SHPRESMIRTė krishterėt shpesh herė e citojnė urdhėrin e Besėlidhjes sė Re qė Cezarit t`i jepet ēfarė i pėrket Cezarit, kurse Zotit ēfarė i pėrket Zotit si provė pėr ndarjen e Kishės nga shteti
A nuk ishte Konstandini mbret i krishtere po Cari i rusise po Bushi sot a nuk ben lutjet krishtere bashke me administraten e tij hebreje.Megjithese ju beni leshime ne urdherat e fese suaj do te ishte mire te shikoje pak me vemendje se ckuptim ka verseti i bibles.
"Cka i pėrket Qesarit, jepjani Qesarit, e ēka i pėrket Hyut, jepjani Hyut!" (Marku, 12:13 e mė tej; Mateu, 22:15 e mė tej' Luka, 20:20 e mė tej).
Zoti dhe Qesari
Mund tė themi se historia e tėrėsishme krishtere dhe pėrvoja fetare e politike e katolicizmit, ortodoksizmit dhe protestantizmit nė Lindje e nė Perėndim ėshtė shėnuar me rezymenė e fjalėve vijuese nga Ungjilli: "Cka i pėrket Qesarit, jepjani Qesarit, e ēka i pėrket Hyut, jepjani Hyut!" (Marku, 12:13 e mė tej; Mateu, 22:15 e mė tej' Luka, 20:20 e mė tej).
Duhet pėrkujtuar se si nga fjalia qė nga Isai e transmetojnė autorėt e Ungjillit, pėrfundohet se cari personifikon tė drejtat e Qesarit. Perandori nė kulturėn krishtere gjithherė ėshtė quajtur Qesar ashtu qė nuk duhet veēan tė theksohet se edhe perandori rus, i quajtur car, ėshtė version i shtrembėruar i fjalės Qesar. Autoriteti politik i carit ėshtė ngusht i lidhur me Qesarin ashtu qė edhe Stambolli i atėbotshėm, i konstituuar nga ana e Konstantinit dhe i destinuar pėr kryeqendėr tė Romės Perėndimore, nė rusishte e bullgarishte quhet Carigrad, do tė duhej tė thoshte Qytet i Qesarit.
Mė herėt kemi pėrmendur se Shėn Augustini ėshtė orvatur tė arrijė legjitimitetin pėr dy sfera: shteti shekullar pėr shkak tė prejardhjes sė vet djallėzore dhe pėr atė qė paraqet fryt tė mėkatimit, mund tė mbahet vetėm duke u mbėshtetur nė kėrkesat e Zotit. E pasi kėrkesat e Zotit mė sė miri i njohin njerėzit e Kishės, atėherė lidhja e shtetit pėr Kishėn ėshtė pėrfundim logjik.
Konsiderohet se Papa si prijės suprem i Kishės e lejon dhe e shuguron shtetin. Qėndrimi i tillė argumentohet me fjalėt nga Ungjilli: "Ata i thanė: "Zotėri, ja kėto dy shpata!" Ai u pėrgjigj: "Mjaftojnė!" (Luka, 22:38).
Sipas kėtij komentimi, papėve u janė dhėnė dy shpata pėr ta mbrojtur kristianizmin. Shpata e parė, shpirtėrore ėshtė liderizmi shpirtėror, kurse e dyta, shpata materiale ėshtė sovraniteti profan.
Kisha konsideron se si Zoti tė dy shpatat ua ka besuar mėkėmbėsve tė Pjetrit, papėve. Shpatėn shpirtėrore papėt e kanė ruajtur pėr vete, kurse atė tjetrėn, pra materiale, ua kanė besuar perandorėve gjermanė (apo mbretėrve profanė) dhe pikėrisht pėr kėtė perandorėt janė tė obliguar t'u nėnshtrohen papėve, poseduesve tė mirėfilltė tė tė dy shpatave. Shpata shpirtėrore ėshtė mbi shpatėn materiale, kurse, si ėshtė cekur, tė dy shpatat i takojnė papės qė i mundėson qė kėtė tė dytėn t'ia japė sunduesve qė i janė tė dėgjueshėm dhe tė cilėt pranojnė liderizmin e tij fetar dhe respektojnė tė drejtat e tij nė pushtetin shpirtėror. Pushteti i sunduesit ėshtė legjitim vetėm me kusht tė nėnshtrimit tė tij papės.2
Shpjegimi i kėtillė ka qenė gjithėmiratues. Megjithatė, duke filluar nga shekulli XI, ai sjell deri te konfliktet dhe mosmarrėveshjet e kohėpaskohshme ndėrmjet perandorėve gjermanė dhe mbretėrve mė tė vonshėm dhe Kishės. Sunduesit profanė nuk e kanė hedhur idenė e dy shpatave dhe kanė pranuar qė njėra prej tyre i takon papės. Por, njėkohėsisht kanė pohuar se shpata materiale drejtpėrdrejt i ėshtė dhėnė perandorit dhe pėr kėtė Kisha dhe papa nuk do tė duhej tė intervenojnė nė politikėn profane. E dimė se konflikti i kėsaj natyre, ndėrmjet perandorit gjerman Henrit tė Katėrt (1050-1106) dhe Papė Gregorit tė Shtatė, ka arritur kulmin.
* * *
Problematika e tėrėsishme e kristianizmit, sikur qė edhe nė kaptinat paraprake tė librit gjerėsisht e kemi shpjeguar, shpjeret nė pėrpjekjen e vendosjes sė lidhshmėrisė ndėrmjet shpirtit dhe trupit, instancave konkrete tė idesė mbi dy sferat. Natyrisht, kjo solli deri te pasojat politike dhe shoqėrore. Shkurtimisht, vėshtirėsinė vendimtare nė historinė kulturore-politike krishtere, plot konflikte tė rrepta, tė idhėta e shkretėruese, e ka prezentuar pėrcaktimi preciz i tė drejtave tė Zotit dhe Qesarit.
Sikur edhe te temat tjera pėr diskutim, edhe kėtu mund ta shtrojmė pyetjen vijuese: a e ka bėrė diferencimin e tillė, njėmend, njėri prej tė dėrguarve mė tė mėdhenj tė Zotit (ulu'l adhm) tė fesė sė tevhidit (monoteizmit), Isai? Nė tekstet e shenjta krishtere deri te ne tė arritura, nuk gjejmė pėrgjigje tė kėnaqshme nė kėtė pyetje e megjithatė, nga variantet ungjilliste dhe rrėfimet e Kur'anit mbi hazreti Isain, shihet se ai nuk e ka bėrė diferencimin e tillė. Mirėpo, pėr shkak tė konspirativitetit qė sot e mbėshtjell personalitetin e Isait, ne duhet medoemos historinė e njohur krishtere ta analizojmė nė bazė tė gnosave tė kėsaj feje dhe pėr kėtė jemi tė detyruar tė konsultojmė burimet ekzistuese krishtere dhe ndodhitė historike tė atij domeni qė na prezentohen. Nga ky aspekt, nė Ungjill hasim nė argumente tė shumėnumėrta tė mbėshtetjes sė idesė tė dy sferave apo dy pushteteve. Farisejėt me pyetjet a t'i jepet tatimi Romės, Isain dėshiruan ta fusin nė kurth dhe mbi tė t'i nxisin romakėt. Ai u pėrgjigj se si Romės duhet marrė paratė nga qarkullimi dhe "Zotit dhe Qesarit t'i jepen tė drejtat e tyre" qė mė vonė, gjatė qindra viteve, ka pėrcaktuar parimin pozitiv pėr diferencimin e pushtetit fetar dhe profan. Por, edhe argumentet e kundėrta janė mjaft shqetėsuese. Nė njė vend tjetėr, me mėnyrėn manifestuese, Isai shtron fjalėt interesante:
"Askush s'mund t'u shėrbejė dy zotėrinjve, sepse: ose do ta urrejė njėrin e tjetrin do ta dojė, ose do t'i mbėshtetet njėrit e tjetrit do t'ia kthejė shpinėn. Nuk mund t'i shėrbeni Hyut dhe pasurisė". (Mateu, 6:24; Luka, 16:13).
Njėmend, komentimet e tilla, gjoja nė bazė tė fjalėve tė njė tė dėrguari tė Zotit, botėn ekzistenciale e ndajnė nė dy sfera autonome reciprokisht joharmonike. Pyetjet se a ėshtė Mammoni qė nė tekst pėrmendet, Qesar apo Tagut, apo, mbase, pasioni botėror dhe material, momentalisht nuk janė objekt i shqyrtimit tonė.3
Mirėpo, analitikėt e krishterė dhe prijėsit fetarė megjithatė ndarjen Zoti - Qesari, tė krijuar nė gjurmė tė diferencimit ndėrmjet shpirtit dhe trupit, e kanė marrė pėr pikėnisje tė vet. E dimė se deri nė ēfarė diskutimesh dhe konfliktesh politike e sociale ka sjellė ndarja e tillė. Do tė jetė sigurisht mė me dobi tė hulumtohet se me ēfarė rruge dhe si pėrgjithėsisht kjo ndarje nė jetėn politike ėshtė institucionalizuar. Edhe kėtu ėshtė e pranishme njė gjendje ēuditėse!
Sikur qė ėshtė e njohur, Isai nė rrėfimin lidhur me tė ka thėnė: "Mbretėria ime nuk ėshtė e kėsaj bote..." (Gjoni, 18:36). Paralelisht me kėto fjalė, duke filluar nga dita e parė e pėrhapjes sė kristianizmit, ka mbėshtetur qėndrimin qė tė gjithė njerėzit rrjedhin nga Burimi i njėjtė dhe se tė gjithė posedojnė esencėn e njėjtė hyjnore. Shpėtimi i mirėfilltė i njeriut ėshtė i lidhur pėr mbretėrinė qiellore (tė Zotit). Njeriu ėshtė "modeli miniatural i Zotit, sepse tėrė bota ekzistenciale ėshtė tėrėsi me tė cilėn drejton njė Mendje, kurse parimi qė sundon mbi tėrėsinė, sundon edhe mbi pjesėt qė e pėrbėjnė atė tėrėsi".4 Megjithatė, kjo teologji shtesash filozofike, nga periudha pas fillimit tė diskutimit me metafizikėn greke, me mėnyrėn ontologjike tė arsyetimit, njerėzve tė botės sė atėhershme tė ndasisė pėr shkak tė faktorėve tė ndryshėm i ka ofruar mesazhe qetėsuese.
Mesazhi fillimor krishter, qė ka refuzuar ndarjen nė relacionin qytetar - fshatar, zotėri - shėrbėtor, i bardhė - i zi, i pasur - i varfėr, hebre - popujt (njerėzit) tjerė e tė ngjashme, pa mėdyshje, nė thelb ka qenė revolucionar. Ky mėsim universal qė ka pėrfshirė Romėn dhe tėrė Azinė, njeriun e ka lidhur pėr burimin hyjnor dhe e ka ngritur nė vlerėn e lartėsuar shpirtėrore dhe shkallėn e rėndėsishme ekzistenciale. "Ēdo njeri, pa marrė parasysh statusin e tij social, para Zotit ėshtė i njėjtė dhe i lirė. Pėr shkak tė specificitetit tė vet, ai paraqet sferėn jashtė fuqisė urdhėrdhėnėse tė pushteteve politike. Shteti pėr njeriun nuk paraqet kurrfarė caku pasi qė synimet e tij janė tė orientuara drejt jetės shpirtėrore".5 Mirėpo, gjatė kohės ky mesazh universal ėshtė pajtuar me mendimet e huaja tė epokės sė vjetėr mbi ndarjen e pushtetit politik dhe fetar dhe kėshtu pėr kohė tė caktuar ėshtė ndėrruar me qėndrimin mbi dy pushtete nė kristianizėm. Sipas mėsimit tė ri, njeriu ka qenė i ballafaquar me ndjekjen e dy autoriteteve tė veēanta. Pėrpos ekzistimit tė sistemit politik, pėr shkak tė sigurimit tė nevojave materiale-fizike tė njeriut, ka ekzistuar edhe Kisha me ligjet, organet, parimet dhe infrastrukturėn e veēantė dhe nga sistemi politik tė ndara. Kisha dhe sistemi politik, dy entitete objektive tė ndara dhe autonome, kanė paraqitur problem tė madh. Ēfarė qėndrimi mund tė merrte njė i krishterė kundrejt problemit aq tė madh?
Sipas Plotinit (203-270), njėrit prej teologėve tė parė tė mėdhenj qė ka qenė nė lidhje tė afėrt me filozofinė greke, nuk ka pasur zgjidhje tjetėr pos konstituimit tė qytetit hyjnor. Nėse nė periudhėn e dobėsimit tė Qytetit profan mėkatar, Romės, nė gėrmadhat e tij do tė konstituohej Qyteti i Zotit (hyjnor), qė paraqet edhe dėshirėn e Isait, atėherė nė atė Qytet tė gjithė popujt dhe pjesėtarėt e gjuhėve tė ndryshme do tė mund tė jetonin jetė tė qetė e tė lumtur. Duke menduar pėr problemin e ngjashėm, Shėn Augustini (354-430) ka ekspozuar pikėpamje tjera. Edhe ai ka theksuar se mund tė flitet pėr dy qytete: tė Zotit dhe Profan. "Mė herėt njeriu i lumtur, lirisht ka banuar nė parajsė, vend nė tė cilin ėshtė e pranishme vetėm e mira, e mė vonė, me mėkatin e vet tė parė, nga Qyteti i Zotit (Civitate Dei) qe larguar nė Qytetin Profan (Civitate Terrana).6
Por kėtu ėshtė e pranishme edhe Kisha, trupi i padukshėm i Isait. Sipas Shėn Augustinit, Kisha nuk numėrohet nė Qytetet e Zotit. Ėshtė e qartė se Kisha nuk i mbron vetėm robėrit e zgjedhur tė Zotit, por edhe ata qė nuk kanė shpresė nė shpėtim dhe mėkatet e tė cilėve nė atė botė nuk do tė falen. Shikuar nga njė pikėpamje, as shteti nuk mund tė numėrohet nė Qytet Profan, sepse, pėrpos heretikėve dhe mėkatarėve, nė tė jetojnė edhe krishterėt e mirė. Pėr kėtė ne nuk mund ta ndajmė Kishėn dhe Shtetin sikur qė e ndajmė Qytetin e Zotit dhe Qytetin Profan. Lidhja e pėrkryer ndėrmjet tyre mundėson krijimin e ujdisė sė mjaftueshme ndėr ta. Edhe Kisha edhe Shteti duhet ta ruajnė pavarėsinė e vet, me atė qė Kisha duhet ta rregullojė jetėn e brendshme tė njerėzve, kurse Shteti jetėn e jashtme.
Sė kėndejmi, njė i krishterė nga shteti pret qė ai t'i sigurojė siguri dhe kushte pėr jetė tė qetė. Kundrejt kėsaj, edhe shteti mund tė pret, pėrkatėsisht tė kėrkojė gjėra tė caktuara nga tė krishterėt. Nė thelb, me vetė atė qė tė krishterėt jetojnė nė Shtet, pėr ta kjo ėshtė pėrparėsi dhe begati e madhe sepse, "banimi i tė krishterėve me mėkate tė falura ndėr banorėt e Qytetit, natyrisht qė hap rrugėn e pėrhapjes sė ndjenjės sė mirėfilltė pėr drejtėsi, dashurinė e dyanshme dhe bujarinė e virtytet e ngjashme edhe ndėr banorėt tjerė. Nė ditėt e ērregullimit tė Shtetit, kur vjen deri te pėrjashtimi i institucioneve dhe njerėzve, bashkėsia nė tė cilėn ka edhe tė krishterė, gjithsesi ėshtė mė e mirė nga bashkėsia e pėrbėrė vetėm nga heretikėt."7
Pėrpjekja e Augustinit pėr vendosje tė harmonisė ose lidhshmėrisė sė dyanshme ndėrmjet Kishės dhe Shtetit, nuk ka dhėnė rezultate tė kėnaqshme madje edhe nė kohėn e vet, e sidomos jo nė kohėn e shkatėrrimit tė Romės. Pa marrė parasysh qė pas Romės analizat e Shėn Augustinit kanė qenė tė dobishme, tė krishterėt nė fillim nuk kanė dėshiruar njėkohėsisht tė lidhen edhe pėr Kishėn edhe pėr Shtetin. Sipas tyre, Zoti, pa dyshim, ka qenė mbi shtetin, dhe nėse tashmė duhet lidhur, atėherė ėshtė e nevojshme tė lidhemi pėr mbretėrinė qiellore, e jo pėr pushtetin politik. Tė krishterėt nuk i kanė respektuar parimet dhe zakonet qė Roma i ka vendosur, pėrkundrazi, kanė shprehur pėrbuzje ndaj tyre. Shtresat e larta tė idhujtarėve tė Romės kanė dėshiruar tė krishterėve t'u imponojnė pranimin e tipologjisė hyjnore tė perandorit. Ata kėtė e kanė refuzuar dhe i kanė theksuar fjalėt e Tertullianit: "Njeriu nuk mund tė detyrohet nė respektimin e ligjeve tiranizuese".8
Tanimė kemi thėnė qė tė krishterėt me rastin e shkatėrrimit tė Romės nuk janė pėrpjekur ta ndalin ose sė paku ta ngadalėsojnė rėnien e saj. "Sipas tyre, me rėndėsi ka qenė shpėtimi i shpirtit, e jo i perandorisė. Domethėnė, Roma ka mundur tė shkatėrrohet, por ka ekzistuar njė qytet tjetėr, Qyteti i Zotit, i cili kurrė nuk do tė shkatėrrohet dhe i cili ėshtė mbi tė gjitha qytetet romake. Ndonėse Kisha nuk ėshtė konsideruar Qytet i Zotit, shkatėrrimi i saj nuk ka mund tė mendohet, sepse ajo edhe pėrkundėr numrit tė vogėl tė tė krishterėve, sovranitetin e vet e ka bazuar nė shpirt e jo nė trup, ka qenė e preokupuar me rregullimin e jetės sė brendshme tė njeriut dhe, kundrejt shpatės sė princit nė anėn tjetėr, ėshtė bazuar nė dashuri. Ēdo shtet ėshtė i hapur vetėm pėr bashkėsinė e kufizuar njerėzore derisa Kisha ėshtė e hapur pėr tėrė njerėzinė duke mos shikuar nė prejardhjen, traditėn, diferencimin nacional e tė ngjashme. Pėr kėtė, pėr dallim prej Shtetit qė zhvillohet, pėrhapet dhe nė fund shkatėrrohet, Kisha pa problem e ruan kontinuitetin e vet tė kohėzgjatjes."9
Shėn Thoma Akuini (1227 - 1274), pa dyshim njėri prej teologėve mė tė mėdhenj kristianė, mė sė miri do ta zgjidhė kėtė problem tė rėndė dhe do ta formulojė lidhjen ndėr dy sferat paraprakisht tė cekura. Shumė pėrsiatje tė veta filozofike e teologjike Akuini i ndėrton, nė tė vėrtetė i merr, prej Spanjės, sidomos nga Ibn Rushdi (Averroesi). Mė duket se nė pėrsiatjet e tij politike herė - herė mund tė haset nė gjurmėt e Islamit sunnit. Megjithatė, duhet theksuar se Akuini, falė angazhimit tė vet tė madh, ka pasur sukses nė vendosjen e lidhjes ndėrmjet besimit kristian dhe metafizikės sė Aristotelit.
Akuini, sikur edhe Pjetri dhe Pali, fillon me lidhjen e tė gjitha pushteteve politike pėr burimin hyjnor, nuk ka asnjė pushtet qė nuk rrjedh prej Zotit. Por, edhe krahas kėsaj, ekziston lidhja e rėndėsishme ndėrmjet pushtetit politik dhe atyre me tė cilėt sundohet, sepse pushteti politik nuk mund tė vetėpėrcaktohet, atė e pėrcaktojnė njerėzit. Sė kėndejmi, nuk mund tė thuhet qė pushteti politik rrjedh prej njeriut.
Sipas Akuinit, detyra legjitime dhe e dėshirueshme e ēdo pushteti politik ėshtė sigurimi i drejtėsisė dhe dobisė sė pėrbashkėt.
Pra, pėr konsituimin e njė sistemi, me anė tė sigurimit tė drejtėsisė, tė mirės dhe dobisė sė pėrbashkėt, janė tė obliguar edhe shoqėria dhe pėrfaqėsuesit - drejtuesit e saj. Krahas kėsaj, jeta e pėrbashkėt e njerėzve varet nga ekzistimi i drejtuesit. Drejtuesi, pa dyshim, fuqinė e vet e merr, pėrkatėsisht e fiton nga Zoti. Edhe ky ėshtė tregues se ēdo pushtet, madje edhe ai qė thirret nė Zotin, ėshtė vepėr njerėzore, sė paku nė aspekt tė parimeve dhe jurisdiksionit. Nė atė kontekst, edhe sistemi politik, i krijuar nėn kushte tė ndryshme, nė vete pėrmban specificitete njerėzore. Ideja e pushtetit rrjedh prej Zotit, ndėrkaq, pėrdorimi apo posedimi i tij ėshtė gjė jashtė veprimit tė Zotit.10
Pasi qė e zgjidhi pyetjen e burimit tė pushtetit dhe mėnyrėn e pėrdorimit tė tij, kalon nė zgjidhjen e pyetjeve tė ligjit. E natyrshme ėshtė qė ēdo udhėheqje tė bazohet nė parimet dhe zakonet e caktuara. Por, nė ēfarė ligjesh mbėshtetet pushteti profan i burimit hyjnor derisa drejton me bashkėsinė?
Akuini nė suaza tė njė filozofie ontologjike ka sjellė pėrfundime politike dhe juridike nė atė drejtim, duke i analizuar pikėpamjet kozmologjike tė filozofėve islamė, sikur Farabiu dhe Ibn Sinai, tė pėrpunuara nė bazė tė metafizikės sė Aristotelit. Nė pajtim me kėtė, mund tė flitet pėr katėr lloje tė ligjeve fundamentale:
a) ligji i amshueshėm: Shėnon ekzistimin e mendjes sė lartėsuar te Zoti. Sipas asaj mendjeje, Zoti i rregullon raportet me Veten dhe me botėn, qė i ka konstituuar me kėtė ligj.
b) ligji natyror: Zoti mendjen e vet tė lartėsuar e fut te ne. Kėshtu, ne nė mėnyrė tė caktuar hyjmė nė lidhje me Zotin dhe nė vete bartim gjurmėn e ligjit tė amshueshėm. Ky, pra, ėshtė ligji natyror.
c) ligji i shenjtė: Ky ėshtė ligji qė i plotėson mungesat e ligjit natyror dhe profan. Derisa qėllimi i ligjit profan ėshtė realizimi i fatit nė kėtė botė, ligji i shenjtė (hyjnor) synon realizimin e mirėqenies nė atė botė.
ē) ligji profan: Ligji i rendit mė tė ulėt. Nė tė shumtėn, mbėshtetja kryesore e tij ėshtė frika, ndėrsa mbėshtetja vendimtare e tė shenjtės, pėrkatėsisht hyjnores ėshtė dashuria. Duke hartuar ligje profane, pushtetet profane drejtojnė mbi ithtarėt e vet.
Pėr atė se janė produkt i njeriut, ligjet profane i bėn ose bashkėsia ose, edhe, nė emėr tė saj i sistematizojnė drejtuesit dhe prijėsit e asaj bashkėsie. Nuk duhet harruar qė nganjėherė mund tė vijė deri te ligjet e padėshirueshme sikur edhe deri te ato qė e favorizojnė dhunėn dhe zullumin. Thoma Akuini ka konsideruar se mjafton tė shikohet lartėsia e pėrfaqėsimit tė drejtėsisė dhe dobisė sė pėrgjithshme nė ligjin e caktuar, nė mėnyrė qė tė kuptojmė se a ėshtė ai proporcional dhe pėrkatės apo jo. Ligji ėshtė i mirė nėse synon drejt cakut tė pėrbashkėt, e plotėson drejtėsinė dhe nėse miratuesit e tij veprojnė nė suaza tė autorizimeve tė veta.
Ekziston edhe njė pyetje qė kėrkon pėrgjigje: ē'do tė ndodhė nėse pushteti politik sjell ndonjė ligj tė keq ose nėse ai i thyen ligjet? Akuini konsideron se pėr zgjidhjen e kėtij problemi janė tė pamjaftueshme aktivitetet e individėve dhe kryengritjet e pasuksesshme popullore. Me qėndrimin e vet tė kėtillė ai, qoftė nga larg, pėrkujton nė njohjet e Islamit sunnit nė kėtė pyetje. Nė rast tė lindjes sė problemit tė kėtij lloji, Akuini propozon lutjen e drejtpėrdrejtė popullore Zotit. Natyrisht, duke iu afruar Zotit nė periudhėn e kėtillė kritike, ai njėkohėsisht ka realizuar edhe afrimin Kishės. Zoti tė cilin e pėrfaqėson Kisha, ėshtė mė i madh se tė gjitha mbretėritė, e nėpėrmjet Kishės dhe papės, si prijės i saj, mund tė vihet deri te zgjidhja e domosdoshme. Kėtu ėshtė e qartė se si Akuini bėn dallim tė rėndėsishėm ndėrmjet fuqisė shpirtėrore dhe politike. Nė hierarkinė e ligjeve Kisha, si institucion hyjnor, i di, i komenton dhe i shpjegon tri ligjet e cekura, kurse i katėrti, pėrkatėsisht i fundit, pasi ėshtė profan, i pėrket shtetit. Kjo konkretisht do tė thoshte si vijon: sido qė tė jetė ligji i katėrt, domethėnė ligji i rendit mė tė ulėt, nuk mund tė jetė nė kundėrshtim me tri ligjet e para, mė tė larta se vetja, po ashtu as shteti nuk mund t'i kundėrvihet fesė, dmth. Kishės, as tė qėndrojė mbi tė, por krejt e kundėrta, nė rast tė lindjes sė mosmarrėveshjes, zgjidhjen e sjell papa pikėrisht pėr atė qė Kisha ėshtė mbi shtetin. Nė atė kuptim, shteti duhet tė jetė me Kishėn dhe nėn udhėheqjen e saj njėjtė sikur qė edhe populli ėshtė me Kishėn.
Qielli dhe toka nė Ungjill definohen kėshtu: "... assesi mos u betoni; as me Qiell, sepse ai ėshtė froni i Hyut, as me Tokė, sepse ajo ėshtė shtroja e kėmbėve tė tij..." (Mateu, 5:34-35). Pėr atė, pasi Zotin e pėrfaqėson instrumenti i tij i shenjtė - Kisha, shteti, si institucion tokėsor, mund tė jetė vetėm nė stadin e shtrojes sė kėmbėve tė tij. Nė qoftė se sistemi dhe harmonia ndėrmjet Fesė dhe Shtetit vihet nė kėtė mėnyrė, atėherė do tė vijė deri te mbretėria qė Isai po e paralajmėron: "Ardhtė Mbretėria jote! U bėftė vullneti yt si nė qiell ashtu nė dhe!" (Mateu, 6:10).
Prej vetė fillimit kjo kaptinė e librit tregon se si Kisha, hap pas hapi, ėshtė bėrė forca qendrore dhe nė fund ka sendėrtuar sovranitetin ndaj shtetit. Nė fillim pushteti profan dhe shpirtėror kanė qenė unikė dhe mbrohej autonomiteti i tyre. Zhvillimi i situatės sė mėtejme dhe krijimi i konfliktit direkt midis tyre, nė tėrėsi shkon nė llogari tė Kishės dhe feja nė kėtė mėnyrė sendėrton primat ndaj shtetit. Organizata e Kishės, tė cilėn nė shekullin XI e ka forcuar Papa Gregori i Shtatė, bėhet institucion pa rival. Kisha vjen mbi shtetin mu sikur qė ėshtė shpirti mbi trupin. Mbreti Henri i Shtatė nė vitin 1077 i drejtohet Papės nė Canossė qė ky t'ia falė mėkatet, qė ėshtė tregues i pakontestueshėm i ekzistimit tė asaj lartėsie qė paraprakisht e kemi apostrofuar. Mirėpo, papa e lė tri ditė tė uritur dhe jo mjaft tė mbathur tė presė nė borė. Kjo ndodhi, qartė ka treguar se Kisha tash edhe zyrtarisht ėshtė bėrė poseduese e dy shpatave. Njėrėn prej tyre, pushtetin profan, Kisha nė kuptim tė pėrfaqėsimit e pėrcjell mbi perandorėt, por njėkohėsisht bėnė qė edhe ky pushtet politik ta ndjek dhe pėr tė tė jetė i varur njėjtė sikur qė kėmbėt duhet ta ndjekin kokėn.
Nuk duhet veēan tė pėrmendet se si tė gjitha kėto shpjegime paraqesin pėrvojė tė idhėt tė kristianizmit tė pėrjetuar nėpėr historinė politike tė Evropės. Kėtu po e pėrsėrisim atė qė tashmė paraprakisht e kemi thėnė: pėrvoja politike e qė tė tri degėve tė kristianizmit (katolicizmi, ortodoksizmi dhe protestantizmi, vp.) nė tė vėrtetė ėshtė pėrvoja e ndryshme jetėsore i komentimeve tė gjera e historike tė mendimit tė njohur ungjillist: "Zotit t'i jepet ajo qė i takon Zotit, kurse carit (qesarit) ajo qė i takon carit." Sepse, nė kohėn dhe nė vendet ku katolicizmi ka vlejtur, Zoti sendėrton epėrsinė ndaj qesarit dhe shteti bėhet i varur prej fesė. Kjo ėshtė kujtesė e shėmtuar dhe e idhėt e historisė politike tė Evropės Perėndimore nga e cila ajo askurrė nuk mund tė lirohet. Nė Romėn Lindore, nė Bizant, ku ortodoksizmi ka vlejtur, Qesari e arriti epėrsinė ndaj Zotit dhe feja bėhet e varur prej shtetit. Kjo shkurtimisht quhet, bizantizėm. Viteve tė para tė shekullit XVI paraqitet edhe protestantizmi, oponent i katolicizmit, i cili kristianizmin dėshiroi ta kthejė nė versionin e tij fillimor - ai mund tė quhet edhe version enigmatik - dhe duke e ndarė Zotin dhe Qesarin, njėrin prej tjetrit, krijon sistemin laicist tė administrimit. Pra, laicizmi, qė solli dallimin ndėrmjet fesė dhe shtetit, sendėrtohet me Revolucionin francez nė vitin 1789.
Ėshtė mjaft me rėndėsi fjala Feja, qė kėtu pėrdoret, tė kuptohet si Kishė. Sepse, kristianizmi ka filluar si njė lėvizje e veēantė fetare jashtė shtetit. Pas kėsaj atė e paraqet Kisha si institucion i veēantė dhe me shkatėrrimin e Romės, veēan nė shekullin XI, vjen nė shkallė tė sovranitetit ndaj Shtetit. Gjatė tėrė rrjedhės historike vjen deri te kontaktet dhe raportet reciproke tė dy entiteteve tė veēanta: Fesė = Kishės dhe shtetit. Gjėja qė sendėrtohet me Revolucionin francez nuk shėnon ndarjen e fesė, sė bashku me tė gjitha parashtrimet e saj filozofike, metafizike dhe etike, prej shtetit. Nė Evropėn e sotme, nė fushėn e realitetit tė saj social, politik dhe kulturor, feja nuk ėshtė e ndarė prej shtetit dhe jetės politike - si e mendojnė kėtė disa laikė tanė - por vetėm Kisha ėshtė e ndarė. Ky proces ėshtė rrumbullakuar nė vitin 1905 kur ligji i tillė bėhet pozitiv nė Francė. Ky paraqet njė specifikum tė rėndėsishėm nė tė cilin disa nga bota islame thjesht harrojnė. Kjo pikėmbėshtetje e tėrėsishme shėnon frytin e pėrvojės politike historike tė kristianizmit dhe historisė sė tij tė pėrgjithshme. Ne muslimanėt, as qė kemi pasur histori tė tillė as qė kemi pėrvojė tė kėtij lloji. Islami sigurisht nuk ėshtė kristianizėm. Pėr kėtė, qė tė tri format e raportit feja - shteti, me tė kuptuarit e tyre mė tė gjerė, pėr ne janė plotėsisht tė huaja.
Krijoni Kontakt