Eno Koço

[Brari]

7 shkurt 2004 / TN

Baki YMERI / Bukuresht

Vepra artistike e Eno Koços në fushë të muzikologjisë, është kolosale. Kontributi i tij për afirmimin e vlerave tona në përmasa botërore, është i jashtëzakonshëm. Suksesi që kori përgjatë këtyre ditëve në Bukuresht, ia përkujtuan komunitetit të këtushëm shqiptar, qëndrimin në gjirin e këtij komuniteti përgjatë vitit 1922, të aktorit të madh shqiptar, Aleksandër Mojsiu.

“Ateneu Rumun”, i ngritur në vitin 1888, është një nga godinat më të bukura, dhe më të vjetra të Bukureshtit. Kontribut për ndërtimin e tij, ka dhënë para një[ shekulli, edhe multimilionari shqiptar, Vangjel Zhapa. Janari i këtij viti, do të mbetet në kujtesë të publikut bukureshtar dhe komunitetit shqiptar të Rumanisë. Në sallën e madhe e kësaj godine, dy mbrëmje me rradhë (15 dhe 16 janar), dirigjoi me Orkestrën më të madhe të Rumanisë, ylli i botës muzikore shqiptare, korçari me banim në Angli, Eno Koço, Artist i Merituar. Lajmin e parë për arritjen e tij në Rumani, na e dha i biri i një rilindasi, zt.Thanas Kristo Rëmbeci.


Pos publikut artdashës rumun, morën pjesë në koncert, ambasadori i Shqipërisë, disa veteranë të komunitetit dhe dhe veprimtarë të Bashkësisë Kulturore të Shqiptarëve të Rumanisë. Filharmonia simfonike “George Enesku” interpretoi nën dirigjimin e shkopit magjik të Eno Koços, një serë koncertesh për violinë dhe orkestër, të kompozitorëve Mihnea Brumariu dhe Kabalevski, si dhe Simfoninë e 5-të të Çajkovskit, dhe Uvertyrën festive (op.96), të Shoshtakoviqit.

Kush është Eno Koço? Ësht nipi i atdhetarit të Rilindjes, Athanas Tashko (1863-1915), dhe i biri i artistes së shquar Tefta Tashko. Korçari Eno Koço me prejardhje nga Boboshtica, është legjenda e gjallë e botës muzikore shqiptare. U lind në Tiranë, në gjirin e një familjeje me tradita muzikore, në vitin 1943. I ati ishte bariton, ndërsa e ëma soprano lirike, Artiste e Popullit. Në moshën 7 vjeçare nisi të studjojë violinë në Liceun Artistik të Tiranës, më vonë në Leningrad, përpara se të diplomohej në ILA të Tiranës, më 1966. Pas përfundimit të studimeve për dirigjim më 1977, një vit më vonë emërohet dirigjent i Orkestrës Simfonike të RTVSH. Me këtë orkestër, përveç numrit të madh të koncerteve simfonike e vokale, bëri regjistrime të këtij repertori, të muzikës së filmave dhe këngëve të Festivaleve në Radiotelevizion, dhe zhvilloi turne në Kosovë (1979) dhe Turqi (1983). Drejtoi Orkestrën Simfonike të Kairos në Egjipt (1986) dhe u atashua pranë Orkestrës RAI dhe Operas Regio të Torinos (1989).

Mbrojti doktoratën me njtemën “Kënga Lirike Qytetare Shqiptare në vitet 1930”

Që nga viti 1991 jeton në Leeds të Anglisë, ku ka punuar intensivisht, me një spektër orkestrash dhe koresh angleze. Nga viti 1992 është anëtar i Stafit Mësimor (Teaching Fellow in Music) të Universitetit të Leeds-it, Departamenti i Muzikës, ku ushtron detyrën e dirigjentit të orkestrës (Director of Performance Projects), dhe jep mësim në klasat e dirigjimit dhe të instrumentistëve. Midis veprimtarive drejtuese jashtë Britanisë, për t’u përmendur janë bashkëpunimi me Orkestrën Simfonike të Radiotelevizionit Shqiptar, Teatrin e Operës dhe Baletit të Tiranës, Teatrin e Operës së Shkupit dhe Filharmoninë e Kosovës. Në fushën akademike është kualifikuar për gradën Doktor në Filozofi, në Universitetin e Leeds-it, më 1998, me temën “Kënga Lirike Qytetare Shqiptare në vitet 1930”. Në Universitetet e Limerick-ut, Irlandë, atë të Leeds-it e të Londrës, Angli, ka mbajtur seminare me subjekte mbi muzikën shqiptare, si dhe ka transmetuar disa programe në BBC, Radio 3.

Siç duket pra, vepra artistike e Eno Koços në fushë të muzikologjisë, është kolosale. Kontributi i tij për afirmimin e ndjeshmërisë shqiptare në përmasa botërore, është i jashtëzakonshëm.


Ndër botimet shqip dhe anglisht, janë traktati “Orkestrimi”, në bashkëpunim me Gjon Simonin (1977, 1984), librat “Tefta Tashko Koço dhe koha e saj” (2000), “Kënga Lirike Qytetare Shqiptare në vitet 1930” (2002), artikuj periodikë që nga viti 1970, dhe ndër më të fundit janë ato “Mbi këngët e përmbledhjes Lyra Shqiptare”, të botuara në revistën “Kultura Popullore” (1999) dhe “Albanian Urban Song Tradition”, në “Studia Albanica” (2002). Para një viti botoi librin “Kënga karakteristike Korçare (Botimet Toena”, 2003), që de facto paraqet një pjesë të disertacionit të tij, dhe së shpejti pritet që në Amerikë të dalë nga shtypi libri “The Albanian Urban Lyric Song in the 1930s” (Scarecrow, Çikago).

Në vitin 1984, Eno Koço dekorohet me titullin Artist Nderi, nga ana e shtetit shqiptar. Pas stabilizimit të tij në Angli, paralelisht me orkestrat anglo-irlandeze, mban lidhje permanente me orkestrat dhe koret e Shqipërisë, dirigjon në Orkestrën Kombëtare të Tiranës, realizon disa turne jashtë vendit, mbron tezën e doktoratës, prezenton programe nga subjekti i hulumtimeve të tij, subjekte që ndërlidhen me vlerat tona shpirtërore. Në këtë drejtim, mban komunikime shkencore në universitetet e Europës, afirmon vlerat muzikore shqiptare, promovon muzikën e kompozitorëve britanikë në Tiranë, e afron opinionin shqiptar me vlerat e larta të muzikës botërore (Toska, Cosi fan tutte, Dasma e Figarosë, veprat e Edward Eldgarit). Suksesi që kori përgjatë këtyre ditëve në Bukuresht, ia përkujtuan komunitetit të këtushëm shqiptar, qëndrimin në gjirin e këtij komuniteti përgjatë vitit 1922, të aktorit të madh shqiptar, Aleksandër Mojsiu.

Si e priti Bukureshti Aleksandër Mojsiun, para 80 vitesh?

Banqeti i dhënë prej Kollonisë Shqipëtare të Bukureshtit
(Artikull i shkëputur nga “Shqipëria e Re”)

“Shqiptarët e Bukureshtit janë fatbardhë se, midis tyre gjendet aq m’i shkëlqyeri yll i theatros të përbotshme, i madhi tragjedian, Shqipëtari Aleksandri Moissi. Dhe janë fatbardhë Shqipëtarët e Bukureshtit se mundin të kremtojnë talentin e të madhit Shqipëtar, e të famëshmit tragjedian. Kollonia Shqipëtare e Bukureshtit, festoj sot Aleksandrin Moissi, me një Banqet që dha në Sallën prej mermeri të Hotelit Bulevard. Në kët banqet muar pjesë veç komitetit të Kollonisë, dhe zoti Viktor Eftimiu, Drejtor i përgjithshmë i Theatrovet me zonjën e z-tij Axhepsia Eftimi, konsulli ynë, z. Vasil Dogani, Drejtorët e Ministrisë të Punës, z. Z. Stavri Kuneshka dhe Em. Bukuca, e madhja filoshqipëtare zonja profesore Smara, z. B. Branishteanu, etj. Kryetari i Kollonisë, z. Dr. Spiro Maçuka dhe pastaj konsulli ynë, zoti V. Dogani, mbajtnë nga një fjalim të bukur dhe ngritnë kupat për të madhin Shqipëtar. Pastaj folnë zonja Smara, z. B. Branishteanu, dhe sekretari i Kollonisë, poeti Asdren. Banqeti u mbarua në orën 3 e gjysmë të natës”. (Shqipëri e Re, nr. 61, Konstancë, 1 janar 1922, f.3)


------------------------------------trepca.net

[dodoni]

Eno Koço, dy netë koncertore në Bukuresht


Elsa Demo

I ftuar nga Filarmonia “George Enescu”, dy netë me radhë, dirigjenti i njohur shqiptar, Eno Koço, ka drejtuar dy koncerte simfonike, në Bukuresht, duke rrëmbyer duartrokitje pafund prej publikut rumun. I konceptuar në dy pjesë, në programin e ekzekutuar gjatë dy netëve koncertore janë përfshirë vepra të mëdha të muzikës rumune dhe asaj botërore, si “Uverturën festive” të Shostakoviçit, “Koncertin për violinë” të kompozitorit rumun Mihnea Brumariu, Koncertin e Kabalevskit dhe Simfoninë No 5 të Çajkovskit. Uvertura e Shostakoviçit dhe vepra e Brumariut, interpretoheshin për herë të parë në një skenë të Bukureshtit, ndërsa koncerti i Kabalevskit, prej 25 vjetësh nuk luhej më nga kjo orkestër. Si soliste violiniste në këto koncerte ka interpretuar Anda Petroviç, aktualisht koncertmaestre e kësaj orkestre. Pas sinfonisë së Çajkovskit, salla e godinës “Ateneum”, një nga më të vjetrat e më të bukurat në Bukuresht, ndërtuar në vitin 1888, e mbushur përplot me spektatorë, ka buçitur nga duartrokitjet e gjata për solisten dhe në veçanti dirigjentin shqiptar. Përveç mirëpritjes prej publikut, suksesi i këtyre aktiviteteve qëndron edhe në faktin që, për herë të parë, koncertet e një muzikanti shqiptar hyjnë në stinën koncertore të Filarmonisë “George Enescu”, një nga orkestrat më të mëdha të Evropës Lindore. Veç kritikëve muzikorë, njerëzve të artit e kulturës rumune e të huaj, dashamirësve të muzikës, etj, në të dy netët, në sallë ishin të pranishëm edhe shqiptarë me banim në Rumani, studiues të kulturës shqiptare si dhe studentë shqiptarë në Akademinë Muzikore “Ciprian Porumbescu”.



13/02/2004

[tIrOncjA]

Virtuoziteti i Enos i tejkalon caqet e muzikes shqiptare, ai se paku reshtohet ne panteonin e nderit te kombit.

[dodoni]

Pajtohem plotësisht me juve tironce.Poashtu meriton edhe një nder të veçantë nga i gjithë kombi edhe për veprat kombëtare të prindërve të tij.

[Zemrushja]

Dirigjenti dhe muzikologu i njohur, në një ekspeditë studimore për polifoninë në Jug

Dirigjenti dhe muzikologu i njohur Eno Koço ka ndërmarrë ditët e fundit një ekspeditë studimore në disa zona të rajonit jugor të vendit, kryesisht në Gjirokastër dhe Sarandë, për të grumbulluar informacion të drejtpërdrejtë për muzikën popullore polifonike që vjen nga thellësitë e shekujve dhe që vazhdon të interpretohet pothuajse origjinale në këto zona.

Iso-polifonia pa instrumente muzikore, sipas tij është një produkt muzikor që vjen me origjinalitetin e saj të papërsëritshëm nga periudha e lashtësisë epirote, por që fatkeqësisht këto "fosile" muzikore epirote asnjëherë nuk janë studiuar seriozisht nga muzikologjia shqiptare. "Në vëmendjen time si muzikolog janë të dyja aspektet e muzikës polifonike: muzika polifonike me iso liturgjike që këndohet në kishë dhe polifonia me iso që këndohet në popull, por gjatë këtij kalimi nëpër zonat e jugut të Shqipërisë jam më i vëmendshëm në vrojtimin dhe studimin e disa ndryshimeve në polifoninë labe, brenda dhe në periferi të së cilës shpesh herë gjen forma dhe mënyra të të kënduarit që ndryshojnë prej saj dhe që fatkeqësisht nuk janë studiuar si duhet deri tani".

Ekspeditës më të fundit që muzikologu Eno Koço ka ndërmarrë së fundmi në Dropull, në Antigone, në Gjirokastër, në Finiq, në Vurg dhe në Sarandë, i janë paraprirë disa udhëtime të tij të kryera në këto 3-4 vitet e fundit në zonën e Përmetit, në Fier, në Vlorë, në zonën e bregdetit të Himarës dhe në disa zona kufitare me Greqinë, që vendasit e quajnë "Pogoni i Poshtëm", në Konicë e Janinë. Gjatë kontakteve të shumta me folkloristë, studiues, interpretues dhe bartës të polifonisë me vokal e iso pa instrumente muzikore, Koço thotë se ka konstatuar ekzistencën e një shtrese të përbashkët harmonie muzikore. Mirëpo, paragjykimet, dasitë dhe mendësitë e vjetra pengojnë studimet kur depërtojnë edhe në muzikë. "Për shkaqe që nuk lidhen me muzikën, përdorimi në studime i termit "epirot" i tremb ndonjëherë studiuesit. Pikërisht për këtë gjë druaj edhe unë të them me plot gojën që e përbashkëta në të gjitha këto "fosile" të muzikës së lashtë shumëzëshe në jug të Shqipërisë dhe në veri të Greqisë qëndron te fakti se muzika epirote dallon shumë nga ajo e popujve dhe viseve që e rrethonin Epirin në lashtësi".

Madje unë personalisht, vazhdon pasardhësi i vetëm i këngëtares së madhe shqiptare Tefta Tashko Koço, nuk parapëlqej përkufizimin "polifoni", por përdor më së shumti termin "shumëzësh". Ky parapëlqim, sipas tij, nuk vjen për shkaqe paragjykimesh të kuptimit grek të fjalës "polifoni", por sepse shpesh në muzikologji, sidomos në Perëndim, fjala polifoni përdoret edhe për mënyra të tjera të shprehjes muzikore që përfshijnë përdorimin e instrumenteve. "Më duket sikur te termi ‘polifoni‘ përfshihen instrumentet dhe përjashtohet isoja, e cila nga ana e saj nuk është gjë tjetër veçse të kënduarit pa vegla e pa instrumente muzikore. Isoja është një zë i pandryshueshëm dhe pa shoqërim instrumental dhe si e tillë përbën një nga fenomenet muzikore më të vjetra, më origjinale dhe më primitive", nënvizon ai.

Eno Koço thotë se i pëlqen e lashta, sepse aty gjenden elementë të fortë dhe primitivë të të gjitha periudhave historike të jetës shoqërore, që nga periudha pagane e deri në ditët tona. Në këtë kuptim, Shqipëria është një "muze" i rrallë në pikëpamjen muzikore, thotë ai.

Nga hulumtimet dhe vëzhgimet e bëra prej tij, ai këmbëngul se muzika klasike kristiane e epokës bizantine sot ekziston vetëm tek arbëreshët në Italinë e Jugut, ndërsa muzika e sotme bizantine që këndohet në kishat ortodokse është muzikë me ndikime të muzikës orientale, pasi vetë perandoria bizantine, në përafërsisht ¾ e territorit të saj, shtrihej në territore dhe popuj të orientit.

Të gjitha ato motive muzikore që këndohen edhe sot e kësaj dite në këtë trevë, sipas tij, janë padyshim dukuri muzikore epirote. Muzika popullore shqiptare natyrisht që u ndikua nga muzika bizantine, por ajo e ruajti origjinalitetin e saj duke e forcuar vazhdimisht ison dhe karakterin e saj epik. Kur roli i Bizantit ra, rreth vitit 1453, vjen e rriten elementët kramatikë të isos. Terreni gjeografik në të cilën jam ndalur për të kryer këtë vëzhgim, sqaron më tej ai, përfshin brenda saj zona me identitet të fortë, të spikatur dhe tepër të larmishëm. Të kënduarit shumëzësh të Çamërisë ndryshon nga të kënduarit në Labëri dhe në Himarë, sepse sipas informacioneve të marra drejtpërdrejt nëpërmjet njohësve dhe bartësve me të cilët ka komunikuar studiuesi, polifonia çame rezulton të jetë më e butë, më e shtruar, më lirike dhe për rrjedhojë edhe më orientale. Është e natyrshme për studiuesin që krahas tipareve të ngjashme dhe të spikatura, larmia dhe ndryshueshmëria është e pranishme edhe brenda zonave të ngushta, që në dukjen e tyre të ngjajnë si të njehsuara. "Për mua ishte mjaft interesante që disa njohës të polifonisë nga minoriteti grek ngulin këmbë në faktin që polifonia në gjuhën greke që këndohet në Dropull, ndryshon shumë nga ajo që këndohet në Vurg, ndërsa në zonën e Pogonit, edhe kjo e banuar nga minoritarë grekë, këndohet më burrërisht dhe kënga e tyre është më afër labërishtes", thotë Eno. Ndërsa fakt tjetër që e çuditi atë ishte informacioni që sollën njohësit e shkëlqyer të këtyre "ornamenteve" të veçanta të polifonisë pogonite, sipas të cilave Sopiku, një nga fshatrat e kësaj "krahinëze", këndon një polifoni që ndryshon shumë nga fshatrat e tjerë të saj si: Poliçani, Hllomoja, Çatista, apo dy-tri fshatrat e tjera të "Pogonit të Sipërm". Në vijim të hulumtimeve të tij, Eno thotë se ka konstatuar që ndonëse kënga himarjote deri tani klasifikohet si "bërthamë" e labërishtes, gjatë këtyre vëzhgimeve studiuesit i ka rezultuar se ajo ka mjaft ndryshime nga "labja", apo sikurse e thërrasin vetë labët, "vënçja". Kënga polifonike toske në periudhën postbizantine, apo osmane, thekson Eno, ndryshoi pasi nisi të shoqërohej me instrumente muzikore. Instrumentet apo sazet, për Enon, e sfidojnë apo sfumojnë polifoninë. Kënga himarjote, ndryshe nga ajo toske, ruajti të paprekur karakterin e saj origjinal të të kënduarit me iso, mandej deri para periudhës komuniste ka qenë edhe më e spikatur në karakterin e saj origjinal, por gjatë periudhës komuniste erdhi duke u forcuar në karakterin epik.

Për të krijuar një lidhje më të fuqishme me territorin ku është kënduar në lashtësi kënga shumëzëshe me iso dhe pa instrumente muzikore, muzikologu Eno Koço vizitoi edhe disa nga qytetet antike të Epirit, si Apoloninë, Antigonenë dhe Foiniken. "Nuk mund të kuptohet dhe nuk mund të studiohet si duhet muzika e lashtë shumëzëshe me iso dhe pa instrumente muzikore, nëse nuk e vendos atë në hapësirat e teatrove dhe hapësirave të qyteteve antike ku ajo lindi dhe mori shkëlqimin e brilantit që nuk është zbehur aspak edhe sot e kësaj dite në të njëjtat treva", përfundon shpjegimet e tij ekskluzive për gazetën "Shqip" dirigjenti dhe muzikologu i njohur Eno Koço, pas përfundimit të ekspeditës studimore për polifoninë në jug të vendit.

© Gazeta Shqip - 2006-2007

[Brari]

Eno Koço:

Kur në Opera më tregonin me gisht si "nipi i Koço Tashkos"
» Dërguar më: 07/12/2010 - 13:51



Admirina Peçi

Në katin e dytë të Konservatorit të Tiranës, nga dritarja e tretë majtas, Eno Koço, djalosh 20-vjeçar, i sapokthyer nga Leningradi, sheh me sytë e tij se si i vënë prangat në duar, publikisht, mikut të tij të afërt, Tonin Guraziu dhe e shtyjnë brenda "Gazit" famëkeq…… E ka parë këtë skenë edhe më parë, pikërisht aty në atë dritare, tek arrestonin publikisht një tjetër muzikant e mik të tijin Nino Saraçin. Pak më vonë do të mësonte me dhimbje edhe arrestimin e këngëtarit të madh lirik Lukë Kaçajt.
Kishin perënduar një herë e mirë, kohët dhe idetë e mbarsura me liri, ëndrrat dhe përjetimet studentore në Leningrad. Vitet '60 kishin sjellë një klimë të ashpër në Shqipëri. I zhvendosur në Konservatorin e Tiranës, për Eno Koçon, kishin mbërritur kohë të reja e tejet të vështira. Ai nuk ishte më vetëm djali i sopranos së njohur Tefta Tashko Koço. Ishte njëkohësisht edhe nipi i Koço Tashkos, i shpallur armik i pushtetit nga vetë Enver Hoxha. Nga vitit 1961, daja i tij Koço Tashko ishte thjeshtë një i dënuar dhe përndjekjet do të peshonin mbi të gjithë familjen dhe të afërmit e tij.
* * *
Eno Koço e cilëson si periudhën më të vështirë të jetës së tij fillimin e viteve '60 dhe deri në fund të viteve '70, madje edhe më tej. Që të rikthehet tek këto kujtime nuk është e lehtë për të, por njëkohësisht e ndjen domosdoshmëri. Librin e tij të fundit me rrëfime titulluar "Familja dhe jeta" e ka konceptuar tërësisht me pjesëza të jetës së tij. Në të spikasin rrëfenjat mbi kohët më të vështira, përjetimet, personazhet, dhe atmosfera që e pushtoi jetën e tij menjëherë pasi, gjithnjë e më dendur nisën ta cilësojnë si nipi i Koço Tashkos.
"Armiku" Koço Tashko
Ndaloj shfletimin e këtij libri pikërisht në faqen 51. këtu janë një pjesë e kujtimeve që lidhen drejtpërdrejt me arsyen e vërtetë të tronditjes që kish ndodhur njëherë e mirë në jetën e Eno Koços, por edhe të gjithë familjarëve e të afërmve të tij. Eno e titullon këtë kapitull me fjalët "Daja im Koço Tashkoja dhe periudha e vështirë 30 vjeçare 1961 -1991 për gjithë ne familjarët e tij…".
Siç shkruan Eno, persekutimi fizik dhe shpirtëror i Koço Tashkos, internimi dhe burgu, nisi kur ai ishte mbi 60 vjeç. Vuajtjen e tij, me shumë se ai vetë e mbajtën mbi shpatulla gruaja dhe fëmijët e tij. "Në fund të fundit ai e bëri mendjen që me idetë e tij do i kundërvihej Enver Hoxhës dhe së paku ishte në paqe me ndërgjegjen e tij, po përse duhej tu nxihej jeta veçanërisht fëmijëve të tij? Fatkeqësisht, ky ishte rregulli i ligjëruar për të gjithë familjet e persekutuara. Kohë mizore, periudhë nga më rrëqethëset e historisë shqiptare të vonët... shkruan Eno Koço, ndërsa rrëfen një peng.
"Edhe pse Koço Tashkon nuk e takova më dot që nga viti 1961 e deri sa vdiq më 1985, periudha 1961-91 për ne familjarët e tij ka qenë plotësisht e dominuar prej emrit të tij dhe ngjarjeve që lidheshin me të. Ishin këto ngjarje politike mjaft dramatike. As që bëhej fjalë për ta takuar atë atje ku ihste internuar bashkë me familjen e tij pas prishjes me Enver Hoxhën. Lëvizje të tilla të guximshme donin kurajë të madhe që them se më mungonte. Por jo vetëm unë, askush nuk mori iniciativën të shkonte ti takonte atje ku ishin vendosur si të persekutuar, pa le pastaj në burg...".
Eno rrëfen se Skënder Luarasi, ishte nga të vetmit që i fliste hapur dhe me tonin e tij të lartë sikur e kritikonte. "Më takonte në mes të rrugës dhe më qortonte me zë të lartë që nuk merrja vendim që t'i shkoja dajës kudo që të ishte. "E di se çfarë xhaxhai ke? Ai është burrë i vërtetë - ngrinte zërin Skënderi në trotuarin e mesit të rrugës së Kavajës". Koço Tashko, ardhur fillimisht në Shqipëri, pas kryerjes së studimeve në Harvard të Bostonit dhe më vonë nga Rusia Sovjetike, që pas vitit 1961 artikulohej vetëm si "armik i partisë dhe i popullit". Siç shkruan Eno, në kohën e prishjes së marrdhënieve me sovjetikët, Koço Tashko u akuzua që mbajti anën e sovjetikëve dhe jo të Enver Hoxhës, por që në fakt mbrojti anën më liberale brenda ideologjisë së majtë e jo atë të "mbështetjes në forcat e veta" e të vetizolimit të plotë. Por ata që e vuanin më së tepërmi ishin gruaja dhe fëmijët e tij. Këta të fundit, kur vendosnin të vinin në Tiranë dhe pasi merrnin leje nag Dega, ndiqeshin këmba-këmbës tek ndonjë vizitë që bënin në shtëpi të ndryshme miqsh. Eno kujton se në vitet '60, "fillimisht kisha trimërinë t'i takoja kushërinjtë e mi kur vinin në Tiranë. Isha ende i mbrujtur me idetë liberale që i kisha huazuar nga Leningradi. Por ky virtyt nisi të shuhet, veçanërisht pas gjysmës së dytë të viteve'70. Edhe Arbeni djali i dajës, i Alekos, vinte në fillim për ti takuar Fredin, Evën dhe Teftën, por edhe ai kish nisur t'i evitonte, madje ndoshta përpara meje....".
Ditë të zymta e të dëshpëruara…
Koha e Konservatorit zë vend në atë periudha që për eno koçon mund të përshkruhen veçse me nota trishtimi e dhimbje. "Janë një sërë faktorësh që mbresat nga jeta në Konservator anojnë nga zymtësia dhe shpesh nga dëshpërimi", thotë Eno, ndërsa i referohet periudhës, kur sapo ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik, dhe ende rronte me atmosferën e shkollës së Leningradit. "Ende nuk e kuptoja se tashti unë i përkisja një statusi tjetër shoqëror, isha një njeri me cen, kisha njollë në biografi, për arsyen se daja im ishte dënuar nga Partia e Punës dhe personalisht nga Enver Hoxha. Nuk u lejova të bëhem anëtar i Bashkimeve Profesionale kur të gjithë shokët e mi u ftuan për t'u përfshirë në këtë organizatë. Fillova të shihem edhe më vëngër kur rezultatet e votimeve dilnin 99.00% për kandidatët e Frontit Demokratik dhe vetëm një votë kundra. Kjo do të ishte e dajës tim, Koço Tashkos. Të gjithë e dinin këtë…".
Arrestimet e artistëven
Jeta në Konservator ishte vazhdimisht e tensionuar edhe politikisht, kujton Eno Koço. "Bëheshin arrestime demonstrative. Dy nga këto arrestime i kam parë me sytë e mi nga dritarja e tretë majtas e katit të dytë. Njëri ishte ai i Nino Saraçit me të cilin kisha asokohe shumë miqësi. Ninoja ishte shumë i këndshëm në biseda, mund të dukej pak ekscentrik në temat që diskutonte, por ato ishin vetëm mënyrë komportimi që të bëhej më tërheqës...". Më tej Eno kujton një tjetër arrestim të bujshëm, që i kalonte para syve në të njëjtën skenë, si të ishte një film që përsëritej. "Arrestimi tjetër ishte ai i Tonin Guraziut. Edhe atë e pashë nga e njëjta dritare e katit të dytë. I kishin vënë prangat dhe e drejtonin për nga Gazi. Toninin e njihja më mirë se Ninon dhe dhimbja ishte edhe më e madhe. Një ditë, fare mirë, mund të isha unë i shoqëruar po në të njëjtën mënyrë. Kush e dinte shkakun e vërtetë të këtyre arrestimeve, megjithëse një variant "zyrtar" gjithnjë ekzistonte...". Dhe fill pas këtij kujtimi, Eno Koço sjell ndërmend një tjetër arrestim, edhe më të bujshëm, arrestimin e këngëtarit të madh lirik, Lukë Kaçajt. "Nuk e pashë atë moment si në rastin e dy të tjerëve, por tronditja për të gjithë ne, pasi e morëm vesh ishte e madhe sa s'bëhet. Ishte i dyti këngëtar lirik pas Stavrit (tenori i njohur Stavri Tafaeli) që arrestohej. Kurajë e madhe për shtetin të prangoste artistë me reputacion të pakontestueshëm. Të dy këta i dëgjoja çdo javë në skenën e Operës të këndonin rolet e tyre të realizuara me aq mjeshtëri, kujton Eno Koço.

Nipi i Koços në Opera...
Pikërisht aty në Opera do të niste punë Eno Koço në vitin 1966, si violinist në orkestrën e këtij institucioni, ku hija dhe filtrimi i politikës kishin depërtuar deri në qelizë. Paçka punësimit në Opera Eno Koço vijonte të ishte nën mbikqyrje, me damkën si nipi i Koço Tashkos e në situata shpesh të paperceptueshme. "Vitet e Konservatorit dhe vitet e Operas (1966 deri 1972) më shumë se dhjetë vjet, ishin padyshim vitet që njësohesha më shumë si nipi i Koços se sa djali i motrës së tij Teftës. Shpesh më duhej të shpjegohesha me veten, se vërtet kam një dajë të dënuar, por kam edhe një nënë të dëgjuar si këngëtare, e cila duhet të kishte edhe ajo peshën e saj në qëndrimin ndaj meje. Vite të tëra me radhë analizoja se nga qëndronte balanca për mua, nga ana e dajës - si "armik" apo nënës - si këngëtare në zë. Kishte momente që fitonte nëna por nuk ishin të pakta momentet që dominonte dukshëm daja, Koçoja. Megjithatë, nga viti 1961 deri 1975 me nuhatje apo instinkt ndjeja që pa dyshim ishte Koçoja". Këtë analizë bënë Eno Koço, vite më pas, në distancë nga ajo kohë, ndërsa kujton çaste vërtet të vështira, që depërtonin në psikologjinë e tij dhe përktheheshin në formën e një dyzimi të frikshëm. "Puna si violinist në orkestrën e Operës nuk më pëlqente. Repertori klasik ishte i kufizuar dhe përparësi morën veprat kombëtare por edhe "Detashmenti i kuq i grave" balet kinez me temë nga revolucioni kulturor, por me një orkestracion shumë të mirë, madje mjaft më profesional se sa shumë vepra të kompozitorëve tanë të asaj periudhe. Punohej në orkestër me orë të stërgjata dhe kërkush nuk e ngrinte zërin. Çështja e biografisë time në këtë institucion u bë edhe më e mprehtë ndaj e dhe më duhej të isha i kujdesshëm dhe të "sillesha mirë". Të sjellurit mirë u bë natyrë e dytë e qenies sime".
Eno tashmë e kishte kuptuar dhe analizuar mirë me vetveten. Periudha e Operës nga 23 deri në 29 vjeç, ishte ajo e vetëndërgjegjësimit të tij, pothuajse në çdo aspekt të jetës. "Mezi prisja të mbaronte puna që të merresha me të tjera gjëra që i konsideroja më të rëndësishme se sa orkestra… fillova të mësoj gjuhë të huaja anglisht, frëngjisht, italisht… Dy nga këto gjuhë i mësoja me Dhimitri Cancon në shtëpizën e tij përdhese…"
Ndërkohë hija e Koço Tashkos në jetën e tij, vazhdonte të ishte shumë e fortë. "Kjo më bënte të mos e humbja vetëkontrollin për asnjë çast. Mbase në psi-kikën time gjërat ekzagjeroheshin, kjo ngaqë gjithçka më duhej ta bluaja me veten. Nuk kisha me kë ta ndaja psikozën e survejimit", - thotë Eno dhe ndërmend i vijnë skena të shëmtuara nga ajo kohë, kur në Opera, vinin herë pas herë eksponentë të Partisë dhe në sallën e madhe të saj ku mblidheshin me qindra pu-nonjës të këtij institucionin shanin ke-qas Koço Tashkon. "Ndjeja sikur në ato çaste të gjithë vështrimet e sa-llës më drejtoheshin mua. Më du-hej të mos lëvizja asnjë qepallë. Mezi prisja që të mbaronte mble-dhja dhe të shkoja të haja drekë, krejt i ve-tëm tek res-torant Durrësi, sepse as unë e as të tjerët nuk do të dëshironim të ndodheshim vet i dytë", - kujton me ankth Eno Koço.
Sërish për Koço
Tashkon…
Kishte zgjedhur heshtjen si mjetin më të mirë për të mbijetuar... Dhe në heshtje, me durim, me atë unin tjetër që kish gdhendur përbrenda, si natyrë e dytë e qenies së tij, Eno Koço përjetoi edhe shumë ndodhi, e ngjarje të tjera të rëndësishme në jetën e tij, jetën familjare, fëmijët, shkollimin e tyre dhe pasionet… Për dajën e tij Koço Tashkon nuk foli dot kurrë hapur, e nuk e shprehu asnjëherë atë çka kishte brenda tij. Vetëm pas përmbysjes së sistemit më 1991-in, Mund t'i rikthehej edhe kujtimeve, por edhe analizave rreth tij. Pas '91-it, Koço Tashko, nisë të analizohet ndryshe, herë si vizionar perëndimor e herë si komunist ortodoks. Janë mbajtur qëndrime nga më personalet dhe emocionalet, si dhe janë dhënë gjykime nga më të dobishmet për Koçon pas viteve '90, thotë Eno, ndërsa kujton sot, i distancuar nga emocionet e asaj epoke, se rreth Koço Tashkos "ajo që duket se ka rezultuar është fakti se pesha e tij patriotike dhe atdhetare e frymëzuar nga krahu revolucionar-socialist perëndimor ka mbisunduar mbi atë ideologjike të marksizmit ortodoks e pedant".

[sirena_adria]

[sirena_adria]

ENO KOÇO - Rrëfim si film

Intervistuar nga Mira Kazhania , Maj 2022.