gaz panorama
------
dokumenti
Profesori Myslim Islami shpjegon arsyet e mosbotimit të veprës së tij mbi jetën e përfaqësuesit të Kominternit në fund të viteve ´80
Enveri kishte gënjyer për takimin me Ali Kelmendin
Komiteti Qendror e pengoi historianin që të shfletonte dokumentet e Arkivit
prof. Myslim Islami
E ndiej për detyrë qytetari t’i jap lexuesit një parashtrim apo shpjegim mbi arsyet të cilat më kanë shtyrë t’i shtoj këtë pasthënie monografisë kushtuar jetës dhe veprës së Ali Kelmendit. Siç ju kam informuar që në hyrje, këtë monografi e kam hartuar gjatë viteve ’80 të shekullin XX.
Në mars të vitit 1987, librin e përfundova dhe ia dorëzova redaksisë së Ndërmarrjes së Botimeve “8 Nëntori”. Mbas disa muajve, mësova se recensionet ishin formuluar me vlerësim nga tre specialistë me emër, e megjithatë, nuk e kuptoja psenë e mosdhënies së materialit për redaktim dhe përse procesi i përgatitjes për botim nuk kishte filluar ende. Unë kisha dorëzuar, së bashku me tekstin e monografisë, fotot, dokumentet, si edhe kopertinën. Në ato ditë, dikush shumë miqësisht më pëshpëriti duke më thëne se materiali ishte tërhequr në Komitetin Qendror të Partisë së Punës të Shqipërisë. Por ndoshta, ky dashamirës nuk e dinte apo nuk pati kurajo, unë s’e di, të më tregojë se në cilin sektor kishte mbetur apo cili titullar e kishte në dorë. Zotnia, edhe sot, në vitet e demokracisë kërkon të mbetet anonim.
Nuk ma botonin monografinë e Ali Kelmendit
Çështja, siç dukej, ishte konspirative dhe pa pëlqimin e tyre, redaksia nuk mund ta planifikonte për botim. Pas shumë muajve apo pas një viti, u thirra në redaksi me porosi të drejtorit të ndërmarrjes së botimit dhe më kërkuan shumë shpjegime, për sa e sa pikëpyetje e dyshime. Përgjigjet i kërkonin me shkrim, se do të dërgoheshin lart. Kishin sugjeruar që të hiqeshin paragrafe, faqe të tëra e kërkonin veçanërish, që platforma, vendlindja e Kelmendit, Kosova e historia e saj, të shkurtohej. Një nga kërkesat që më befasoi dhe që më nervozoi pas atij angazhimi shumëvjeçar, pas përfundimit të monografisë, ishte që të paraqitej sikur ishte punuar me bashkautor, kandidatin e Byrosë Politike, shokun Pilo Peristeri. Në vërejtjet e tyre, “shokët” e KQ-së të PPSH-së këmbëngulnin që figura e Enver Hoxhës të zinte një vend të posaçëm dhe shkrimet e tij për Ali Kelmendin të ishin në qendër të referimeve.
Nga i gjithë dokumentacioni i kohës, nuk më rezultonte që Enver Hoxha të ishte takuar ndonjëherë me Ali Kelmendin. Si të veproja? Nuk ishte e lehtë! Vendosa ta mbaja materialin gjatë, nëpër duar... Vitet e kthesës demokratike e gjetën librin në shtypshkronjë, pasi ua kishin dhënë për recension edhe dy profesorëve të tjerë. Redaktor u caktua Sami Çabej, të cilin e zgjodha vetë, si mik që e kisha, por, edhe për faktin se më kishte redaktuar monografinë kushtuar Vasil Shantos. Shtypshkronja “8 Nëntori” filloi radhitjen, kurse aparatin ilustrues e kishin dërguar në tipografinë e madhe, se kishte reparte më të specializuara për fotot, faksimilet dhe kopertinën. Në ato ditë përleshjesh, që u rrëzua diktatura dhe që vala e ndryshimeve, e përmbysjeve, e rishikimeve krijuan edhe situata të pakontrolluara dhe ngjarje të papëlqyera për shumë institucione e ndërmarrje, më shtynë që të bëja të pamundurën për ta tërhequr librin nga shtypshkronja. Në tipografi gjithë materiali ilustrues ishte zhdukur dhe asnjë nga Drejtoria dhe reparti, nuk ishte në gjendje të më jepte shpjegime. Kuptohet, dëshpërimi në këto raste është i madh, sepse ishin vlera; kisha bërë një punë shumë të lodhshme e me shumë shpenzime, duke shkelur e hulumtuar në të gjitha qytetet e qendrat që kishte jetuar e vepruar Ali Kelmendi, duke marrë takim me sa e sa bashkëluftëtarë të Kelmendit, miq e të njohur e në shumë raste, me familjet e tyre, sepse një pjesë nuk jetonte apo vazhdonin dënimet nëpër burgjet dhe kampet e përqëndrimit. Vetëm jashtë shtetit nuk më lejuan për kërkime në arkiva apo në takime me antifashistë e revolucionarë, sepse, sipas titullarëve të Ministrise së Arsimit e të Kulturës, “Për Ali Kelmendin të gjitha i ka thënë shoku Enver. Nuk e shohim të arsyeshme të ndërmerrni kërkime jashtë shtetit”.
Për fat, disa nga këto dokumente i kisha fotografuar dhe po i sjell në libër, duke falenderuar gjithë bashkëluftëtarët e Kelmendit që treguan ndjenjë, bile, disa u kthyen në hulumtues, vetëm e vetëm që kjo monografi të dilte sa më e plotë.
S’ka histori të keqe, por të vërtetë dhe jo të vërtetë
Ky gjykim e parim ka qenë parësor në krejt punën time kërkimore. Realizimi kërkonte mundim të madh, aftësi komunikimi me bashkëbiseduesit, përgatitje të veçantë për çdo takim, pyetje dhe mbi të gjitha, kërkohej ndershmëri e kurajo dvile. Gjatë grumbullimit të materialit dhe hartimit të monografisë, jam përpjekur që t’i afrohem sa më pranë të vërtetës në trajtimin e situatës, ngjarjeve dhe vetë jetës e veprës së Ali Kelmendit. Monografi nuk do të thotë fotografim. E rëndësishmja qëndron tek interpretimi i dokumenteve. Deri më sot nuk është shpikur ndonjë aparaturë që të verifikojë sesa i vërtetë eshtë në ato që kujton, bashkëbiseduesi. Kujtimet dhe tregimet e tyre dhe, në një farë mase, qoftë edhe në përqindje të pakët, subjektivizëm ka edhe në dokumentacion, sepse edhe ato, njerëzit i kanë konceptuar. Ky shkak, dhe më tepër një e vërtetë tjetër, që do ta sqaroj më poshtë, më shtynë që të përgatis ketë Pasthënie, sepse më ndihmoi triumfi i demokracisë dhe zhvleftësimi i sistemit tolalitar dhe i dogmatizmit enverian. Nuk mund të mos e pohojmë se të gjithë lexuesit e kanë mundësinë të shohin arkivat apo brezat e rinj, që nuk e kanë jetuar diktaturën 50-vjeçare, të kuptojnë falsifikimet e përvetësimet që i janë bërë Historisë të Shqipërisë. Konceptimin e qartë do ta jepte për lexuesin botimi i dokumenteve, që gjithsecili të kishte gjykim të pavarur për ngjarje dhe individë.
Jeta e Ali Kelmendit
Ali Kelmendi, si të gjithë të rinjtë viteve ’20-30 të shekullin XX, u hodh në valë të ngjarjeve që po kalonte Shqipëria dhe trevat e kombit jashtë kufirit shtetëror. Ai u detyrua që të ndërpriste studimet në Austri, në Vjenë, për psikologji, sepse Austrisë, duke qënë në krahun e koalicionit që humbi Luftën e Parë Botërore, i duhej të përballonte periudha të rënda politike dhe ekonomike. Në këto rrethana, Ali Kelmendi kthehet në Pejë, pranë familjes. Familjen dhe Kosovën e gjeti në një gjendje shumë të rëndë. Ushtria serbe po ndërmerrte masakra dhe operacione të papara. Në këto kushte, Ali Kelmendi u hodh në male dhe filloi luftën me armë kundër shovinistëve serbë. Ai shpejt u detyrua të kalojë kufirin e të vendoset në krah të burrave më me zë të kombit, që për formimin e Ali Kelmendit, siç është shprehur vetë, ka qenë një universitet më i rëndsishëm. Nga Bajram Curri, Plaku i Maleve, që ishte si një copë shkëmbi i shkëputur nga Alpet e që kishte në vetvete veti e virtyte, Kelmendi thithi mençurinë e prijësit. Nga burrat plot dije e kulturë si Bedri Pejani, Hasan Prishtina, Ibrahim Gjakova e të tjerë, preku atdhetarizmin shqiptar. Ali Kelmendi, i parritur mirë, u cilësua nga të tjerët burrë. Ai, nga ato që dëgjonte dhe që prekte, krijoi vetëdijen e së vërtetës të mosekzistencës të kufijve ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës e që s’do të kishte forcë që të ndalte bashkimin e trojeve shqiptare. Shpejt u rreshtua në krahun e Avni Rustemit, Halim Xhelos, Sejfulla Malëshovës, Haki Stërmillit e të dhjetëra të rinjve të tjerë demokratë të organizatës “Bashkimi”, anëtar i së cilës u bë edhe Ali Kelmendi. Rrjedha e ngjarjeve, pak më vonë e njohu dhe e lidhi me burra të tjerë të shquar të demokracisë dhe të kulturës shqiptare, si me Fan S. Nolin, Luigj Gurakuqin e të tjerë. Synimi im në këtë jetë e vepër të Kelmendit, është të jap çdo gjurmë në kohën e vet, peshën dhe vlerën që kishte për Shqipërinë plejada e të rinjve, si Ali Kelmendi, që iu kundërvunë shovinizmit të jashtëm dhe fashizmit që po i nxirrnin “brirët” e që po thurnin si merimanga rrjetën apo shtrirjen e tyre në Shqipëri. Ata iu kundërvunë edhe monarkisë, e cila po vinte në peshore interesat e kombit sa me Beogradin e Athinën e sa, nga fundi, me Romën, që po hidhte rrënjë me kapital e spiunazh e që po e kapte për gryke e kësisoj po e kthente Shqipërinë në një koloni të pashpallur.
Komiteti Qendror urdhëroi të mos më viheshin në dispozicion materialet
Një arsye tjetër që më shtyu të shkruaj këtë Pasthënie, është edhe një fakt që mësova në maj të vitit 1993, plot pas dhjetë vjetëve nga fillimi i punës për monografinë që më zemëroi dhe më dëshpëroi pa masë. Një “copë letër” që e lexova vetë e që sot ndodhet në Arkivin Qendror të Shtetit (AQSH), ku kanë kaluar tashmë dokumentet e ish-Arkivit të Partisë së Punës së Shqipërisë (AQP), me të cilët ish-drejtuesit e Komitetit Qendror të PPSH-së i kishin dhënë porosi të prerë ish-përgjegjësit të AQP-së që të mos më viheshin në dispozicion të gjitha dokumentet që dispononin për Ali Kelmendin apo që lidheshin me jetën e veprën e këtij personaliteti. Besoj është e tepërt, të zbërthej mendimin e tyre se çfarë i shqetësonte. Çfarë i shtynte e çfarë i trembte? Kuptohet, që unë si studiues, pa e ditur në atë kohë porosinë e prerë, nuk mund të harroj dhe s’kam pse të mos e pohoj: sa lodhesha, sa dëshpërohesha, sa nervozohesha kur më përcillnin me duar bosh; kur më servirnin materiale pa rëndësi, kur më mbulonin fraza e faqe të tëra, kur më përgjonin apo më qëndronin mbi kokë dhe aq më tepër, kur m’i mbanin skedat për verifikim dhe kur mbi to, me bojë kine mbulonin paragrafë, emra, ngjarje dbe faqe të tëra. Ai sbënim tinzar, ajo porosi, që s’ka asgjë të përbashkët me kërkesat shkencore, e të cilat e vrisnin studiuesin, pasi në këtë mënyrë nuk mund të bëhej shkencë, i largonte merakun e madh, ndershmërinë, sepse pavarësisht nga pikëpamja, e vërteta duhet të mbetet e vërtetë, sepse ndryshe, paramendimi e shtyn studiuesin t’i trajtojë dukuritë, ngjarjet, personalitetet, jo siç rezultojnë, por siç e kërkojnë bindjet e tij, ose siç duan t’ja diktojnë padrejtësisht, të tjerët me synime mizore. Unë s’mund të harroj e, habitesha kur dëgjoja të përsëritur përgjigjen e arkivistëve: “...Mirë, mirë e ke ti që ngulmon, por janë dokumente sekrete... Janë dokumente të “Fondit Rezervë”, janë “konspirative”. Tani, që po botohen dokumentet origjinale, dalin në shesh sa e sa të ashtuquajtura materiale “se-krete”, që nuk i kanë dhënë dhe e shtyjnë studiuesin në përfundime e gjykime jo të sakta.
Lexuesi, me të drejtë mund të presë përgjigje për pyetjen që mund t’i lindë. Përse kjo Monografi, e cila u vlerësua me çmim në konkursin kombëtar, është penguar për botim? Përgjigjen e kësaj pyetjeje do ta parashtroj më poshtë, por më parë dëshiroj t’u bëj të ditur lexuesve dhe në veçanti, të rinjve. Po tani, ç’më shtyn të ngul këmbë që të botohet kjo mono-grafi? Së pari, kam bindje të padiskutueshme se Ali Klemendi ka pasur një shpirt të madh atdhetari dhe ka bërë sakrifica të paimagjinuara për liri, pavarësi, tërësi tokësore, demokraci dhe për zgjidhje sociale e zhvillim. Së dyti, rreziku i fashizmit vazhdon edhe sot, në kohët moderne, bile edhe në shtete e kombe të fuqishme ekonomikisht. Së treti, për të kuptuar shtrembërimet, falsifikimet dhe keqinterpretimet që janë bërë nga Enver Hoxha në veprat e tij dhe në Historinë e PPSH-së e, si rrjedhim, nga tërë historiografia shqiptare, figurës dhe veprës së Ali Kelmendit, plejadës e ngjarjeve të kohës së tij.
Koha është treguesi më i mirë. Figura si ajo e Ali Kelmendit, nuk vdesin.
--------
Krijoni Kontakt