Gustav Meyer

[dodoni]

Gjuha shqipe dhe “mëkati” i Gustav Meyer


ARDIAN KLOSI

Emra për rrugë e shkolla shqiptare

Instituti i albanologjisë “Gustav Meyer”


Në vijim të ciklit tonë për njerëzit që ndriçuan historinë dhe kulturën shqiptare, e për të cilët ka munguar deri tani mirënjohja e duhur, po ndalemi te gjuhëtari i madh gjerman-austriak Gustav Meyer. Themi gjerman-austriak sepse në të vërtetë kishte lindur më 1850 në krahinën e Silezisë së sipërme dhe studimet e filologjisë klasike i pat kryer në Breslau, ish-kryeqendrën e Prusisë lindore, sot vise e qytet që i takojnë Polonisë. U emërua profesor i gjuhësisë së krahasuar qysh në moshën 27-vjeçare në universitetin e Grazit.
Për të pasur një ide mbi rëndësinë dhe kapacitetin shkencor të Meyerit shënojmë vetëm se bënte pjesë në elitën e shkollës së neogramaticienëve dhe botoi qysh më 1880 të famshmen “Gramatikë të gjuhës greke” një nga veprat bazë të gjuhësisë së atëhershme krahasuese.
Gjuhësinë e krahasuar e kishte themeluar dijetari gjerman Franz Bopp, profesor në universitetin e Berlinit, i cili më 1855 kishte botuar edhe një traktat mbi gjuhën shqipe me titullin “Mbi gjuhën shqipe në lidhjet e farefisnisë gjuhësore të saj”. Boppi përcaktoi pas një analize të tipareve të më të rëndësishme strukturore, në mënyrë të palëkundshme vendin e shqipes në trungun e familjes indogjermane si një degë më vete.
Pra në vitet 1870-80 në studimet lidhur me shqipen ishte një gjendje e tillë që mënjanë autorë si Leibnitz, Thunman, Kopitar e sidomos Hahn kishin dalluar një gjuhë të veçantë, që dukej prej një populli autokton, tepër intriguese si bijë e një ilirishteje të supozuar, madje edhe më larg si pasardhëse e pellazgjishtes mitike, më anë tjetër traktatin e esëllt të Boppit që vërtet përcaktonte saktë vendin e kësaj gjuhe në gjirin e një familjeje, por në hollësi nuk futej. Mungonte në shkencën linguistike njohësi i themeltë i kësaj gjuhe që do t’u afrohej të vërtetave duke shpërndarë mjegullën legjendare. Hapat e para i kishte hedhur në këtë drejtim filologu slloven Franz Miklosich me veprën e tij Gjurmime shqiptare.
Pikërisht këtë vakuum erdhi dhe e mbushi profesori i Grazit me një thellim të panjohur deri më aty e me botime të shumta për gjuhën shqipe, praktikisht në vetëm 14 vjet, nga 1883 në 1896, pak kohë para sëmundjes – Meyeri vdiq më 1900 në një spital psiqiatrik. Kujtojmë këtu ato më të rëndësishmet: serinë “Studime shqiptare” në 6 vëllime që merren me çështje të veçanta të gramatikës, fonetikës e etimologjive të shqipes por edhe me botime tekstesh origjinale, nga folklori te fjalori i Kavaliotit; “Gramatikë e përmbledhur e gjuhës shqipe” (1888), “Elementet latine në gjuhën shqipe” (1888), krahas studimeve e artikujve të shumtë të shpërndarë nëpër revista të specializuara a divulguese dhe konferenca të ndryshme, për të ardhur te vepra madhore e jetës së tij “Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe” (Strasburg 1891).
Për këtë vepër po kujtojmë gjykimin e Eqrem Çabejt: “Me grumbullimin e trajtimin gati të gjithë materialit gjuhësor që dihej gjer në kohë të tij, me zbulimin e me zbatimin e disa ligjeve fonetike të shqipes së lashtë e me dallimin shkencor të elementit të trashëguar nga huazimi, parim i ndjekur që më parë nga Miklosichi, Gustav Meyeri e vështroi visarin leksikor të shqipes në tërësi, edhe në fondin indoevropian edhe në huazimet që ka marrë gjatë kohëve. Kështu fjalori i tij përbën edhe sot, pas më se dy brezash që nga botimi i tij, një bazë për çdo studim që ndërmerret në fushë të shqipes e përjashta shqipes dhe në fushë të ballkanistikës” (shih Studime etimologjike I, Tiranë 1982, f. 29-30).
Po të nisesh nga ky vlerësim, por edhe nga ndonjë konferencë shkencore për të dhe nga medalja „Naim Frashëri“ e kl. I që i është dhënë më 1995, do të mendosh se në të vërtetë tek ne Gustav Meyeri ka marrë vlerësimin e merituar (çka do t’i bënte ndoshta edhe këto radhë të panevojshme), mirëpo nuk është aspak kështu. Së pari Çabej nuk përfaqësonte mendimin zyrtar, e dyta pasi jepeshin disa pak cilësime pozitive në tekstet e shkollave tona, konferenca dhe gjetiu shtohej menjëherë mëkati më i madh i Meyerit ndaj gjuhës shqipe: ai e kishte quajtur këtë gjuhë gjysmë latine e veç kësaj një gjuhë tepër të përzier. Mbi veprën e Meyerit ruhej një errësirë e plotë. Errësirë që vazhdon edhe sot, në stilin e zakonshëm: Flitet, himinizohen ose dokëndisen autorë të ndryshëm, por veprën nuk ua botojnë. Në vend të disa tullave që ka botuar deri më sot, si bie fjala “Historia e popullit shqiptar”, Akademia e Shkencave mund të kish rishtypur “Fjalorin etimologjik” të Gustav Meyerit, ashtu sikurse “Illyricum sacrum” të Farlatit, “Studimet shqiptare” të Hahnit, “Shqipërinë” e Nopscës etj. etj. Por si është e vërteta me “të metat” e Meyerit?
Këtu nuk është vendi të hyjmë në një diskutim tepër të vështirë gjuhësor, por po shënojmë se ky dijetar, pasi që Boppi e të tjerë, siç e thamë përcaktuan vendin e shqipes si një gjuhë indoeurpiane më vete, me mprehtësinë dhe sigurinë e njohësit të thellë, shkoi më tej duke përcaktuar se shqipja, vërtet ishte gjuhë e veçantë e pasardhëse e ndonjë dialekti ilir, porse gjatë sundimit të gjatë romak (sundim që përfshin 7-8 shekuj) ajo kishte pësuar një romanizim që i kishte hyrë thellë në ind, duke depërtuar jo vetëm në leksik por edhe në strukturat fonetike e gramatikore. Meyeri vëren se shqipja ka arritur deri aty sa të humbasë fjalët më të zakonshme duke i zëvendësuar këto me latine për emërtimin, e zëmë të, mendjes, kokës, fytyrës, faqes, flokut, këmbës, fëmijës, familjes etj. etj., dhe vjen kështu në përfundimin se po të kishte zgjatur pak më shumë ky sundim, dmth. po të mos kishin ndodhur dyndjet gote, avare e sidomos sllave, edhe shqipja do të ishte romanizuar siç u romanizua keltishtja në frëngjisht, dakishtja në rumanisht etj.
Kështu arrin ai në gjykimin se shqipja është një gjuhë gjysmë-latine. Në dijen e mëpasme albanologjike shumë gjëra u saktësuan, u thelluan, por edhe u korrigjuan sikurse ndodhi me disa etimologji të Meyerit, e këto kryesisht përmes veprës së Pedersenit, Joklit, Çabejt, Hampit etj. Njëkohësisht u tha shpesh te ne se Meyeri nuk kishte marrë në konsideratë një pjesë të madhe fjalësh shqipe, ose se e kishte tepruar me shqyrtimin e fjalëve anësore siç ishin ato prej dialekteve arbëreshe të Italisë e të Greqisë, ose se i mungonte njohja e mjeteve të brendshme të fjalëformimit dhe e ligjeve fonetike të shqipes etj. Megjithatë, megjithë një numër fjalësh „që iu kthyen thesarit të moçëm të shqipes“ (kush i kishte vjedhur?), faktet mbeteshin fakte: kokë vinte nga coccum, fytyrë nga factura, mendje nga mentem, shpirt nga spiritus, këmbë nga camba, fëmijë nga familia e kështu me radhë, dhe shqipja në fund të antikitetit të vonë i ngjante një luftëtari të lodhur ilir që pasi kish dorëzuar tarogzën, shqytin dhe kordhën origjinale, i mbetej të vishte vetëm sandallet dhe tunikën latine për t’u quajtur legjionar romak.
Nëse e quan gjuhën shqipe, pasi ke bërë studimin e hollësishëm e objektiv të saj, gjysmë latine ose origjinale me ndikim të thellë latin, kjo nuk luan asnjë rol. Rëndësi ka vetëm pjesa e parë, dmth. thellësia dhe paanshmëria e hulumtimit shkencor. E pra nuk kuptohet “mëkati” i Gustav Meyerit.
Një tjetër vrojtim i mprehtë i Meyerit që në dijen e mëpasme nuk u thellua, por u anashkalua, është pohimi që shqipja nuk duhet mbajtur vazhduese e drejtpërdrejtë e ilirishtes në përgjithësi, por e njërës prej gjuhëve që flisnin fiset ilire. Ky pohim ka shumë rëndësi, sepse ilirishte si një gjuhë të vetme nuk duket të ketë pasur ndonjëherë, pasi s’ta rrok dot mendja që prej Triestes në kufij të Peloponezit e prej Dyrrahiumi në Maqedoni të jetë folur një gjuhë e vetme. Teza e një gjuhe të caktuar që e flisnin fise të caktuara malësore, të cilat pikërisht këto male i mbrojtën nga asimilimi i plotë, gjen mbas Meyerit disa pasues me autoritet ndër gjuhëtarë e historianë. Kujtojmë vetëm Stadtmüllerin, sadoqë mund të mos pranohet teoria e tij e mbijetesës së fiseve shqiptare vetëm në krahinën malore të Matit. Ajo shpjegon edhe nivelin e përgjithshëm të këtyre fiseve në Mesjetë, mungesën e leksikut qytetar, të atij të detarisë etj.
E çuditshme është së fundi kontradikta: Gjuhësia jonë zyrtare mënjanë nuk donte që shqipja të quhej gjuhë gjysmë ose edhe çerek e latinizuar, më anë tjetër donte që të parët e shqiptarëve të kishin qenë njerëz të qytetëruar që kishin ngritur Byllisin dhe Amantian, Butrintin dhe Komanin etj. Si mund t’i rezistonte një popullatë qytetare e vendeve të ulta latinizimit?
Dhe paradoksi i fundit, ç’të keqe kishte të kishe qenë gjysmë i latinizuar? Se nga kjo del që francezët apo spanjollët ishin fare keq.
Në fund të këtyre ravgimeve që s’janë aspak ndonjë pretencë për Gustav Meyerin, pasi një figurë e një kalibri të tillë nuk ka nevojë aspak të mbrohet: ajo duhet të botohet e të çmohet si duhet nga ne, le ta lëmë autorin të flasë vetë përmes dy-tri fragmentesh:

Nga parathënia e “Fjalorit etimologjik të gjuhës shqipe”

....Nuk besoj se shqiptarët patriotë dhe grekët e etur për aneksime, të cilët dogmën e lashtësisë së çdo fjale shqipe e kanë bërë si mbështetëse të teorive të tyre pellazgjike a ku dihet çfarë, do të kenë ndonjë gëzim të madh kur të marrin në dorë këtë libër. Nuk besoj as se do të heshtin menjëherë diletantët e tipit Cornelius Fligier të cilët kanë nevojë që të marrin për ëndërrimet e tyre ilirishten në vendin e keltishtes që është zbrapsur prej një kohe të gjatë. Megjithatë, nëse më lejohet t’i jap një urim këtij libri, sipas stilit të vjetër, atëherë ky është që të zërë vend krahas punimeve të dijetarit të madh të cilit i kushtohet [Miklosichit] dhe të jetë një ndihmesë jo krejt pa dinjitet në hulumtimin e gjuhës shqipe.

(1891, f. 13)


Nga hyrja e monografisë “Elementet latine të shqipes”

Ashtu siç e dëshmon një pjesë e leksikut të saj dhe karakteri i vet flektues, gjuha shqipe bën pjesë në familjen indogjermane dhe duhet parë si gjymtyrë më vete e kësaj. Nuk ka ndonjë arsye të mendohet se kjo gjuhë është diçka tjetër nga faza më e vonë e ilirishtes së vjetër, ose më saktë e njërës prej të folmeve të vjetra ilire...
Fakti që arrijmë ta trajtojmë këtu shqipen me shumë hollësi, i detyrohet rrethanave që e shpëtuan për një qime nga fati i gjuhëve të tjera jo-romane në provincat e perandorisë gjatë kohës së sundimit romak në Iliri. Intensiteti i vogël i sundimit romak i cili arriti t’i shtypë fiset e egra malësore po aq pak saç do të arrinin edhe turqit më vonë, pengoi që të krijohet një gjuhë e re romane në krejt përmasat e saj. Mirëpo fjalët latine që depërtuan aso kohe në ilirishten e vjetër ishin për nga cilësia dhe sasia kaq me peshë, saqë edhe vetëm ato do të mjaftonin për të tërhequr interesin e romanistëve drejt kësaj gjuhe. Veç kësaj flektimi i foljeve, ashtu si dhe i emrave dhe i përemrave është i rrëmbushur kaq shumë me elemente latine saqë gjuhën shqipe nuk e përcakton dot ndryshe nga një gjuhë e përzier gjysmëromane.
Një radhë përputhjesh në shndërrimin e elementit latin me rumanishten, e cila pas gjithë gjasave është krijuar gjithashtu në veri të gadishullit ballkanik, pra në afërsi të shqipes, flasin për një substrat të përpashkët etnologjik të të dyja gjuhëve, ose ngaqë rumunët pararomakë flisnin një gjuhë të afërt me ilirishten, ose pse si shqiptarët ashtu edhe rumunët para se të romanizoheshin kishin asimiluar një element të jashtë fisit, jo indogjerman...

(1888, f. 1-2)

Mbi gjuhën dhe letërsinë e shqiptarëve


...Po të kujtoj këtu atë diplomatin në Kongresin e Berlinit, i cili nuk dinte të bënte dallimin as midis shqiptarëve dhe sllavëve, atëherë kam të drejtë të marr me mend se edhe lexuesit e këtyre faqeve do të mblidhnin supet po t’i pyesnin se ç’gjuhë flasin shqiptarët.
Natyrisht që ky s’është ndonjë fat i keq, nuk është as për t’u çuditur. Koha heroike e Shqipërisë, kur ajo përfaqësonte nën Skëndërbeun e Krujës një bastion për krishtërimin perëndimor kundër depërtimit ngadhnimtar të gjysmëhënës, ka shkuar me kohë, e për më tepër në librat tanë të historisë që s’rreshtin së lëvduari mbrojtjen heroike të Vjenës, e trajtojnë atë me një indiferencë të pamerituar.
Fjalët që mblodhi kalorësi gjerman Arndol von Harff rreth vitit 1496 në Durrës janë materiali më i vjetër që na ka mbërritur nga gjuha shqipe. Sot këto kanë një vlerë të veçantë pasi na dëftejnë se sa pak ka ndërruar gjuha shqipe në katërqind vjetët e fundit. Megjithatë do të ishte e nxituar të donin të pohonim se kemi përpara një gjuhë shumë të vjetër. Përkundrazi. Edhe pse gjuha turke ka kaluar mbi shqipen thuajse pa lënë gjurmë, përveç një numri të madh huazimesh, të cilat puristët sot po përpiqen t’i largojnë, sundimi romak, në të kundërt, ka ushtruar një ndikim tepër të madh mbi gjuhën shqipe. Nuk ka asnjë dyshim që shqipja për një qime dhe do të ishte romanizuar krejt, pra do të kish pësuar fatin e keltishtes në Francë. Veç duke pësuar dëmtim të rëndë të mjeteve të veta fonetike, leksikore e morfologjike ajo mundi të dalë nga kjo periudhë. Jo vetëm që një masë e madhe huazimesh latine i mënjanuan përgjithmonë fjalë të vjetra shqipe për nocione mbi të cilat zakonisht ndikimi i huaj është i pafuqishëm, por janë edhe tiparet romane në sistemin tingëllor që e kanë shndërruar rezervatin e moçëm të gjuhës, madje vetë lakimi e zgjedhimi i fjalëve nuk ka mbetur i paprekur nga sistemi roman.
Kjo rrethanë e bën të marrurit me gjuhën shqipe një detyrë sa të vështirë aq dhe të vlerë. Pikësëpari vërehen dy gjëra. E para është që gjuha shqipe bën pjesë pa asnjë dyshim në trungun e gjuhëve indoeuropiane. Kjo është vërtetuar qysh prej Franz Boppit në trajtesën e tij të njohur që sjell rezultate të padiskutueshme, edhe pse disa gjëra të veçanta themeluesi i famshëm i gjuhësisë së krahasuar nuk i ka arritur siç duhej...
Nuk mund t’i mbyll këto fjalë mbi gjuhën shqipe pa përmendur ndikimin që ka ushtruar ajo vetë mbi gjuhët fqinje. Bullgarishtja dhe rumanishtja, e para gjuhë sllave e dyta gjuhë romane, shfaqin një sërë përputhjesh tepër të dukshme të cilat, po të mos na lajthisë këtu gjithçka, kanë buruar nga shqipja. Po nënvizoj këtu vetëm njërën. Ndërsa francezi burrit i thotë l’homme e italiani l’uomo, që kanë dalë të dyja prej latinishtes ille homo, në rumanisht thuhet omul, dmth. homo ille. Kjo prapavendosje e nyjes, që nuk ndeshet asgjëkund tjetër, takohet edhe në bullgarishte, e cila zë kësisoj një vend të veçantë midis gjuhëve sllave. Për mua nuk ka dyshim që kjo veçanti, e cila i jep lakimit në gjuhën shqipe një vulë kaq origjinale, prej kësaj gjuhe ka kaluar në dy të tjerat.
Kështu gjuha e shqiptarëve ka në vetvete, si në lidhje me indogjermanishten e vjetër ashtu si dhe me gjuhët e sotme aq gjëra të habitshme sa të paraqesë një problem interesant për shkencën, ashtu si vetë populli, me sa duket në një të ardhme të afërt do të përbëjë një problem interesant për politikën. Uroj po ashtu me zemër që fillesat e sotme për kujdesin ndaj gjuhës kombëtare dhe kulturës kombëtare, që kanë ndërmarrë burra patriotë, do të kenë një vijim të begatshëm. Prej kësaj varet gjithçka dhe rruga është mjaft e gjatë dhe e mundimshme...
Kush ka pasur rastin të shohë një herë një luftëtar shqiptar me fytyrën e rreptë fisnike dhe qëndrimin e sigurt në fitore, ai nuk mund ta besojë se këta njerëz në të ardhmen do të vazhdojnë të mos merren me tjetër punë veç se të shpenzojnë në vepra boshe gjakmarrjeje barutin dhe energjitë e tyre, ose të luftojnë luftëra për zotërinj të huaj si mercenarë.

(nga revista “Nord und Süd’, 1883, f. 225-226)





16/05/2004

[D&G Feminine]

Ah Dodoni, sa desha ta hidhja ne forum kete artikullin. Shume interesant!