se publicistika shqiptare arriti kulmin me Nolin e Konicėn , mbasi sollėn nė gazetarinė shqiptare pėrvojėn e shkollės amerikane. Shqipėroi vepra tė mėdha tė kulturės botėrore. Udhėzoi dhe inkurajoi klerikėt myslimanė, katolikė e bektashinj pėr themelimin e institucioneve tė tyre fetare nė Amerikė. Idenė e Monsinjor Zef Oroshit pėr afrimin dhe e mundėsisht bashkimin e Kishės Orotodokse dhe Katolike Shqiptare e priti mirė. Por mosha nuk premtoi qė kjo vepėr tė shkonte drejt realizimit. Nderoi tė gjithė ata shqiptarė dhe tė huaj qė punuan pėr Shqipėrinė. Ua njohu zotėsitė dhe meritat edhe kundėrshtarėve mė tė mėdhenj. Zhgėnjimet mė tė mėdha i pėsoi nė jetėn politike. Nė jetėn fetare shoqėrore dhe kombėtare tė shqiptarėve tė Amerikės, Imzot Noli gėzonte respekt tė jashtėzakonshėm. Shqiptaro-amerikanėt e moshuar tregojne shumė pėr Peshkopin e tyre tė dashur.. Ata thonė se Noli i paralajmėronte famullitė shiptaro-amerikane pėr vizita baritore dhe ata lajmin e vizitės sė Uratės e prisnin me gėzim. Nė meshėt e Nolit merrnin pjesė tė gjithė. Ai predikonte ungjillin shqip dhe anglisht. Para ose pas meshės tregonte shumė barcoleta. Besimtarėt shkonin nė kishė shumė tė gėzuar, sepse atė ditė do tė dėgjonin edhe humorin e tij tė shkėlqyeshėm. Bile, pėr tė qenė sa mė origjinal, ai vetė bėhej objekt humori. Shumica e sukseseve tė shqiptarėve tė vjetėr tė Amerikės lidhėn me Fan Nolin. Dukej si njė patrik.
    Sipas shkrimeve tė shenjta, dyzet ditėt dhe dyzet vjetėt e vdekjes shėnohen dhe kujtohen. Me sa dijmė, 40-vjetori i vdekjes sė Imzot Nolit kaloi pa asnjė pėrkujtim serioz. Bota shqiptare brenda e jashtė atdheut e injoroi dyzetvjetorin e humbjes sė kėtij Mojsiu shqiptar. Shtypi shqiptar ka shkruar se atje nė Evropė e kėtu nė Amerikė janė bėrė ceremoni pėrkujtimesh pėr disa njerėz qė nė krahasim me Nolin nuk kanė asnjė meritė. Vitin qė vjen ėshtė 100-vjetori i zbarkimit tė Nolit nė Tokėn e Re, qė pėr shqiptarėt e Amerikės ėshtė njė Kristofor Kolombo i dytė. Ata qė pėrgatiten pėr tė hyrė nė Evropė dhe nė Amerikė me ikonėn e Nolit do tė jenė mė tė besueshėm dhe mė tė pranueshėm. Bota e qytetėruar investon shumė pėr tė nxjerrė nė dritė personalitetet e mėdha, siē ishte Fan Noli. Ky injorim u bė pėr inate politike e ndoshta edhe pėr diēka tjetėr. Tė harrohet dhe lihet nė terr njė figurė e ndritur me permasa ndėrkombėtare tregon edhe mosrespektin pėr Shtetet e Bashkuara tė Amerikės, ku gjetėm shpėtimin. Dyftyrėsia me Amerikėn pas katastrofės sė 11 shtatorit nuk do tė pranohet nė shoqėrinė amerikane tė lėnduar.
    Eshtė detyrė e Sinodit tė Shenjtė tė Shqipėrisė nė bashkėpunim me institucionet e tjera fetare shqiptare tė fillojė procedurėn e shenjtėrimit tė kėtij prelati shqiptar. Kjo figurė gjeniale dhe e shenjtė meriton tė gdhendet nė Malin e Dajtit ose nė Malin e Tomorrit, ashtu siē ėshtė gdhendur figura e Thomas Jeffersonit nė Malin Rushmore. Nė udhėn tonė tė gjatė dhe tė errėt, Noli ishte dhe mbetet pėr ne si njė Yll Drite.


    ___________________________________________

Faqja 2 prej 5 FillimFillim 1234 ... FunditFundit

Tema tė Ngjashme

  1. Theofan Stilian Noli
    Nga The Dardha nė forumin Shkrimtarė shqiptarė
    Pėrgjigje: 41
    Postimi i Fundit: 04-12-2013, 18:25
  2. Hirėsia e Tij, Theofan Stilian Noli [1882-1965]
    Nga Albo nė forumin Komuniteti orthodhoks
    Pėrgjigje: 12
    Postimi i Fundit: 27-06-2013, 17:59
  3. Veprat dhe cilesite e besimtarit te vertete te Zotit
    Nga ORIONI nė forumin Komuniteti musliman
    Pėrgjigje: 5
    Postimi i Fundit: 14-07-2012, 10:39
  4. Aferdita Sharxhi: Thesaret qė fshihen nė vėllimet e “Albanica-s”
    Nga Xhuxhumaku nė forumin Historia shqiptare
    Pėrgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 31-05-2009, 06:35
  5. Kontributi i shkenctarėve islam nė shkencė
    Nga Bleti002 nė forumin Komuniteti musliman
    Pėrgjigje: 19
    Postimi i Fundit: 15-03-2009, 22:29

Fjalėt Kyēe pėr Temėn

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund tė hapni tema tė reja.
  • Ju nuk mund tė postoni nė tema.
  • Ju nuk mund tė bashkėngjitni skedarė.
  • Ju nuk mund tė ndryshoni postimet tuaja.
  •