A ka pasur përzierje të popullsisë turke me atë shqiptare gjatë pushtimit osman?

[dodoni]

Dreri islamizimi tek shqiptarët ka ardhur me dhunë, por disa sikur puna e Mirditës, Himara dhe disa krahina tjera i kanë rezistuar apo ndoshta edhe kanë pasur më pak dhunë.
Luftat e Skenderbeut dhe Arbërisë, dëshmojnë se shqiptarët jo që nuk e kanë dashur fenë islame por as edhe turqit në përgjithësi dhe ata kanë ardhë me forcë e dhunë dhe po me forcë e dhunë edhe kanë islamizuar një pjesë shqiptarësh.
Mirëpo, e mira është tani që janë duke u larguar masivisht nga islamizimi shumica shqiptare dhe shpejt nuk do të ketë më të tillë.
Për punën e grekut, kanë qenë disa shqiptar që e kanë quajtur veten ashtu këto vitet e fundit por për interesa ekonomike (edhe pse as kjo nuk arsyetohet, prapë sepse është gjëja më e fëlliqur që mund të bëj njeriu) dhe tani nuk ka më të tillë dhe nuk do të ketë.
Tung

[Dreri]

Dodon
Edhe une do doja sinqerisht qe te pakten asimilimi te jete kryer me dhune

[dodoni]

Sfetigrad
Shumë serb dhe grek na kanë quajtur neve turq në të kaluarën vetëm për të arsyetuar para botës pushtimin e tokave tona. E dijnë ata fare mirë se çfarë jemi dhe kush jemi.
Mirëpo, edhe ato toka do të vij koha shumë shpejt që do ti rrimarrim sepse çfarë është e jona- është e jona dhe nuk e gëzon dot kush tjetër përveç neve.Prandaj edhe medoemos do të detyrohen të na i kthejnë.

Tung

[dodoni]

Postuar më parë nga Dreri
Dodon
Edhe une do doja sinqerisht qe te pakten asimilimi te jete kryer me dhune

Të jeshë shumë i bindur sepse për këtë kemi shumë dëshmi, neve po të kishim dashur turkun nuk do të kishim bërë lufta gjithmonë gjatë gjithë sundimit të tyre. Pastaj, kanë qenë puna e fjetjes me grua të shqiptarit në natën e parë të martesës nga ana e vezirëve, pastaj puna e taksave, pastaj puna e qenies në vijë të parë të frontit në lufta etj. etj. pra shumë e shumë faktor.
Pastaj ne nuk kishim aleat shumë të afërt që të ndikonte tek Turqia që të ulte zullumin sikur kishin në atë kohë greku e serbi Rusinë.
Pra, kanë qenë shumë faktor që kanë ndikuar në islamizimin e shqiptarëve dhe që është më kryesorja e gjithë kjo është bërë pa dëshirën e shqiptarëve sepse po t'ishte pyetur dëshira e shqiptarit asnjë këmbë turku nuk do të kishte shkelur tokën arbërore kurrë, dhe jo më t'ia ndërronte fenë një pjese të kombit tonë.
Tung

[Kryeplaku]

Sfetigrad, sigurisht qe jemi perzier me Turqit si edhe Turqit me ne. Por fakti qe jemi me shume musliman nuk i ben aspak Sllavet edhe Greket me pak te perzier se ne. Nuk e di per Serbet por Greket te pakten gjysmat e mbiemrave i kane me prej'ardhje turke dhe vec asaj ne kohen e pushtimit osman edhe Serbet me Greket musliman ishin por mbasi iken Ottomanet ju rikthyen fese se meparshme, kurse ne nuk e bem. Edhe gjeografikisht Shqiperia ishte me e larguar nga Stambolli dhe forcat e Sulltanit sa here i versuleshin Shqiperise nga Maqedonia vinin. Fund qe ne fillim te shekullit te 18 ne Shqiperi nuk udhehiqnin ushtaret e Sulltanit por ushtaret Shqiptare te Pashait Shqiptar qe i jepte gjobe Sulltanit.

[Kryeplaku]

Dodon ti qe je Kosovar duhet ta dish me mire se une se Shqiptaret e Kosoves u ben vet Musliman qe ti iknin mbikeqyrjes se Patriarkanes Serbe te Pejes, pra nuk pati dhune ne asimilimin e Shqiptareve por ishte politika ottomane e atille e cila duke i dhene me shume mundesi Muslimaneve e coi popullin shqiptar drejt asimilimit.
Duhet te dish dhe dicka tjeter, populli shqiptar asnjeher nuk e ka pasur te forte ndjenjen fetare, kete e tregon edhe fakti se princat Shqiptar para se te vijne Osmanet nuk e kishin problem fare te beheshin here Katolik dhe here Ortodoks (mer shembullin e Balshajve dhe te Topiajve)! Kete gje e pohon edhe vet Sami Frasheri.

[dodoni]

Postuar më parë nga Kryeplaku
pra nuk pati dhune ne asimilimin e Shqiptareve por ishte politika ottomane e atille

Së pari, osmanllinjtë me dhunë na okupuan, apo jo?
Pastaj, politikat e atilla që nuk të linte të praktikoje fenë tënde duke të shtyrë ta ndërrosh atë medoemos, pra edhe kjo është dhunë e nivelit më të ultë.
Sidoqoftë, pajtohem me ty se edhe në kombet tjera (si grekët, serbët e bullgarët) turqit islamizuan mjaft por ata u çliruan para neve nga turqit dhe braktisën shumë shpejt islamin sepse ishin të lirë.
Kështu kemi rastin edhe në Shqipërinë e sotme, ku e kanë braktisur dhe janë duke u braktisur dhe shpejt nuk do të kemi fare. Poashtu edhe në Kosovë me ardhjen e lirisë atje, është duke u bërë e njëjta gjë.
Dhe edhe në Maqedoni ka filluar dhe sa më shumë liri të kenë aq më shumë do t'i ikin kësaj feje.
Me ribashkimin shqiptar, shqiptarët nuk do të kenë më islamë në mesin e tyre.

Tung

[macia_blu]

Frasheri, me menyren qe flet ti, me vjen te te them se ti je nje pasardhes i frashellinjve , or nga intelektual me prejardhje rilindasit sic edhe na hengre shpirtin duke i permendur (thua se kushedi se cfare po u tregon shqiptareve , nje gje qe nuk e dine) ti je asimiluar ne nje injorant, kopjues dhe adhurues i vetes por qe e ben duke i rene vrimes se frasherve. Boll se na merzite!
...Nje kosovare tjeter qe nuk ia kujtoj emrin , diku nga fillimi, thote nder te tjera, se eshte krenar qe eshte krenar per emrin e tij qe pune e madhe se eshte emer turk, me paturpesine me te madhe mohon bujarine , vellapritjen dhe mbeshtetjen qe i beri vellai i tij ne shqiperine etnike. Epo kot nuk thone , se njerezit me te rrezikshem te nje shoqerie , nuk jane vetem vrasesit, madje edhe shpesh me te rrezikshem se vrasesit, jane injorantet, mediokret, meskinet, inferioret, MOSMIRNJOHESIT, dhe te asimiluarit . (dhe sidomos ato ne turq)!!!Nese Dukagjini dhe Mirdita, jane te vetmet krahina shqiptare qe te muslimanizuara, nuk ka pse asnjerit ti vij inat pse nuk krenohet dot si ato , qe nuk ndryshuan as me dhune as me qejf e as per interesa te vogla apo te medha, pune per ato qe u ndryshuan te pakten ne fe( e ne besim) Po pse cfare deshet ju te ndryshonin tjeter ato vec besimit...? Apo eshte pak te ndryshosh besim????
.... Sa per dijeni edhe muslimanet qe e deklarojne jo vetem veten e tyre shqiptare musliman, por edhe pushtimin otoman si ardhje e tyre ne shqiperi per te sjelle zhvillim e qe nuk jane pak pohues te tille, nuk jane musliman, jane katolike me emra turqish, or qe nuk e dine se kush jane.
...
Kristina, as mos u fyej e as mos u lendo, muslimanet llapin shume e dine pak, dhe jo per faj te tyre , por per faji te fese me te cilen i mbuloj pushtuesi turk , per ti sjellur me gisht nga t'i duheshin atij.
...
A jane turqizuar shqiptaret? Nuk e di kujt i thoni turqizim tjeter ju, apo te derdhnin gjakun e tyre ne nje bidon e ta nderronin me nje bidon gjak turk.
Une per vete shumicen e shqiptareve musliman i trajtoj si emra turq, por me fe katolike....perndryshe fare pak mund ta respektoj nje shqiptar islam si nje shqiptar shqiptar(katolik, ortodoks, apo dreqist)!
Dhe thoni nuk eshte gje te nderrosh fe'. Si ore nuk qenka gje , te nderosh besimin. Po tia kishte dhene truri turkut, te gjithe atyre qe nderruan fene e tyre te lashte me fene e turkut, ti ofronte stambollin (sic ua afroi disave , qe as eshtrat nuk pranon tia dorezoj kombit dhe tokes se tyre, te gjithe keta te konvertuarit do tia kishin mbathur, po thuaj ti ne ate kohe , nuk pati me shumice te zgjedhur te turkut. ) Po te kishin qene shqiptaret kaq atdhedashes sa thuhet ose sa do te donim te kishin qene do te kishim patur me shume se nje skenderbe, edhe pse i vetmi mjafton per te indentifikuar ato vlera me te cilat identifikon shqpitaret skenderbeu.
Ti frasheri , a mi numeron pak punimet me vlera qe beri I MADHI SAMI FRASHERI , te cilin e njoh dhe e cmoj si te vetmin filozof te mirfillte shqiptar, ka bere per turqine dhe sa te tilla ka bere per shqiperine. Qe ne fakt numri i veprave te tij, qofte edhe ne sherbim te historise e te enciklopedise turqe , nuk ia ul aspak vlerat intelektuale te tij si mendimtar i madh,por krahasuar keto vepra me ato vepra qe beri me shqiperine , (qe nuk po them se jane pak, as nuk kam si te mos i jem mirnjohese per gjithe sa beri, por ama nuk mund te them as nuk kam si te besoj se ishte e gjitha sa ai do te mund te bente po te mos i kish sherbyer edhe turkut me devotshmeri.) ...Naimi....iha nuk po flas per Naimin se do te me duhet te flas per letersine po te hyj ne Naimi, qe ku dreqin ta dij une pse nuk me duket kaq poet sa thuhet per te.
E ndersa per abdylin , prap duke mos e mohuar rendesine e tij ne lidhje me Lidhjen e Prizerenit, do t'iu sjell nje fakt , per te cilin me duhet te rishfletoj nje liber te Fishtes , ku tregon se si abdyli shkon ne lidhjen shqiptare te prizerenit i veshur me fustan turk....
...
Keshtu qe mos i zmadhoni vlerat
qofte edhe te frasherve nga deshira per tu mburrur ...
E luftuam turkun , por e luftuam edhe duke e dashur edhe duke i sherbyer njeheresh nganjehere e shpesh.

[tIrOncjA]

Postuar më parë nga dodoni

Sidoqoftë, pajtohem me ty se edhe në kombet tjera (si grekët, serbët e bullgarët) turqit islamizuan mjaft por ata u çliruan para neve nga turqit dhe braktisën shumë shpejt islamin sepse ishin të lirë.

dhe perkraheshin edhe nga ruset si hemiseret e tyre ne Balkan, do shtoja une

Kështu kemi rastin edhe në Shqipërinë e sotme, ku e kanë braktisur dhe janë duke u braktisur dhe shpejt nuk do të kemi fare. Poashtu edhe në Kosovë me ardhjen e lirisë atje, është duke u bërë e njëjta gjë.
Dhe edhe në Maqedoni ka filluar dhe sa më shumë liri të kenë aq më shumë do t'i ikin kësaj feje.
Me ribashkimin shqiptar, shqiptarët nuk do të kenë më islamë në mesin e tyre.
Tung

Amen!

[Kryeplaku]

Dodoni me idete e tua nuk vjen bashkimi kombetar por copetimi i kombit. Bashkimi kombetar vjen vetem nese dime te respektojme vecantite e njeri tjetrit. Nuk e di cfare bere ti ne Amerike por ne Kosove dhe Maqedoni Islami po lulezon me shume se kurre!

Sipas Akademise se Shkencave se Shqiperise (shif te www.shqiperia.com) Islami ne Shqiperi nuk hyri me dhune kete e verteton vet fakti se institucione te krishtere vashdonin te vepronin ne Shqiperi edhe mbas mbizoterimit osman psh. Koncili Katolik i Lezhes ose Patriarkana Ortodokse e Stambollit. Gjithashtu vet Osmaneve nuk i interesonte shume te na benin Musliman sepse atyre i pelqenin gjobat qe paguanin te Krishteret.

Saper pyetjen qe bere: Po forcat e krishtere (Venediku, Bizanti etj.) me cfare na okupuan, me lule?

[Frasheri]

Ku e gjen gjithë këtë urrejtje për shqipëtarët? Pse përpiqesh kaq me ngulmim për të përçarë kombin tonë? Ty mund të duket vetja më shqiptare se je katolike por me ato që thua e tregon se je pasardhëse e denjë e gjithë atyre agjentëve të Serbisë që i përdorën katolikët malok për sa e sa kryengritje kundër shtetit të ri shqiptar.

Sipas teje, vetem pse shumica dërrmuese vendosi të braktis fenë e inkuizicionit (katolicizmin e mesjetës) dhe fenë asimiluese (greko-sllavo ortodokse), kjo shumicë na qenka turke!? Shqiptarët lanë fetë pagane dhe morën fenë e pushtuesve romak. Më vonë ata morën fenë e një pushtuesi tjetër, kësaj radhe turqve. Falenderoj Zotin se do kishim patur të njëjtin fat me katolikët e Malit të Zi dhe çamët ose arvanitasit ortodoks. Kjo temë nuk ka lidhje me shkartisjen e gjakut por me fenë dhe asimilimin që feja luajtur në tjetërsimin e shqiptarëve. Pa më thuaj moj mace kush janë duke u greqizuar në Korçë, Devoll, Gjirokastër, Delvinë, Sarandë dhe Himarë, myslymanët apo të krishterët??? Keni edhe gojë pale!

Secili ka të drejtë të zgjedhi fenë e tij ose të saj dhe nuk do marri leje nga kuisling si ty se ç'fe do zgjedhin. Feja nuk përcakton kombësinë prandaj kujdes dhe mos fyeni se nuk keni gojë. Mos përhapni përçarje ndër-fetare!

Sa për Frashërit, i përmend sepse japin shembull të mirë për punën e tyre për ndërgjegjësimin e shqiptarëve se janë vëllezër të një gjaku dhe jo latin, turq e grek siç i pandeh ende ti.

Edhe në forum mos flit me tone të atilla fyese sepse këtu nuk është dhomë bisedash interneti por vend ku shkëmbehen mendime të arsyetuara.

[dodoni]

Kryeplaku
Me pyetjen e fundit që më bëni dmth. pranoni faktin edhe ashtu të njohur nga të gjithë se pjesën islame të popullit tonë turqit e islamizuan dhunshëm.
Kurse, përgjigjja e për punën e krishterizmit te shqiptarët:
-së pari, feja e krishtere u bë fe zyrtare në Romë, tre shekuj pasi paraardhësit tanë përqafuan këtë fe. Kemi shumë dëshmor shqiptar të krishterizmit dhe atë vetëm nga qyteti im i lindjes kemi shën Florin e shën Laurin e shumë e shumë të tjerë që janë vrarë nga Roma vetëm se kanë përqafuar dhe praktikuar këtë fe. Pra, kjo fe nuk ka ardhur te ne me dhunë.
-së dyti, për punën e ortodoksisë dhe Bizantin. Po të shfletosh historinë e kësaj feje dhe perandorie, kupton se krijuesi i saj është një shqiptar nga një qytet jo më shumë se 50 milje nga qyteti im i lindjes dhe qyteti i origjinës së familjes sime, i quajtur Kostandin. Pra, as kjo nuk ka ardhur me dhunë tek ne.
-së treti, për protestanizmin: rrymë fetare që është duke u rritur me të madhe tek ne tani, nuk kam nevojë të jap shpjegime sepse edhe juve nuk po akuzoni këtë fe se ka ardhur me dhunë.


Kurse për juve Frashëri:
Ka shumë shqiptar nga të gjitha fetë që janë asimiluar në të kaluarën, dhe ne këtë duhet ta luftojmë me çdo mjet dhe mënyrë.
Një nga mjetet për ta luftuar këtë dukuri shkatërruese dhe shumë të dëmshme është edhe krishterizmi total apo në shumicë absolute i shqiptarëve, gjë që është duke u bërë gjithë kohën.
Mendoj se tani, edhe dukuria e asimilimit është ndaluar por duhet të punojmë që të bëjmë të mundur kthimin e sa më shumë atyre që asimiluar në identitetin e tyre kombëtar, në gjakun e tyre.

Tung

[Kryeplaku]

Frasheri urime per shkrimin! Ke shume te drejte, feja islame i ndihmoi Shqiptaret (ne Jug te vendit dhe ne Kosove e Maqedoni) te mos asimilohen nga fqinjet Ortodokse, Serb e Greke. Kete nuk ka kush ta mohoj! Arvanitasit dikur perbenin 1/4 e popullsise se Greqise sot nuk ekzistojne me, vetem disa pleq, te tjeret e kan per turp ti thuash qe kane prej'ardhje shqiptare.

Dodoni Shqiperia eshte nga vendet e para ne Europe ku hyri Krishterimi por vendi i fundit qe u asimilua nga Krishterimi, deri ne shekullin e 11 ne Shqiperi ka gjurme paganizmi. Krishterimi preku fillimisht vetem zonat bregdetare, Durres (ku eshte gjetur Kishe e vitit 70 e.s. mbase e ndertuar nga apostull Pavlo) Lezhe, Shkoder, Riviera etj. Ne brendesi te Shqiperise Krishterimi ka qene gjithmon i dobet biles disa karakteristika te paganizmit shqiptar kaluan edhe ne Islamin e Shqiptareve. Perandori qe e beri Krishterimin fe te lejuar ishte Deokliciani (Illir) kurse si fe te vetme te ligjshme e beri Konstandini i Madh (Dardan) ne shek. e 4 e.s. Dhe Konstandini si dhe pasardhesit e tij, sidomos Teodosiani, nuk lane shkatrime pa bere qe te hiqnin paganizmin greko-romak nga i cili ndikoheshin edhe Illiret. Biles Teodosiani ishte perandori qe ndaloi lojrat olimpike dhe shfarrosi shume predikues paganiste si dhe tempujt e lashte, te cilet shume here i ktheu ne kisha. Keto vertetohen nga vet kronikografet bizantin e romak. Nuk te duken gjitha keto vepra, vepra dhune per asimilimin ne Krishterim?

[Eni]

Qe te jemi sa me te sakte se kur u perhap Krishterimi ne trevat arbnore po postoj referatin e Zef Mirdites, mbajtur ne Tirane, me 1999 ne Simpoziumin Nderkombetare: Krishterimi ndër Shqiptarë - - Tiranë, 16-19 Nëntor 1999.




Zef Mirdita
Kroaci

Gjashtë Shekujt e Parë të Krishtenizmit në Trevat Iliro-Shqiptare

Duke i shqyrtuar dymijë vitet e krishtenizmit, që posa i lamë prapa, përkundrejt dobësive të elementit njerëzor që është i pranishëm në të, roli i krishtenizmit në edukimin dhe formimin e njeriut, si individ dhe të shoqërisë, si bashkësi njerëzore gjatë këtyre dy mijë viteve, është i pakontestueshëm. Kur themi kështu, atëherë e kemi parasysh faktin se Kisha, si institucion i tij, në tërë veprimtarinë e vet e ka respektuar individualitetin dhe realitetin etnokulturor të secilit popull. Të gjitha ato doke e zakone të popujve paganë, që për nga natyra e tyre, nuk ishin në kundërshtim me parimet doktrinore dhe morale të krishtenizmit, përmes interpretimit në frymë të krishterë, na janë ruajtur. Mjafton të përmendet Nata e Buzmit te shqiptarët katolikë apo Dita e Shën Gjergjit, ose festa e shtëpisë te katolikët shqiptarë etj. Me ruajtjen dhe kultivimin e dokeve dhe të zakoneve të ndryshme, me fjalë të tjera, duke ua ruajtur traditën, krishtenizmi ua ka ruajtur popujve edhe historinë e tyre.

Së këndejmi, shikuar nga aspekti politiko-juridik, Kisha e krishterë është bartëse e institucioneve dhe normave shtetërore romake, zbatimi i të cilave nënkuptohet në sintagmën - unitas et libertas, gjegjësisht uniteti dhe liria - në të cilën shprehet funksionimi i pragmatizmit politik të Perandorisë Romake ndaj popujve të nënshtruar dhe kulturave të ndryshme. Sepse ky unitet dhe liria në të, janë korelativ i fuqisë shpirtërore përmes së cilës ruhet identiteti dhe entiteti i bartësve të një kulture. Kjo është dëshmuar me plotëkuptimin e fjalës në krijimtarinë intelektuale, politike e kulturore, filozofike e shkencore, në art, letërsi, muzikë dhe veprimtaritë tjera shpirtërore të njeriut të botës së krishterë.

Kisha e krishterë, si ajo e ritit romak ashtu edhe ajo e ritit orinetal, jo vetëm që i ruajti organet juridiko-institucionale romake përmes organizimit të sheteve të reja të popujve barbarë që u formuan në gërmadhat e Perandorisë Romake, por ajo, falë kopjimeve në skriptoret e rregulltarëve, në rend të parë të benediktinëve, i ruajti nga zhdukja dhe asgjësimi veprat e mendimtarëve të ndryshëm grekë e romakë, të poetëve dhe të pedagogëve të botës antike. Apologjetët e parë, shumica e të cilëve konsiderohen edhe si etër kishtarë, të formuar në frymën heleno-helenistike, janë edhe nismëtarët e terminologjisë filozofike në përgjithësi, e sidomos të terminologjisë së krishterë. Ata, duke e përvetësuar, alegorezën stoike, që e aplikoi në interpretimin e teksteve biblike judaizmi i helenizuar, sipas të cilit këto tekste u kanë paraprirë veprave dhe mendimeve të autorëve paganë, zhvilluan alegorezën e krishterë. Dhe, siç thotë E. R. Curtius: Alegoreza biblike dhe virgjiliane, në mesjetë do të njësohen. Kjo shpie kah ajo që alegoria të bëhet bazë, në përgjithësi, e ç do interpretimi të tekstit. Në këtë e ka rrënjën e vet edhe krejt ajo që mund të përcaktohet me alegorizmin mesjetar.

Koha kur u paraqit krishtenizmi është kohë e krizës së gjithëmbarshme morale, politike, ekonomike, shoqërore, juridike e kulturore që e përshkoi tërë Perandorinë Romake. Në këte klimë shpirtërore e sociale, të gjitha kultet e deriatëhershme, solare e sinkretike, me karakter monoteist, si bie fjala mitraizmi, nuk patën sukses që t'i zgjidhin problemet kruciale shpirtërore e morale të njeriut të asaj kohe që reflektoheshin edhe në destabilizimin e jetës politiko-shoqërore, ekonomiko-juridike, kulturore e artistike, të të gjitha strukturave shoqërore të Perandorisë Romake. Në një gjendje të tillë, krishtenizmi, me porosinë e vet të Dëftuar, me apologjetët e vet, të cilët jo vetëm që e mbronin por edhe e definonin dhe e sistemonin doktrinën e tij, paraqitet si fuqi shpëtimtare morale. Urdhëri: Duaje të afërmin tënd porsi vetveten , e shpreh dinjitetin e njeriut dhe parimin e barabartësisë në mes njerëzve.

Ky parim bëri që krishtenizmi -përkundrejt përndjekjeve të përgjakshme që u zhvilluan kundër tij, e që filluan që nga koha e Decit (249 - 251) dhe zgjatën deri në kohën e Dioklecianit (284 - 305), të gjithë këta perandorë romakë me origjinë ilire - të përqafohet në rend të parë nga shtresat e varfëra dhe inteligjenca, e pastaj edhe nga strukturat tjera të shoqërisë së Perandorisë Romake. Ai, me parimet e veta morale, e transformoi shoqërinë e Perandorisë Romake. Fundja, duhet pasur parasysh fakti se krishtenizmi nuk ishte vetëm religjion i Dëftuar i cili predikonte për atë si të shëlbohet njeriu, por edhe për atë si të jetohet në këtë botë. Ai kërkonte që rendi social të bazohet në parimet morale të paraqitura në Ligjin e Mojsiut, gjegjësisht në Dhjetë Urdhërimet e Tenzot.

Shtrohet pyetja si dhe kur u përhap krishtenizmi në trevat iliro - shqiptare?

Pavarësisht se lidhur me këtë pyetje ekzistojnë mendime të ndryshme, qysh në fillim duhet thënë se krishtenizmin në këto treva nuk e sollën as misionarët latinë, as ata grekë, siç është rasti me popujt e Evropës Juglindore, por është i kohës së apostujve dhe dishepujve të tyre.

Shën Pali shprehimisht thotë: Kështu qysh prej Jerusalemit e përqark në Ilirik e kam përhapur Ungjillin e Krishtit . Në qarkoren dërguar Titit, thotë se ka qëndruar në Nikopol, kryeqendrën e Epirit të Vjetër. Ndërkaq, në Veprat e apostujve lexojmë se Shën Pali ka qenë dy herë në Maqedoni. Mirëpo, për nga aspekti i përkufizimit gjeografik, ky fushëveprim është i papërcaktuar. Mendohet se nën nocionin Illyricum, në kohën e shën Palit, nënkuptohej Dalmacia dhe Panonia. Por, sipas Theodoretit, në kuptim të gjerë të fjalës, sintagma kύklw mέcri toύ ¢ Illurikoύ - përqark në Ilirik - duhet nënkuptuar ajo se shën Pali, krishtenizmin e ka predikuar deri në Thraki. Ndërkaq Gregori i Tours-it, thotë se nën sintagmën kύklw mέcri toύ ¢ Illurikoύ, duhet kuptuar treva e Maqedonisë, përkatësisht të Perintit dhe të Heraklesë, gjegjësisht Monastirin (Bitolin) e sotëm. Pavarësisht nga të gjitha këto që u thanë, nën nocionin Ilirk duhet kuptuar ajo që e përshkruan Sveton Trankuilli në jetëshkrimin e Tiberit: dhe e ka fituar mimin e madh për qëndrueshmërinë e vet sepse e pushtoi tërë Ilirikun që shtrihej në mes Italisë dhe mbretërisë së Norikut dhe Thrakisë dhe Maqedonisë dhe, në mes lumit Danub dhe gjirit të Detit Adriatik dhe e vuri nën pushtetin e vet. Edhe shën Jeronimi thotë se: është përhapur (sc. krishtenizmi, Z.M.) në të gjitha vendet (...) me Tomën në Indi, me Pjetrin në Romë, me Palin në Ilirik, me Andreun në Ahajë, me apostujt dhe njerëzit e veçantë apostolikë në të gjitha vendet. Sidoqoftë, nuk është larg mendjes se shën Pali me fjalinë: άpň ¢ Ierousalhm … mέcri toύ ¢ Illurikoύ - prej Jerusalemit (...) e përqark në Ilirik - i nënkupton kufijtë e jashtëm të veprimtarisë së vet, pra deri në Dalmaci. Kjo shihet edhe nga ajo se ai e dërgon dishepullin e vet, Titin, në Dalmaci. Të këtij mendimi janë njohësit më të mirë të jetës dhe të veprimtarisë së shën Palit. Pavarësisht nga gjithë kjo që u tha, megjithatë duhet theksuar se shën Pali, gjatë udhëtimit të tretë misionarik të tij, në vitet 53-58, ka qëndruar në Durrës. Nga kjo që u tha del qartë se krishtenizmi, në trevat iliro-shqiptare, në përgjithësi është i kohës së apostujve.

Mirëpo, kohëve të fundit, dijetari gjerman, Gottfried Schramm, shpreh mendimin se përhapësit e krishtenizmit ndër shqiptarë janë besët, një fis thrakas që ka jetuar në trekëndëshin e sotëm kufitar: Bullgari, Maqedoni dhe Serbi. Ai e lidh këtë me veprimtarinë misionarike të ipeshkvit Nicetës nga Remesiana (350 - 420), sot Bela Palanka, në trevën e Nishit. Qëllimi i G. Schramm-it është që përmes besëve, si bartës të krishtenizmit në këto treva, ta shpjegojë jo vetëm krishtenizimin e shqiptarëve, por edhe etnogjenezën e tyre.

Sipas G. Schramm-it, besët, të cilëve krishtenizmin ua përhapi ipeshkvi Niceta nga Remesiana, që nga fundi i shekullit IV e tutje, të persekutuar nga kanët bullgarë, si Krumi dhe i biri i tij Omurtagi, të cilët ishin paganë, në fillim të shekullit IX u detyruan të shpërngulen nga treva e tyre - territori në mes malit Orbelos dhe Haemus - dhe u vendosën në trevën veriore të Shqipërisë së sotme. G. Schramm-i thekson se ipeshkvi Niceta i Remesianës jo vetëm që e zotëronte gjuhën e besëve por, madje i frymëzuar nga përkthimi i Biblës nga ana e Ulfilës në gjuhën e gotëve, e përkthen Biblën në gjuhën e tyre. Madje thotë se gjuha e besëve është përdorur edhe në liturgji dhe për këtë qëllim e ka shpikur një alfabet të ri, që kishte mundur të quhet alfabeti besian. Me këtë, paraardhësit e shqiptarëve - besët, pra edhe shqiptarët, kishin për të pasur një gjuhë liturgjike të vetën. Këtu fillojnë pikëpyetjet në të cilat përgjigjjet mund të jenë tejet arbitrare.

Unë këtu, nuk dua të flas për karakterin e fesë së krishterë ndër besët. Ajo që duhet theksuar është fakti se përkundrejt kthimit të tyre në krishtenizëm, këta kanë jetuar edhe më tutje sipas dokeve dhe zakoneve të tyre, të cilat i veç onin nga të tjerët. Mjafton të lexohet letra e shën Jeronimit dërguar Heliodorit, ipeshkvit të Antinout te Venediku, më 396, në të cilën qartë përshkruhet natyra e tyre e egër, ku ndër të tjera thotë: Egërsia e besëve dhe pamja e tyre e vrazhdë, e njerëzve të veshur me lëkura, të cilët dikur për shpirtrat e të vdekurve i bënin kurban njerëzit, britmat e tyre të tmershme i zbutnin me këngën e ëmbël të kryqit dhe në tërë vendin tingëllonte klithma "Krisht" , gjegjësisht këngën e Paulinit nga Nola, mikut të Nicetës, të cilit edhe ia ka dedikuar këtë këngë, në të cilën përmenden shprehjet si të egër, përherë të gatshëm për luftë, grabitç arë, cuba etj. Ja pra, ç farë mentaliteti ka mbretëruar në mjedisin ku ka vepruar ipeshkvi Niceta, i cili për nga kultura i ka takuar botës latine, kurse për nga formimi teologjik arealit gjuhësor grek. Madje, për dallim nga Ulfila i cili ka qenë përkthyes i Biblës në gotishte dhe ithtar i arianizmit, e në mes tjerash edhe i lidhur me Konstantinopolin, Niceta ka qenë i lidhur me Perëndimin. Sidoqoftë, krishtenizmi, për përhapjen e të cilit Niceta veproi me fjalë, vepra dhe shkrime, duke përkthyer edhe pjesë të Biblës në gjuhën e besëve, u zhvillua edhe në forma monastike. Këta rregulltarë kanë vepruar në trajta misionarike edhe ndër vetë besët. Për më tepër, murgadat e këtyre rregulltarëve gjendeshin edhe jashtë Ballkanit, madje edhe në Sinaj, në të cilat përveç besishtes flitej edhe latinishtja, greqishtja, sirishtja dhe gjuha egjiptiane. Pikërisht murgadat, thotë G. Schramm, dëshmojnë për ekzistencën e gjuhës bese si gjuhë kishtare me tekste liturgjike, libra uratësh dhe pjesë të ungjijve, mu ashtu si në mesin e armenëve e të tjerëve.

Sado që teoria e G. Schramm-it, e cila përmes krishtenizimit të besëve dhe përhapjes së tyre në trevat iliro-shqiptare ta shpjegojë etnogjenezën e popullit shqiptar, për nga konstrukti është e logjikshme, megjithatë, dashur e pa dashur, vetvetiu lë vend për disa pyetje fundamentale që kanë të bëjnë me krishtenizimin e shqiptarëve.

Së pari, si të shpjegohet fakti i qenies së të terminologjisë kishtare liturgjike në Kishën Katolike ndër shqiptarë, e cila terminologji është e karakterit latin dhe e latinishtes së kohës republikane?

Si të kuptohet pjesëmarrja e ipeshkvijve nga e gjithë treva iliro-shqiptare në koncilet ekumenike, duke filluar që nga Koncili i Nikesë në vitin 325, sikur të pranohej hipoteza se besët janë përhapësit e krishtenizmit ndër shqiptarë, në shekujt e mëvonshëm?

Ose, si të kuptohet e tërë ajo korrespondencë e papëve të Romës me ipeshkvijtë e trevës iliro-shqiptare, sikur të pranohet një hipotezë e krishtenizmit të vonshëm të shqiptarëve, të cilin ua sollën besët?

Në Dardani, konkretisht në Ulpianë, 7,5 km në juglindje të Prishtinës, janë dëshmuar martirët e krishterë të kohës së Trajanit, pra ky është fillimi i shekullit II të kohës së krishterë.

Pastaj, sipas Farlatit, shihet se në Dardani, i pari prej apostujve që e ka predikuar krishtenizmin ka qenë Mateu, i cili në radhët e apostujve zgjidhet në vend të Judës Iskariot. Ai ua ka predikuar krishtenizmin fiseve maqedone, dardane, tribale dhe bastarne . Ajo që është më me rëndësi të theksohet është fakti se sot e kësaj dite ende nuk janë gjetur tekstet liturgjike të shkruara në gjuhën bese, ndonëse kjo gjuhë është përdorur deri në fund të shekullit VI. Kjo ende nuk do të thotë se nuk ka pasur libra të shkruar në gjuhën shqipe edhe para Formulës së pagëzimit. Për këte na dëshmon ipeshkvi frëng Guillelmus Adae, i njohur përgjithësisht me emrin Brocardus Monacus. Ai më 1332, në veprën e tij Directorium ad passagium facienda (lib.I,pj.8) thotë: Shqiptarët kanë një gjuhë krejt tjetër dhe të ndryshme nga latinishtja, megjithatë kanë alfabetin latin në përdorim dhe në tërë librat e tyre . A mund të jetë kjo një dëshmi e kontinuitetit të librave në gjuhën bese apo të alfabetit që e ka përpiluar ipeshkvi Niceta i Remesianës? Ç do pohim kishte për të qenë tejet arbitrar. Vërtetë, Dimiter Detschew-i, linguist bullgar, etimologjinë e etnonimit Bessoi e shpjegon me fjalën shqipe besë . Sa mund të jetë ky argument, se shqiptarët janë me origjinë bese, në mungesë të dëshmive adekuate, është pyetje pa përgjigjje. Sepse bizantinët, me emrin Bessoi nënkuptonin vllehët. Kjo është edhe e kuptueshme, kur dihet se bërthama etnike e vllehëve janë pikërisht besët. Dhe ç do ngjashmëri apo lidhshmëri gjuhësore me gjuhën e vllehëve apo të aromunëve, siç e quajnë veten vllehët, është një dëshmi e një bashkëjetese në një areal të gjerë gjeografik dhe në një kohë të caktuar historike. Prandaj, ç do insistim që besët të meren si paraardhës të shqiptarëve është arbitrar dhe hipotetik. Fundja kjo del edhe nga vetë përmbajtja e veprës së Gottfried Schramm-it.Me këtë, aspak nuk e mohoj ndikimin reciprok në kohërat e bashkëjetesës vlleho-shqiptare, pra edhe në krishtenizim. Kur them kështu, atëherë mendoj në konstantimin e drejtë të Peter Bartl-it, sipas të cilit përhapja e krishtenizimit në trevat iliro-shqiptare është zhvilluar në dy faza: në qytete dhe në rrypin bregdetar është i kohës së apostujve, kurse në brendi është i mëvonshëm. Këtë, siç u tha edhe më sipër, e dëshmon lidhshmëria e ngushtë e papëve me prelatët e lartë kishtarë të trevës iliro-shqiptare, të cilët edhe me rastin e ç ështjeve kristologjike dhe përkundrejt përndjekjeve nga ana e perandorëve bizantinë, përherë kanë qenë në lidhje të ngushtë me Kishën e Romës.

Kuptohet se të gjitha baticat dhe zbaticat që u paraqitën gjatë historisë në Kishën e krishterë të trevave iliro-shqiptare, janë edhe refleks i ngjarjeve politiko-shoqërore, pa ndriç imin e të cilave është e pamundshme të kuptohen disa fenomene që e përcjellin zhvillimin institucional të kësaj Kishe në këto treva. Mu për këtë, është më se e nevojshme që në vija të shkurtëra të jepet një pasqyrë e zhvillimit politiko-administrativ të vetë Ilirikumit.

Nga të dhënat që dalin si pasojë e reformave administrative të perandorit romak, Dioklecianit (284-305), pjesa lindore e trevës ballkanike përbëhej nga Dioqeza e Trakisë me gjashtë provinca, e këto ishin: Mezia II, Skitia, Thrakia, Emmimonti (Hemmi=Ballkani, Z.M.), Rodopa dhe Evropa, dhe varej nga prefektura e pretorit të Lindjes me seli në Konstantinopol, ndërkaq, pjesa perëndimore ishte e ndarë në tre dioqeza, atë të Macedonisë, Dakisë dhe të Ilirikut Perëndimor, me gjithsej 19 provinca: Macedonia I dhe II, Thesalia, Ahaja, Kreta, Epiri i Vjetër, Epiri i Ri, që gjendeshin në provincën e Maqedonisë; pastaj Prevalitana, Dardania, Dacia Mediterranea dhe Dacia Ripensis, si dhe Mesia I, të cilat gjendeshin në Dioqezën e Dakisë; kurse Dalmacia, Panonia I dhe II, Savia, Valeria, Noricum Mediterraneum dhe Noricum Ripensis gjendeshin në Ilirikun Perëndimor, kurse nga shekulli IV edhe Dioqeza e Italisë.

Derisa Thrakia përherë i ka takuar perandorit romak lindor, Iliriku në fillim i ka takuar perandorit romak perëndimor. Dhe që nga Teodozi I i Madh (379-395), e më saktësisht, që nga koha e perandorit Gracian (19 janar 379), Dioqeza e Dakisë dhe ajo e Maqedonisë formonin një Prefekturë të Ilirikut Perëndimor, emërtim ky që është ruajtur për një kohë të gjatë. Kah fundi i vitit 395, Honori ia jep këto dy dioqeza Arkadit. Më 23 tetor 424, Placidi, në emër të Valentinianit II, këto dy dioqeza, madje edhe Ilirikun Perëndimor, ia premtoi Teodozit II (408-450), i cili premtim u ratifikua me rastin e martesës së tij me të bijën e Teodozit II (më 21-29 tetor 437). Më në fund, këto treva ranë në duart e barbarëve, kundër të cilëve luftoi Justiniani I (527-565).

Megjithatë, patriarku i Romës, i cili që nga shekulli VI quhet papa i Romës, përherë e ka ushtruar juridiksionin e vet patriarkal në tërë Ilirikun, përkundrejt përkatësisë së ndryshme shtetërore, politike, gjuhësore, kulturore dhe të ritit. Ndërkaq, Konstantinopoli, si patriarkanë, nuk ka mundur të kërkojë diçka të tillë, meqë në shekullin IV ende ishte një peshkopatë e zakonshme, si sufragane e Heraklesë, e cila ishte metropoli e tërë Thrakisë. Konstantinopoli do t'ia marrë këtë primat Heraklesë më 29 qershor 381, me ç'rast edhe e fiton primatin mbi tërë Lindjen dhe ekzarhatin mbi Ilirikun, të cilin deri atëherë e ushtronte Heraklea. Nga dokumentet e koncileve ekumenike të mbajtura në Konstantinopol gjatë viteve 681-692, del qartë se këto treva vareshin nga patriarku i Romës.

Nga mungesa e dokumenteve të shkruara të kohës, pothuajse është e pamundur që deri në shekullin III të erës së krishterë të përcillet zhvillimi i krishtenizmit dhe i Kishës në këto treva. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se në këto treva nuk ka qenë e organizuar jeta e krishterë dhe hierarkia kishtare. Fundja, letrat e shën Palit na flasin qartë se bashkësitë e tilla kishtare kanë ekzistuar. Përveç kësaj, duhet theksuar se në Martirologium Romanum, nën datën 18 gusht shkruhet se dy gurgëdhendës, Flori dhe Lauri, kanë qenë dëshmitarët e parë në Ulpianë. Po ashtu, është fakt se krishtenizmit, lirinë e veprimtarisë dhe shtetësinë, ia dha perandori romak Konstantini i Madh, nga Naissusi në Dardani. Këtë hap, ai e ndërmori pas ngadhënjimit mbi Maksencin, te ura e Milviut, më 312. Megjithatë, duhet theksuar se Konstantini i Madh, përkundrejt faktit se me Ediktin e Milanit, të vitit 313, ia dha lirinë krishtenizmit, ai edhe më tutje mbeti adhurues i hyjnisë solare, siç mund të shihet nga monedha e tij, në të cilën është i skalitur mbishkrimi "Claritas et Soli Invicto".

Liria që ua dha të krishterëve, nuk qe gjest i bindjes së tij fetare, pasi që dihet se krishtenizmin e pranoi në shtrat të vdekjes, por ajo ka qenë, thjesht, gjest politik. Në të vërtetë, nëse dikush ka dashur të sundojë mbi Lindjen, atëherë, ai patjetër ka qenë i detyruar në mos të jetë i krishterë, atëherë të paktën të jetë simpatizues i krishtenizmit. Mu për këtë arsye ka qenë i detyruar t'i afrohet hierarkisë kishtare. Ky afrim nuk ka qenë vetëm përkrahje, por edhe ndihmesë në zhvillimin e saj të përgjithshëm. Në këtë frymë duhet kuptuar edhe konvokimi i Koncilit I Ekumenik, nga ana e tij, e i cili u mbajt në Nike më 325 dhe atë madje në oborrin perandorak. Në këtë koncil u formuluan dhe u sistemuan themelet e besimit të krishterë.

Shkasi për konvokimin e Koncilit I Ekumenik ishte mësimi i presbiterit Arius nga Aleksandria e Egjiptit, i cili, i preokupuar me konceptin monoteist, filloi ta mohojë Njëqenësinë apo konsubstancialitetin – όmoousioz - e Atit dhe Birit. Me këtë, ai, në të vërtetë, e mohonte mësimin themelor të krishterë, i cili thotë se Krishti është Zot. Në këtë koncil morën pjesë edhe ipeshkvijtë nga Iliriku, në mesin e të cilëve përmendet edhe Dacus Dardanić nga Scupi. Prania e përfaqësuesve të hierarkisë së Kishës dardane është dëshmuar edhe në Koncilin Kishtar në Sardikë (Sofia e sotme), në të cilin kanë marrë pjesë 170 ipeshkvij, nga Lindja dhe Perëndimi. Në mesin e tyre kanë qenë edhe prelatët e Kishës së Ilirikumit, të cilët edhe u nënshkruan në aktet konciliare, si: Paregorius a Dardania de Scupis, Gaudentius nga Naissusi dhe Machedonias nga Ulpiana, e të cilët njëzërit e dënuan mësimin e Ariusit.

Mospajtimet teologjike, reflektoheshin edhe në fushën politike. Me fjalë tjera, pas disfatës në Koncilin e Sardikës (343) dhe pas betejës te Mursa (Osijeku i sotëm) më 351, Perandoria Romake u nda në dy pjesë. Ngadhënjimi i Konstancit, në realitet ishte edhe fitore e arianizmit, i cili në Koncilin e Sirmiumit (Mitrovica e Sremit) dhe në Koncilin e Riminiumit, më 359, u shpall për religjion shtetëror. Grindjet doktrinare përbrenda Kishës, të cilat implikoheshin edhe në qëndrimet e sundimtarëve, dukshëm e kanë dobësuar Kishën e krishterë të këtyre viseve. Ndoshta, pikërisht edhe në këtë fakt duhet kërkuar arsyeja pse Dacia dhe Mezia e Epërme, pastaj edhe Dardania, hierarkinë e tyre kishtare e kanë pasur vetëm në rang të ipeshkvijve.

Mirëpo me vdekjen e perandorit Konstanc, më 361, arianizmi e humbi mbështetjen e vet shtetërore. Kështu, në mesin e ipeshkvijve të Ilirikumit, gjithnjë e më tepër fillon të përvetësohet besimi në Njëqenësinë apo konsubstancialitetin e Atit dhe Birit.

Në të vërtetë, një kthesë radikale, në këtë drejtim, bëhet më 375, kur në selinë e Ipeshkvisë së Milanos vjen Ambrozi. Me përkrahjen e tij, në Sirmium (sot Mitrovica e Sremit) emërohet ipeshkëv Anemiu, ithtar i zellshëm i Besojmës së Nikesë. Ky, posa u zgjedh për ipeshkëv, më 375 e konvokoi Sinodin Kishtar, punët e të cilit u zhvilluan në frymën e vendimeve të Koncilit të Nikesë. Dhe me vendimet e Koncilit të Akvilesë, i cili u mbajt më 381, Ambrozi, ipeshkëv i Milanit, e kurorëzoi veprimtarinë e vet në ruajtjen dhe fuqizimin e vendimeve të Koncilit të Nikesë. Me këtë, arianizmi, që e kishte përshkuar një pjesë të hierarkisë kishtare të Ilirikumit, definitivisht thehet.

Po ashtu, më 381, perandori Teodozi I (379-395), i cili ishte ithtar i zjarrtë i Besojmës së Nikesë, e konvokoi Koncilin II Ekumenik në Konstantinopol. Në të, definitivisht formulohet "Besojma e Nikesë". Ishte ky, koncil i tërë Orientit, ndonëse në të, përveç Akolit, ipeshkvit të Selanikut, ipeshkvijtë tjerë të Ilirikumit Lindor, nuk morën pjesë. Arsyeja e pjesëmarrjes së tij në këtë koncil, qëndron në faktin se ky ishte mik i ngushtë me perandorin. Duke pasur parasysh rëndësinë e Selanikut, i cili ishte jo vetëm qendër e fortë ekonomike, por edhe seli e prefektit të Ilirikut, nën ingerencat e të cilit ishin shumë regjione, prerogativat e tilla kanë ndikuar që edhe për nga aspekti kishtar ta gëzojë një autoritet të veçantë, gjegjësisht një primat mbi tërë këtë trevë.

Dhe përkundrejt lëkundjeve politike që e përshkonin Ilirikun, madje edhe përkundrejt fenomeneve skizmatike, sidomos përsa i përket çështjeve kristologjike dhe mariologjike, ndaj të cilave shfaqej një luhatje në hierarkinë kishtare, e cila luhatje ishte më tepër pasojë e presioneve politike nga ana e perandorëve bizantinë se sa e qëndrimeve personale, kjo hierarki kishtare nuk i ndërpret marrëdhëniet me Romën. Kjo gjë më së miri shihet nga korrespondenca e papëve me prelatët e kësaj kishe.

Papa Damazi (366-384), ka mbajtur korrespondencë me Akolin, ipeshkvin e Selanikut, të cilit i jep sqarime lidhur me pyetjet që kishin të bëjnë me një letër të mëparshme. Po ky papë i dërgon letër Akolit dhe pesë kolegëve të tij, në të cilën letër ai i udhëzon që të marrin qëndrim të drejtë lidhur me kandidaturën e individëve në fronin e Konstantinopolit. Po ashtu, pasardhësi i Damazit, Sirici (384-398), i fuqizon edhe më tepër marrëdhëniet me Anizin, pasardhësin e Akolit. Në letrën e vitit 385 ose 386, papa i Romës, metropolitit të Selanikut ia njeh të drejtën që e ka pasur edhe më parë, që të vendosë për shugurimin e secilit individ për ipeshkëv në Ilirik, duke i përfshirë këtu, me siguri, dioqezat e Dakisë dhe të Maqedonisë. Që të evitohen keqpërdorimet me rastin e këtyre shugurimeve, e të cilat kanë ekzistuar dhe me të cilat papa i Romës ka qenë i njoftuar, papa urdhëroi që për ipeshkvij të shugurohen individët sipas "vendimeve të Koncilit të Nikesë dhe të Kishës Romake".

Inocenti I (402-417), posa zgjedhet për papë, në letrën e 20 dhjetorit 402, e lajmëron Anizin për këtë dhe në mes tjerash i shkruan se do ta vazhdojë rrugën e paraardhësve të vet: "Ipeshkvijtë, paraardhësit e mi, gjegjësisht të kujtesës së shenjtë - Damazi, Sirici dhe burri i sipërpërmendur (Anastazi), ashtu kanë vendosur, që çdo gjë që të ndodhë në ato vise, t'ia paraqesin shenjtërisë sate e cila është plot drejtësi për zgjedhje dhe vendosje".

Letrat e përmendura dëshmojnë faktin se ipeshkvijtë e Selanikut, kanë qenë të konsideruar nga papa i Romës si prelatë më të rëndësishëm në Ilirik, me të cilët, Kisha e Romës ka qenë në lidhje të ngushtë që nga papa Damazi.

Këtë e dëshmon më së miri letra e papës Inocentit I, e shkruar më 17 qershor 412, kurse e dërguar Rufit, ipeshkvit të Selanikut, pasardhësit të Anizit. Në këtë letër, papa, para së gjithash, i numëron territoret, në të cilat ushtrohen ingerencat e Metropolisë së Selanikut, e këto përfshiheshin në provincat e dy dioqezave: Macedonia (Ahaja, Tesalia, Epiri i Vjetër, Epiri i Ri) dhe Dacia (Dacia Mediterranea, Dacia Ripensis, Moesia, Dardania, Prevalitana). Dhe në këtë letër thuhet se papët, këto territore ia kanë besuar së pari Akolit dhe pastaj Anizit. Përveç tjerash, papa në këtë letër shkruan se kjo nuk është hera e parë që vendosim kështu, dhe se, ndonëse secila ipeshkvi e ka ipeshkvin e vet, prapëseprapë, ipeshkvi i Selanikut është mbi të gjithë. Përmes duarve të tija kalojnë negociatat e kolegëve të tij me Romën.

Në një letër tjetër, të po këtij pape, të shkruar më 13 dhjetor 414, të cilën ia dërgon Rufit dhe 22 prelatëve të tjerë, e në të cilën shprehimisht i përmend me emra dhe i cilëson si episcopis macedonibus, nënkuptohen qartë si ipeshkvij të Ilirikut. Nga kjo letër, po ashtu dëshmohet prania e ingerencave juridike të papës së Romës, si në çështje administrative ashtu edhe në ato disiplinore, ndaj ipeshkvijve të Ilirikut.

Në të vërtetë, siç thekson F. Dvornik, papa Inocenti me këtë letër, nuk ka pretenduar që të sjellë risi në marrëdhëniet midis Romës dhe Selanikut, por ka dëshiruar ta vazhdojë rrugën e paraardhësve të vet, lidhur me të drejtat që u janë dhënë Akolit dhe Anizit.

Së këndejmi, për ta realizuar programin, F. Dvornik-u mendon se duhet pasur parasysh letra e papës Siricit dërguar Anizit, e në të cilën shihet qartë se ai, në bashkëpunim sa më të ngushtë me ipeshkvijtë e Selanikut, dëshiron ta stabilizojë gjendjen, kuptohet në frymën e gjendjes politike që e përshkon Ilirikun (380-395). Letra e lartpërmendur, e papës Inocentit I, dëshmon se privilegjet e dhëna metropolitit të Selanikut nga Sirici, kanë qenë të konfirmuara edhe nga pasardhësi i tij, Anastazi (398-402).

Nga gjithë kjo që u tha, shihet se themelimi i një vikariati në Selanik, ka qenë me të vërtetë një akt i qëlluar dhe i mençur. Sepse, duke iu adaptuar situatës së re politiko-administrative, papët e Romës i kanë ruajtur ingerencat e tyre juridike në Ilirik, madje për një kohë të gjatë.

E njëjta gjendje do të vazhdojë edhe gjatë papëve të shekullit V.

Papa Bonifaci (418-422), lidhur me autoritetin e ipeshkvit të Selanikut, ndër të tjera thotë se ai rrjedh ngase ai, në Ilirik, është vikar i Selisë Apostolike. Me fjalë tjera, ingerencat që i gëzon ipeshkvi i Selanikut mbi Ilirikun, janë të dhëna nga Krishti, i cili ia ka dhënë këto Pjetrit për Kishën mbarë.

Këtë gjendje e trazon Teodozi II (408-450), perandor i Konstantinopolit, me ligjin e tij të 14 qershorit 421. Sipas këtij ligji, të gjitha ingerencat e papës së Romës, mbi Ilirikun, shuhen.

Kundër qëndrimit të tillë reagon papa Bonifaci. Ky i drejtohet për ndihmë perandorit të Perandorisë Romake të Perëndimit, Honorit (395-423), birit të perandorit Teodozit I. Honori i del në ndihmë dhe kështu mbrohen dhe ruhen të drejtat e Kishës Romake në Ilirik. Bonifaci, në letrat e veta, dërguar ipeshvijve të Ilirikut Lindor dhe të Thesalisë, dëshmon qartë për ingerencat juridike që i ka papati në Ilirik.

Dhe, derisa papët e deritanishëm, në letrat e tyre dërguar hierarkisë kishtare të Ilirikut, në mënyrë të drejtpërdrejtë e përmendin ipeshkvin e Selanikut dhe këto letra i drejtohen pikërisht vikariatit të Selanikut, papa Celestini I (422-432), qarkoret e veta të vitit 424, ua dërgon ipeshkvijve të Ilirikut: atyre të Ahajës, Thesalisë, Epirit, Prevalitanës dhe të Dacia Mediterraneës; si dhe argjipeshkvijve të Viminaciumit (Kostolci i sotëm në Serbinë Verilindore), Ratiarës (Arç ari i sotëm në Rumani), Sardikës (Sofia e sotme) dhe Scupit; mirëpo, në të cilat thekson se, për sa i përket ingerencave të ipeshkvit të Selanikut, asgjë nuk ka ndryshuar. Ekzistimin e hierarkisë kishtare të Ilirikut e dëshmojnë edhe letrat e papës Sikstit III (432-440), dërguar ipeshkvijve të Ilirikut me rastin e mbajtjes së Koncilit në Selanik, në të cilat letra, ua përkujton të drejtat e tyre kanonike.

Sidoqoftë, edhe përkundrejt faktit të heshtjes së emrave të selive ipeshkvnore në qarkoret e papëve, deri në vitet e njëzeta të shekullit V, ato, megjithatë kanë ekzistuar. Shkakun e heshtjes, me siguri, duhet kërkuar në gjendjen e vështirë politike, të shkaktuar me invadimin e barbarëve, gjegjësisht, gotëve, hunëve, sarmatëve, kvadëve, markomanëve, alanëve dhe vandalëve, që nga gjysma e dytë e shekullit IV në këto treva. Në të vërtetë, një invadim i tillë u bë i mundshëm, ngase ushtria e Perandorisë Romake ishte më se e angazhuar në frontin persian. Atila, gjatë kësaj kohe, në luftën e parë të tij e pushtoi Viminaciumin, Singidunumin (Beogradi i sotëm) dhe Sirmiumin (Mitrovica e Sremit). Pastaj, pushtohen dhe shkatërrohen Naissusi (Nishi i sotëm) dhe Sardika në Dacia Mediterranea. Të gjitha këto shkaktuan shkëputjen e Prefekturës së Ilirikut nga Konstantinopoli. Theodozi II, më 27 gusht 443, detyrohet ta nënshkruajë paqen. Për të gjitha këto shkatërrime dhe vrasje të tmerrshme që barbarët i ushtruan mbi priftërinjtë, ipeshkvijtë dhe popullatën në përgjithësi, në këto treva, flasin qartë edhe dy shenjtër: shën Jeronimi, i cili edhe vetë ka qenë me origjinë ilire dhe shën Ambrozi. Gjendja e tillë kaotike, që mbretëronte në këto treva, diktoi që ipeshkvijtë e provincave latino-folëse, mos të marrin pjesë në punimet e koncileve të Efezit (431 dhe 449).

Por, edhe përkundrejt kësaj, nga ajo që u tha pak më parë, del qartë se në shekullin V, hierarkia kishtare është komplete dhe e përkufizuar në kufijtë e provincave civile me metropolitë e tyre: Mesia I, Dacia Ripensis dhe Dacia Mediterranea me Metropolinë e Sardikës, pastaj Dardania me Metropolinë e Scupit, e më vonë Justiniana I, pastaj Prevalitana me Metropolinë e Scodrës, Macedonia me Metropolinë e Selanikut, Epiri i Ri me Metropolinë e Durrësit, Epiri i Vjetër me Metropolinë e Nikopolisit, Thesalia me Metropolinë e Larisës, Ahaja me Metropolinë e Korintit dhe Kreta.

Së këndejmi, në korrespondencën e papës Luanit të Madh (440-461), përmenden edhe emrat e metropolitëve, në mesin e të cilëve mund të identifikohen: Seneciu nga Prevalitana (Scodra), i njohur që nga koha e papës Inocentit I (402-417), pastaj Lucasi nga Epiri i Ri (Durrës), Vigilantiusi nga Thesalia (Larisa) dhe Atikau nga Epiri i Vjetër (Nikopolis). Ndërkaq, mendimet për identifikimin e Korosit me metropolitin e Scupit dhe Theodulosit me metropolitin e Sardikës, janë vetëm supozime, të cilat vështirë mund të vërtetohen.

Sidoqoftë, duke i pasur parasysh të dhënat që u shtruan më sipër, mund të supozohet se edhe Nestori, i cili mësonte se në Krishtin janë dy natyra të ndara, i cili mësim u dënua në Koncilin e Efezit, më 431, ka pasur ithtarë të vet edhe në mesin e prelatëve të Ilirikut Lindor.

Megjithatë, me dënimin e mësimit të Nestorit, mospajtimet kristologjike nuk morën fund. Kështu Eutiku dhe ithtarët e tij, mësonin se në Krishtin është vetëm një natyrë, dhe atë, ajo hyjnore. Ky mësim u dënua në Koncilin IV Ekumenik të Kalcedonit, më 451, të cilin e konvokoi perandori Marcian (450-457). Në këtë koncil, si duket, për të parën herë u përmend nocioni "orthodoksi", me kuptim të mësimit të drejtë. Në të vërtetë, këtu shqyrtohej çështja se a është Mëria vetëm Hylindëse, përkatësisht Theotokos, apo njëherësh edhe Krishtlindëse gjegjësisht Christotokos. Me intervenimin e papës së Romës, Luanit të Madh, u arrit pajtimi se në Krishtin janë dy natyra "të pandara dhe të pangjitura", gjegjësisht ajo njerëzore dhe ajo hyjnore. Duke e dënuar kështu, si doktrinën nestoriane ashtu edhe atë të monofizitëve, të gjithë etërit kishtarë u pajtuan se ky është besimi i apostujve. Kështu besojmë ne të gjithë. Përmes Luanit ka folur Pjetri. Për atë se a ka pasur në këtë koncil pjesëmarrës nga trevat për të cilat bëjmë fjalë këtu, në mungesë të të dhënave të shkruara, vështirë se mund të themi diçka për së afërmi. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se këta, vërtet, nuk kanë marrë pjesë. Mospërmendja e emrave të prelatëve të këtyre trevave, si pjesëmarrës në këtë koncil, shpjegohet si pasojë e ngjarjeve të turbullta dhe mossigurisë, që u shkaktuan nga invadimet e popujve barbarë. Hierarkia kishtare ka ekzistuar edhe gjatë këtyre kohëve të turbullta. Fundja, kontinuiteti i saj del në dritë edhe në gjysmën e shekullit V, kur përmendet Ursili (Ursiciusi), ipeshkëv i Scupit.

Me ardhjen e perandorit bizantin, Luanit I (457-478), në pushtet, lidhjet midis Romës dhe hierarkisë kishtare të Ilirikumit fillojnë të dobësohen. Ky, me qarkoren e vet, dërguar metropolitëve, e konvokon koncilin provincial, në të cilin është dashur të trajtohen problemet që kanë qenë të pranishme në Koncilin e Kalcedonit dhe së bashku me to edhe çështja e Timotej Elurit, patriarkut të Aleksandrisë. Ipeshkvi i lartpërmendur nënshkruhet si Ursilius episcopus Dardanić, kurse pas tij letrën e nënshkruajnë ipeshkvi dalmat i Neutianës dhe Maximi, ipeshkëv i Diokletianës. Ndërsa perandori, në letrën e vet e titullon me Ursicius episcopus Scopiensis, i cili e ka udhëhequr ipeshkvinë prej vitit 457 ose 458, e deri më 493. Është më se e rëndësishme të theksohet kjo gjë, kur dihet gjendja politike dhe religjioze, e cila u përshtatej monofizitëve, e sidomos në kohën e perandorit Zenon (474-491) dhe Henotikut të tij, i cili ka qenë refleks i një kompromisi të caktuar në këto grindje kristologjike. Ky dokument nuk ka qenë i pranueshëm, sikur për monofizitët ashtu edhe për Romën, pasi që në të nuk përmendet Tomosi i Luanit të Madh (440-461) dhe, në mes tjerash, dënohet edhe Koncili i Kalcedonit. Këtë gjendje e rëndon edhe aktiviteti i Akaciut, patriarkut të Konstantinopolit (472-489), i cili, duke e shfrytëzuar gjendjen e vështirë të Romës, e cila tani gjendej në duar të barbarëve, e konsideronte veten për ipeshkëv të parë në botën e krishterë. E tërë kjo çoi kah skizma e madhe, më 484. Me këtë, definitivisht u cenuan ingerencat e papatit në këto treva. Përveç kësaj, në këtë kohë, monofizitët orvaten që të mbizotërojnë me Ilirikun, kështu që u shkaktua rrëzimi i shumë qeverive në Konstantinopol. Për t'i dhënë fund gjendjes së këtillë, patriarku i Konstantinopolit, Akaciu, filloi t'u lëshojë pe monofizitëve. Qëllimi i tij ka qenë që ta anektojë Ilirikun Lindor, për nga aspekti kishtar. Ai e bëri për vete ipeshkvin e Selanikut, Andrenë, ashtu që u ndërpre bashkësia në mes papës dhe vikariatit të Selanikut, përmes të cilit, Roma i ushtronte ingerencat e veta juridike dhe kishtare mbi Ilirikun Lindor deri më 484.

I ballafaquar me një situatë të tillë, papa Gelazi (492-496), u përpoq me tërë fuqitë e veta, që ta kthejë Ilirikun Lindor nën ingerencën e vet, njëkohësisht duke iu kundërvënë edhe pelagianizmit, i cili kishte marrë hov në Dalmaci. Kjo gjë, posaçërisht shihet nga letra e tij, dërguar më 493, Honorit, ipeshkvit të Salonës. Në këtë letër, papa insiston që të mbahet sinodi krahinor, në të cilin duhen arsyetuar intervenimet ekleziologjike të Romës. Mirëpo, edhe përkundrejt këtyre fortunave, që i rënduan marrëdhëniet e Ilirikut Lindor me Romën, prapëseprapë, hierarkia kishtare e kësaj treve i mbeti edhe më tutje besnike papës së Romës. Këtë besnikëri e shpreh edhe hierarkia kishtare e Dardanisë, gjë që shihet qartë nga korrespondenca reciproke në mes saj dhe papës. Megjithatë, duket se ky unitet ka qenë më tepër i karakterit formal, pasi që prelatët kishtarë, në letrat që ia dërgojnë papës, i premtojnë se do ta ndërpresin bashkësinë me skizmatikët, Akaciun dhe Eutikun. Në vazhdim e sipër e lusin papën që t'ua dërgojë një delegat, i cili kishte për t'iu ndihmuar në zgjidhjen e problemeve të rënda. Papa është i vetëdijshëm për këtë gjendje, prandaj edhe përpiqet që në çdo mënyrë ta forcojë pushtetin e vet në këto treva. Në këtë frymë, ai, më 494, Kishës dardane ia dërgon një qarkore të gjatë

Nga kjo qarkore shihet se papa, si duket, ka pasur informata të caktuara për gjendjen e Kishës në Dardani. Përveç kësaj, ai e ka pasur edhe përkrahjen e njëfarë abati, i quajtur Natalis dhe të sivëllezërve të tij. Për më tepër, në Romë ka ardhur edhe një prelat dardan, i cili papën e ka informuar për të gjitha gjërat që ndodhnin në Dardani.

Në letrën e prelatëve dardanë, të vitit 494, në vend të parë gjendet nënshkrimi i ipeshkvit Johanes nga Scupi. Pas tij vijojnë emrat e pesë ipeshkvijve: Bonosus, Samuel, Verianus, Faustinus dhe Ursinus. J. Zeiller mendon se në kuadër të këtyre pesë sufraganëve janë ipeshkvijtë e Ulpianës, Neutianës dhe Diokletianës, ndërkaq i katërti duhet të jetë ipeshkvi i Merianës, e cila seli ipeshkvnore, sipas mendimit tim, duhet të jetë në lokalitetin e Municipiumit DD, në afërsi të Soçanicës, 27 km në veri të Mitrovicës së Kosovës. Për ipeshkvin e pestë, J. Zeiller-i mendon se selia e tij ka qenë jasht trevës së Dardanisë. Për një konstatim të tillë, J. Zeiller-i gjen mbështetje në faktin se situata në këto treva, kah fundi i shekullit V, nuk ka qenë aq e sigurt, për ç'arsye, disa seli ipeshkvnore që ishin jasht Dardanisë, ishin nën Dardani.

Prelatët dardanë e mbajtën sinodin e tyre krahinor në Scup, nën udhëheqjen e metropolitit të tyre të Scupit. Me këtë rast, ata u deklaruan për ekskomunikimin e Eutikut, Pjetër Fulonit dhe Akacit. Me këtë edhe e vërtetuan ndërprerjen e marrëdhënieve me Konstantinopolin dhe pajtimin me Romën. Megjithatë, në letrën dërguar papës, ipeshkvijtë, në mes tjerash, e lajmërojnë atë lidhur me disa vërejtje dhe qëndrime të disa ipeshkvijve, të cilët thonë se përveç koncilit, asnjërin prej tyre, e sidomos jo atë të Konstantinopolit, nuk mund ta dënojë askush. Kjo ka të bëjë, me siguri, me rastin e Akacit, me ç'rast edhe shprehet hutueshmëria dhe luhatshmëria e tyre. Mirëpo, në këtë qëndrim me siguri ka ndikuar edhe politika religjioze e perandorit bizantin, Anastazit I (491-518), e cila ishte në kundërshtim të pakompromis ndaj Romës dhe ndaj ingerencave të saja juridike në këto treva. Sidoqoftë, përkundrejt kësaj, papa Gelazi, me letrën tjetër të vitit 496, të titulluar me "Dilectissimis fratribus universis episcopis per Dardaniam", e cila fillon me fjalët "Valde mirati sumus", e shpreh jo vetëm kënaqësinë për një qëndrim të tillë të ipeshkvijve të Dardanisë, por e shpreh edhe qëllimin për mënjanimin e propagandës nga Lindja, e cila krijonte ngatërresa, jo vetëm në fushën doktrinare por edhe në atë të ingerencave juridike të Romës në këto treva. Përveç kësaj, papa në letrën e vet, thekson se Akaci, si heretik, është dashur të dënohet. Dhe jo vetëm ky, por edhe të gjithë ata që e kanë përkrahur. Mu ashtu siç ka ndodhur edhe me nxënësit e Ariusit. Në të vërtetë, gjatë tërë këtij konfrontimi doktrinar, në mes Kishës së Romës dhe asaj të Lindjes, në mes tjerash, shprehej identifikimi gjeografik i Perandorisë së Lindjes me atë të trevës kishtare, me qëllim të ruajtjes së pavarësisë së vetë Kishës së Lindjes. Kundër një identifikimi të tillë perandorako-kishtar, përkatësisht të helenizmit me Kishën e Lindjes, latinët iu kundërvunë grekëve. Mirëpo, të gjithë ata prelatë të Kishës Lindore, të cilët nuk pajtoheshin me intencat e tilla të Kishës Lindore dhe të cilët në luftën e tyre kërkonin ndihmë nga papati, përndiqeshin. Kështu, këto përndjekje i pësuan Flaviani i Konstantinopolit dhe Atanazi i Aleksandrisë, të cilët shprehimisht pohonin se e vetmja hierarki kishtare e vërtetë është ajo e Kishës së Romës, në krye të së cilës gjendet papa, si pasardhës i shën Pjetrit. Kjo gjë shihet qartë edhe nga letra e lartpërmendur, në të cilën trajtohet edhe çështja e Akacit, i cili qe dënuar nga papa i Romës "pro suo principatu" dhe, pikërisht papa është ai i cili e kryeson sinodin dhe asnjë ipeshkëv nuk mund t'i ikë gjykimit të tij. Sepse papës i është dhënë pushteti që të mund ta asgjësojë çdo mendim që nuk është në pajtueshmëri me mendimin e Kishës Apostolike. Mu për këtë, askush nuk guxon t'u kundërvihet vendimeve të papës. Këtë qëndrim, vetë papa ua shpjegon prelatëve dardanë, kur u thotë se Andrea, ipeshkvi i Selanikut, nuk deshti të heq dorë nga herezitë, prandaj edhe nuk gjendet në bashkësi me papën e Romës. Papa, në të vërtetë, me këtë vetëm se e dëshmon traditën dhe mësimin kishtar mbi primatin e Kishës së Romës, përkatësisht të papës së Romës. Kështu, papa Gelazi, përpiqet që ta ripërtëritë dhe ta riforcojë unitetin e Kishës, duke e kërkuar përkrahjen e sinodeve krahinore kishtare, të metropolitëve dhe të ipeshkvijve. Rol të rëndësishëm, në këtë drejtim, ka luajtur hierarkia kishtare e Dardanisë, e cila, si provincë e së folmes dhe kulturës latine, ka qenë, ashtu të themi, armiqësisht e përcaktuar ndaj Konstantinopolit.

Sidoqoftë, uniteti, përkatësisht bashkësia në mes Romës dhe hierarkisë kishtare të Ilirikut Lindor, konkretisht Dardanisë, ka qenë ende e karakterit formal, madje edhe në kohën e papës Anastazit II (496-498), siç mund të shihet nga qarkorja e këtij pape, dërguar ipeshkvit të Scupit. Mirëpo, kjo Kishë, përkundër politikës së vrazhdë të perandorit bizantin, Anastazit I (491-518), i cili ishte përkrahës i Eutikut dhe mësimit të tij, mbetet në lidhje me papatin.

Perandori Anastazi I, i cili e shprehte një mosbesim të madh ndaj papës që gjendej "in partibus barbarorum", i paralizoi tërësisht marrëdhëniet midis Romës dhe Ilirikut Lindor. Ai, duke i përkrahur monofizitët, njëkohësisht, në Lindje e forconte opozitën klerikale ndaj Romës. Këtë qëndrim e kishte edhe ushtria. Mirëpo, Roma, në realizimin e ingerencave të saj juridike dhe shpirtërore në territorin e Ilirikut, mbështetej në provincat latine, në të cilat provinca, rezistenca e ipeshkvijve, e sidomos e atyre të Dardanisë, kundër monofizitëve, që ishte manifestuar qysh kah mbarimi i shekullit V, rritej gjithnjë e më tepër. Megjithatë, gjatë papatit të Anastazit II (496-498), Kisha e Ilirikut nuk përmendet në relacione. Ajo, përsëri përmendet më 512, kur papa Simaku (498-514), e merr një letër nga "orientalët". Në përgjigjjen e tij të 12 dhjetorit 512, të drejtuar ipeshkvijve, klerit, arkimandritëve të Ilirikut, Dardanisë dhe të dy Dakive, papa Simaku e shpreh në mënyrë të prerë dhe koncize porosinë, me të cilën e dënon çdo përkujtim në Akaciun dhe e kërkon bashkimin e sërishëm me Selinë e Shenjtë. Njëherësh, për pajtim teologjik, propozon përdorimin e barabartë të dy formulave: ex duabus naturis (nga të dy natyrat) dhe in duabus naturis (në të dy natyrat), me qëllim të definimit të unitetit hipostatik në Krishtin, vetën e dytë hyjnore.

Edhe nga titulli i letrës shihet një evoluim i ndërsjelltë i marrëdhënieve midis papatit dhe Kishës së Ilirikut. Megjithatë, duhet thënë se ky unitet nuk ka qenë aq i hapur dhe i qëndrueshëm. Këtë na e dëshmon rasti i Gergentit nga Dardania, i cili duke e pranuar monofizitizmin, krishtenizmin, në trevën e huritëve, e predikoi në formën e monofizitizmit. Arsyeja e një qëndrimi të tillë, siç u tha edhe më parë, duhet kërkuar në politikën e vrazhdë të perandorit bizantin Anastazit I (491-518), i cili ka qenë kundërshtar i madh i ingerencave të papës në Ilirik. Ky, në të vërtetë, kishte kaluar tërësisht në monofizitizëm. Prandaj, edhe i përndiqte të gjithë ipeshkvijtë që nuk pajtoheshin me politikën e tij fetare. Pasoja e një politike të tillë, shprehet në luhatshmërinë e disa prelatëve të lartë të Kishës së Dardanisë, të cilët kalojnë në anën e politikës perandorake. Këtë e dëshmon edhe korrespondenca e papës Hormizdit (514-523) me ipeshkvijtë e provincave latine.

Papa Hormizdi, i ballafaquar me një frymë të tillë kundërpapnore, me urtësi dhe me dëshirë që të njoftohet me gjendjen ekzistuese sa më mirë, i dërgon në Ilirik dhe në provincat e tjera latine delegatët e vet, Enodin nga Pavia dhe Fortunatin nga Katana, madje edhe me udhëzime të caktuara se si duhet të kthehen heretikët dhe si duhet vepruar in partibus Grćcorum (në trevat e grekëve). Nga kjo korrespondencë shihet edhe konvertimi i prelatëve dardanë, të cilët u përkrahën dhe u trimëruan nga ana e përfaqësuesve të papës. Këtë e shohim edhe nga letra e Avitit, ipeshkvit të Vjenës, dërguar Cezarit nga Arli, më 11 shtator 515, me të cilën e lajmëron se dardanët, ilirët dhe skitët janë deklaruar për bashkësi me Romën. Ndërkaq, papa Hormizdi, me letrën e 15 shkurtit 517, e lajmëron Avitin se dardanët, ilirët dhe trakasit janë kthyer në bashkësi me papën. Në këtë letër flitet për dëshirën e ipeshkvijve dardanë, por jo vetëm të tyre, por edhe të ipeshkvijve të Illyricus vicina Pannonić (Ilirikut në afërsi të Panonisë), që me siguri ka të bëjë me ipeshkvijtë e Moesia Prima, përkatësisht me ipeshkvijtë e Serbisë së sotme, që t'u shugurohen ipeshkvijtë dhe që ingerencat e papës, të zbatohen në të gjitha territoret që i ka grabitur vikariati i Selanikut. Për kthimin e ipeshkvijve të Dardanisë dhe të të dy Dakive, na dëshmon edhe Chronographia e Theofilakut për vitin 608, gjegjësisht 508, ku thuhet se 40 ipeshkvij janë mbledhur në koncil, me qëllim që t'i ndërpresin marrëdhëniet me Dorotheun, ipeshkvin e Selanikut, i cili edhe vetë, tërësisht kishte kaluar në monofizitizëm dhe i ishte bashkuar Timoteut, patriarkut të Konstantinopolit, i cili ishte emëruar nga perandori. Me emërimin e tij dëshirohej të arrihet shfuqizimi i gjykimit, të cilin, etërit kishtarë e kishin shprehur në Koncilin IV Ekumenik në Kalcedon, kundër monofizitëve. Përveç kësaj, nga kjo mbledhje, papës Hormizdit i dërgohet letra, me të cilën ipeshkvijtë, emrat e të cilëve nuk përmenden, përpiqen ta bindin papën, se ipeshkvijtë e Dardanisë kanë qenë në bashkësi me Kishën e Romës.

S'do mend se kjo politikë e papëve të Romës, e cila i pranonte lidhjet e ngushta me institucionet e krahinave kishtare, ka pasur sukses. Mirëpo, për hir të së vërtetës, duhet thënë se gjithmonë ka pasur renegatë në radhët e ipeshkvijve përbrenda bashkësive kishtare nëpër krahinat e Ilirikut Lindor, përveç, e kjo duhet theksuar, atyre të Prevalitanës. Këtë e dëshmon edhe fakti, se një episcopus prevalitensis (ipeshkëv prevalitanas), më 519, në koncilin krahinor të Epirit të Ri, ka qenë i ekskomunikuar, me pretekst se ka kaluar në anën e papës.

Në të vërtetë, pajtimi midis Kishës Lindore dhe asaj të Romës ka qenë i pranishëm edhe në provincat e të folmes greke.

Kuptohet se një qëndrim i tillë i prelatëve të lartë kishtarë të krahinave të lartpërmendura nuk përputhej me intencat e perandorit bizantin, Anastazit I (491-518). Dëshira e këtij perandori ka qenë që kësaj ecurie t'i ndërpritet hovi. Prandaj i ftoi disa prelatë: Alkisonin, ipeshkëv i Nikopolit (kryeqendër e Epirit të Vjetër), Lorencin, ipeshkëv i Lihnidit (Ohri i sotëm), Dominionin, ipeshkëv i Sardikës (Sofia e sotme), Gajanin, ipeshkëv i Naissusit (Nishi i sotëm) dhe Evangelin, ipeshkëv i Pautalisë. Përveç që i qortoi, ky edhe i burgosi. Mirëpo, ushtria e Ilirikut Lindor, me të mësuar për këtë ngjarje, filloi të japë shenja mospajtimi me këtë vendim të perandorit. I ballafaquar me këtë qëndrim të ushtrisë së Ilirikut Lindor, Anastazi u detyrua që t'i lirojë Dominionin dhe Evangelin; kurse, Lorenci, i cili e qortonte haptas perandorin dhe oborrin perandorak për mospërfillje të mësimit të drejtë, mbeti në egzil, ndonëse vuante nga një sëmundje e këmbëve. Pos kësaj, Lorenci e kishte nënshkruar edhe Libellus-in e pajtimit, të cilin, delegatët e papës e kishin sjellë në Konstantinopol. Për më tepër, qëndrimi i Lorencit ka ndikuar edhe në rregulltarët e Palestinës, të cilët më parë i kundërshtonin vendimet e Koncilit IV Ekumenik të Kalcedonit (451). Kjo frymë e pajtimit u shpreh edhe në kohën e zgjedhjes së pasardhësit të Alkisonit, i cili vdiq në burg më 516. Me fjalë tjera, të gjithë ipeshkvijtë e mbledhur në kuvend më 516, ia dërgojnë papës vendimin e sinodit, me të cilin e bëjnë me dije se e kanë zgjedhur metropolitin e ri, Gjonin dhe atë sipas ligjit të vjetër, me çka edhe dëshmohet bashkësia me Selinë Apostolike. Fundja, edhe vetë metropoliti i ri, Gjoni, me letrën e vet, dërguar patri patruum (Atit të etërve), me nënshkrimin e vet e rrëfen besimin e drejtë dhe prej papës kërkon që t'ia dërgojë udhëzimet për luftimin e herezive dhe heretikëve. Këtë e dëshmon edhe papa Hormizdi me Induculus-in apo udhëzimin, i cili është redaktuar në Romë dhe u është dërguar pjesëmarrësve të sinodit. Në përgjithësi, lirisht mund të thuhet se, pothuajse, të gjithë ipeshkvijtë e Ilirikut kanë qenë dhe kanë mbetur në bashkësi me papën e Romës, ndonëse ndonjëri prej tyre, për arsye të ndryshme, e ka kundërshtuar këtë bashkësi. Këtë e dëshmon edhe qëndrimi i ipeshkvit të Durrësit, kryeqendrës së Epirit të Ri. Pastaj, kah fundi i shekullit V, Lorenci, ipeshkëv i Lihnidit (Ohrit), e bën me dije papën Anastazin I (496-498), se është në bashkësi me të dhe se e ka ekskomunikuar Akaciun. Së këndejmi, po ky Lorenc, qysh më 519, sipas kërkesës së papës, e nënshkruan Libellus-in. Për dallim nga ipeshkvi i Aulonit (Vlora e sotme), i cili nuk u pajtua me një frymë të tillë të pajtimit, duke u arsyetuar se pret që së pari ta bëjë këtë metropoliti i tij, ipeshkvi i Scampës (Elbasani i sotëm), së bashku me popullin, e pranuan me entuziazëm të madh frymën e pajtimit. Megjithatë, nuk dihet se çfarë qëndrimi kanë pasur ndaj frymës së pajtimit dhe bashkësisë me Selinë e shën Pjetrit, ipeshkvijtë e Apollonisë (Pojani i sotëm), Amantisë dhe Drishtit. Mirëpo, kur dihet se një episcopus prevalitanensis, siç u tha më sipër, për shkak të qëndrimit të tij pozitiv ndaj frymës së pajtimit dhe të bashkësisë me Kishën e Romës, në koncilin krahinor të Epirit të Ri, të mbajtur më 519, u ekskomunikua, atëherë mund të kuptojmë se në çfarë rrethanash kanë vepruar këta prelatë të Kishës së Ilirikut Lindor. Pavarësisht nga të gjitha këto, duhet theksuar se në Kishën dardane, kurrë nuk ka pasur ndonjë shkëputje apo ndarje, me plotëkuptimin e fjalës, nga bashkësia me papën e Romës. Tek e fundit, për këtë fakt flet edhe e tërë terminologjia liturgjike, e cila është e karakterit latin.

S'do mend se qetësia e brendshme e shtetit ishte më se e nevojshme për Perandorinë Bizantine. Kurse kjo mund të arrihej vetëm përmes normalizimit të marrëdhënieve midis Kishës së Lindjes dhe asaj të Perëndimit. Sado që shkaqe të turbullirave dhe të mossigurisë në perandori kanë qenë problemet kristologjike, pra fetare dhe teologjike, ato, megjithatë, reflektoheshin edhe në stabilitetin e shtetit. Nga ana tjetër, marrëdhëniet e mira me papën e Romës shfaqnin edhe njërën nga mundësitë e restaurimit të Perandorisë Romake në tërësi. Këtë e kanë kuptuar më së miri perandorët bizantinë Justini (518-527) dhe Justiniani (527-565).

Kështu, me ardhjen e perandorit Justin në pushtet, pajtimi midis Kishës së Lindjes dhe asaj të Perëndimit, intensifikohet. Rol të rëndësishëm në këtë drejtim kanë luajtur prelatët kishtarë të trevës danubiane dhe të Ilirikut. Në këtë drejtim kanë vepruar edhe personalitetet e shquara të jetës politike dhe publike, të cilët e braktisnin monofizitizmin dhe e pranonin mësimin apostolik. Mjafton të përmenden: konsulli Celer, përndryshe me origjinë ilire, pastaj grupi i rregulltarëve skitas etj.

Kështu, Justini, në muajin korrik të vitit 518, e detyron Gjonin, patriarkun e Konstantinopolit, që ta fshinë nga diptiku, emrin e Akacit. Me këtë gjest, mund të thuhet se gjatë dy viteve (519-520), iu bë e mundshme Kishës së Romës, që përmes përfaqësuesve të vet, të jetë e pranishme në truallin e Kishës së Lindjes. Dihet fare mirë se këta delegatë, kanë ardhur në këto treva me funksione dhe udhëzime të caktuara, lidhur me promovimin e pajtimit midis Kishës së Lindjes dhe asaj të Perëndimit. Aktivitetin e tyre e ka përkrahur edhe vetë papa Hormizdi, i cili e ka lutur prefektin krahinor për ndihmë, që këtyre t'ua lehtësojë veprimtarinë.

Faktin se aleanca e pushtetit politik me Kishën e Romës mund t'iu shërbejë caqeve politike për ripërtëritjen e Perandorisë Romake, e ka kuptuar shumë mirë perandori Justiniani I (527-565). Në këtë frymë ka punuar si në planin politik, ashtu edhe në atë kishtar. Ky është përpjekur që ta organizojë Kishën, me qëllim të ripërtëritjes së fuqisë së Romës antike. E kjo, sipas mendimit të tij, ka mundur të arrihet vetëm përmes unitetit fetar dhe unitetit të Kishës.

Justiniani filloi menjëherë të punojë në zbatimin e kësaj politike. Po sa erdhi në pushtet, e konvokoi sinodin kishtar në Konstantinopol, në të cilin urdhëroi që sërish të përmenden në diptik - Koncili i Kalcedonit dhe emri i papës. E anatemizoi Severin e Antiokisë, prijësin e monofizitëve. Që t'iu japë fundin definitiv kontroverzave kristologjike, ai më 531, e shpalli ediktin, sipas të cilit, kushdo që merr guximin për ta mohuar Njëqenësinë apo konsubstancialitetin e Krishtit me Atin, do të mallkohet. Përveç kësaj, ai punon edhe në organizimin administrativo-juridik të Kishës.

Mirëpo, gjendja, në përgjithësi nuk është e qetë. Së pari, në këtë kohë filloi invadimi i barbarëve. Pastaj, nga ajo që mësojmë prej Comes Marcellinit, përkatësisht prej Kronikës së tij për vitin 518, shohim se Dardaninë e kishte goditur një termet katastrofal, i cili brenda një çasti i kishte rrënuar 24 kështjella, së bashku me Scupin, banorët e të cilit shpëtuan, pasi që në këtë kohë, ishin në ikje e sipër prej barbarëve.

Pas kësaj katastrofe elementare natyrore, i tërë juridiksioni politik e kishtar, kalon nga Scupi në Justiniana Prima, të cilën, perandori e ndërtoi në afërsi të Scupit, te Taurisiumi, vendlindja e tij. Ai nuk u ndal vetëm me këtë, por më 14 prill 535, ia dërgoi Novelën XI, ipeshkvit Katelian, me të cilën, zyrtarisht e shpalli argjipeshkëv dhe Justiniana Primën e ngriti në rang të metropolisë, me ingerenca juridiko-kishtare mbi Dacia Mediterraneën, Dacia Ripensis, Moesia Primën, Dardaninë, Prevalitanën, Macedoninë I dhe II dhe pjesërisht mbi Panoninë II me qytetin Becense (sc. Bassiana, Z.M.). Me këtë akt, për nga aspekti politik, Justiniani përpiqet që ta ripërtëritë shtetin në trevat danubiane. Kështu, Justiniani, selinë e Ilirikumit, të cilën Apremiu, duke ikur nga Atila, e transferoi nga Sirmiumi (Mitrovica e Sremit) në Selanik, ku edhe u strehua prej vitit 437-441, nga Selaniku e transferoi në Justiniana Prima. Me këtë, Justiniana Prima i mori ato ingerenca, të cilat më parë i kishte Sirmiumi, po edhe më tepër. Me këtë akt, Iliriku Lindor, i cili për nga aspekti i administratës kishtare ka qenë njësi në vete, tani u nda në dy pjesë: në atë jugore, me seli në Selanik dhe në atë veriore, me seli në Justiniana Prima. Kjo e dyta u zgjerua si gjeografikisht, ashtu edhe juridikisht. Papa nuk u konsultua lidhur me këtë gjë, mirëpo, as nuk e dënoi këtë akt, por, e lavdëroi perandorin për të gjitha ato që i ka bërë për Kishën, e sidomos për Selinë Apostolike. Përkundrejt kësaj, papa nuk sjell kurrfarë vendimi, por i angazhon delegatët e vet, të cilët i dërgon më 15 tetor 535. Negociatat i përfundon papa Vigili (536-555), më 545, pasi që paraardhësi i tij, Agapiti I (535-536), vdiq gjatë vizitës së tij Konstantinopolit, më 22 maj 536. Sipas marrëveshjes që u lidh me papën Vigilin, argjipeshkvi i Justiniana Primës bëhet vikar i papës, ndërsa juridiksioni i saj, përcaktohet me Novelën 131, të 18 marsit 545, me ç'rast territori paraprak ngushtohet. Sipas kësaj Novele, nën juridiksionin e Justiniana Primës hyjnë ipeshkvitë e provincave të Dacia Mediterraneës, Dacia Ripensis, Prevalitanës dhe Dardanisë, Mśsia Superior dhe Panonia II.

Pavarësisht nga të gjitha këto dhe përkundrejt intervenimit të Justinianit I në problemet kristologjike, ato ende mbetën të hapura dhe të pazgjidhura. Madje, as nuk u heshtën. Dhe, pasi politika e tij pushtuese kah Perëndimi, me qëllim të ripërtëritjes së Perandorisë Romake ende kërkonte nevojën e bashkëpunimit me papën e Romës, për ç'arsye edhe e fiton pëlqimin lidhur me juridiksionin e Justiniana Primës, Justiniani, me të gjitha fuqitë dhe me një ashpërsi të furishme, vërsulet kundër autorëve të "Tria capitula".

Arsyeja e një qëndrimi të tillë të ashpër ndaj "Tria capitula", qëndron në faktin se autorët e tyre: Teodor Mopseuti, Teodoreti i Kirsës dhe Ibasi i Edesës, përveç që ishin ithtarë të monofizitizmit, kishin edhe elemente të nestorianizmit. Perandori, në aksionin kundër këtyre autorëve, u përkrah edhe nga papa. Papa Vigili, gjatë qëndrimit në kryeqendrën e Perandorisë, më 548, e shpalli aktin Judicatum, me të cilin dënohet mësimi i autorëve të "Tria capitula". Përveç papës, Justinianin, në luftë kundër këtyre autorëve, e përkrahën edhe ipeshkvijtë grekë, përkatësisht të Korintit dhe të Selanikut. Mirëpo, këto akte të papës shkaktuan një shqetësim i cili u përcoll me mospajtime. Për më tepër, këto akte, siç do të shohim më vonë, edhe do t'i largojnë disa prelatë nga bashkësia me papën e Romës. Një nga arsyet ishte ajo, se kinse papa e ka bërë këtë gjë nën presionin e Justinianit. Sidoqoftë, në Koncilin V Ekumenik, të mbajtur më 553, në Konstantinopol, u dënua mësimi i "Tria capitula". Pasi që në këtë koncil është dashur të aprovohet politika e perandorit Justinianit I, në punimet e këtij koncili mori pjesë një numër jashtëzakonisht i vogël i prelatëve. E sidomos, në punimet e këtij koncili munguan prelatët nga Moesia Superior, përkatësisht nga Serbia e sotme. Në mes tjerash, arsyeja për mungesën e tyre duhet kërkuar edhe në faktin e invadimeve të fiseve të ndryshme barbare. Madje edhe pjesëmarrja e prelatëve kishtarë nga treva e gjerë shqiptare, ka qenë më se e vogël. Kështu, në punimet e tij, mori pjesë ipeshkvi i Aulonit (Vlora e sotme), ndërsa metropolitët, në mënyrë të heshtur e rezistuan këtë koncil, përveç Marianit të Durrësit, i cili edhe haptas e kundërshtoi këtë. Ndërkaq, Fortini, ipeshkëv i Salonës (Solinit të sotëm, afër Splitit), marrëdhëniet e veta me papën i ftohu, por nuk i ndërpreu tërësisht. Këto marrëdhënie u rivendosën në kohën e papës Pelagit I dhe sidomos gjatë papës Pelagit II (578-590). Si duket, Dardania, lidhur me rastin "Tria capitula", ka pasur mendime të ndryshme. Me një qëndrim të tillë, më tepër shprehet kundërvënia ndaj ingerencave të Justiniana Primës se sa pajtimi me mësimin "Tria capitula".

Më 549, ipeshkvijtë e Ilirikut, u mblodhën në sinodin krahinor dhe e dënuan Benenatin, argjipeshkvin e Justiniana Primës, i cili e kishte përkrahur dënimin e "Tria capitula" dhe për këtë arsye as nuk mori pjesë në këtë sinod. Në punimet e këtij sinodi nuk mori pjesë as ipeshkvi i Zaparës, i cili u solidarizua me argjipeshkvin e vet, Benenatin. Megjithatë, Benenatin, pasardhësin e Katelianit, në punimet e këtij sinodi e përfaqësonte ipeshkvi Phocas, episcopus Staliensis (sc. Stobiensis, Z.M.). Me Benenatin, po ashtu u solidarizuan edhe Projekti, ipeshkëv i Naissusit dhe Pali, ipeshkëv i Justiniana Secundës (Ulpiana e mëparshme që gjendej 7 km në juglindje të Prishtinës). Këta ipeshkvij, nuk morën pjesë as në seansën e dytë të Koncilit V Ekumenik të Konstantinopolit, i cili filloi më 5 maj 553 dhe u konvokua nga ana e perandorit, me pëlqim të papës Vigilit. Në këtë koncil edhe një herë erdhi në shprehje luhatshmëria e prelatëve kishtarë. Mirëpo, as qëndrimi i Justinianit ndaj këtij problemi nuk ishte aq i qartë, sa ishte i ashpër. Arsyeja për një qëndrim të tillë duhet kërkuar në faktin e përçarjes së brendshme të Kishës, lidhur me problemin - "Tria capitula".

Rezistencën kryesore ndaj Justinianit e zhvillonte Sardika (Sofia e sotme), me metropolitin e saj, Bazilin, pasi që Scupi, përballë Justiniana Primës, ishte dobësuar.

Sidoqoftë, duhet theksuar se Justiniani, megjithatë, me politikën e vet kishtare nuk pati sukses. Madje as atëherë kur deshti ta zbatojë atë me forcë, siç qe rasti më 552, kur e dërgoi njësinë ushtarake, e cila ishte në rrugë për Panoni, në Justiniana Secunda për t'i shuar trazirat që kishin shpërthyer për shkak të problemit të "Tria capitula". Kurse, siç u pa nga eksplikimi i mësipërm, as lojërat e tij politike me ipeshkvijtë, madje edhe me papën, nuk patën sukses. Ndoshta, të gjitha këto lojëra u reflektuan vetëm në dobësimin e autoritetit të papës Vigilit.

Dobësimi i autoritetit të papës Vigilit nga njëra anë dhe invadimi i barbarëve nga ana tjetër, shprehet në vështirësimin e përcjelljes së jetës së hierarkisë kishtare në këto treva, gjatë gjysmës së dytë të shekullit VI. Mirëpo, letrat e papës Gregorit të Madh (590-604), dërguar metropolitëve dhe ipeshkvijve të kësaj treve kishtare, dëshmojnë se Justiniana Prima, për nga aspekti i juridiksionit, ka qenë vetëm substitut i Selanikut. Ky, letrat e veta i titullon me "Universis episcopis per Illyricum", edhe pse kështu nuk nënkuptoheshin Dalmacia dhe pjesët e Norikut, të cilat ishin nën juridiksionin e Justiniana Primës. Nga qarkoret e këtij pape, që gjithësej janë 21, dërguar Ilirikut Oriental, del qartë se papa është patriark i kësaj treve dhe se ingerencat e tij ushtrohen si në Sardikë, ashtu edhe në Shkodër. Kështu, në letrat e tija përmenden emrat e metropolitëve të Selanikut, Durrësit, Milanos, Nikopolit, Korintit, Justiniana Primës, Kretës, Scodrës, Larisës, Ravenës, Cagliarit dhe ipeshkvijtë e Sicilisë. Ndërsa, sa i përket Ilirikumit, përmenden të gjitha provincat e Dioqezës Jugore: Macedonia, Epiri i Vjetër, Epiri i Ri, Thesalia, Ahaja, Kreta; kurse sa i përket Dioqezës Veriore, përmenden Prevalitana (Scodra) dhe Dardania (Justiniana Prima), por jo edhe Mśsia Superior, Dacia Ripensis dhe Dacia Mediterranea, të cilat u bënë viktimë e invadimeve barbare. Nga titullimi i këtyre letrave, shihet se papa, me qëllim të rivendosjes së autoritetit të Selisë Shenjte në këto treva, llogariste në mbështetjen dhe përkrahjen e metropolitëve, ipeshkvijve dhe klerit në përgjithësi, të cilët e përkrahnin politikën kishtare të papatit. Mu për këtë, Roma e shfrytëzonte pavarësinë e metropolitëve dhe të atyre që e përkrahin papatin nëpër sinode krahinore. Kuptohet se në zbatimin e kësaj politike përherë janë marrë parasysh diferencat e brendshme, të cilat ishin një realitet i pashmangshëm. Kjo shihet edhe nga titullimi i ndryshëm i qarkoreve, si p.sh.: "Illirici", "Dardani" etj.

Edhe më 692, dëshmohet autoriteti i papës mbi këto treva, madje gjeografikisht edhe deri në Kretë. Kështu, në Koncilet e viteve 681 dhe 692, të cilat u mbajtën në Konstantinopol, ipeshkvijtë e Ilirikumit gjendeshin nën patriarkatin e Romës. Pastaj edhe aktet juridike të papës mbi këtë territor, e dëshmojnë faktin se Iliriku Lindor ka qenë nën ingerencat e papës së Romës. Për këtë na dëshmojnë interventat e Honorit (625), të Martinit I (649) dhe të Vitalianit (668).

Nga e gjithë kjo që u tha deri tani, shihet se krishtenizmi, si në Dardani ashtu edhe në tërë Ilirikun, Lindor e Perëndimor, trevë kjo e cila në shekullin XI do të jetë djep i popullatës shqiptare, të njohur me emrin etnik Arbër, Albanitai, është i kohës së apostujve. Kuptohet se e tërë treva ilire nuk ka qenë e krishtenizuar, kur dihet se krishtenizmi, si religjion libri, nismën e vet misionarike e ka në qytet dhe prej qyteteve shkohej nëpër fshatra-pagi dhe atë kryesisht të dielave apo festave, ashtu që banorëve apo paganëve t'u predikohet mësimi ungjillor. Me fjalë tjera, krishtenizmi për nga aspekti socio-kulturor është i karakterit urban. Kjo karakteristikë është tipike edhe për trevat iliro-shqiptare.

Përkundrejt tronditjeve të brendshme të cilat ishin pasojë e konflikteve të ndryshme doktrinare, e në rend të parë të atyre kristologjike, krishtenizmi mbijetoi në këto treva me dy rite kryesore: me atë bizantin apo lindor dhe me atë latin apo perëndimor, e të cilat janë të pranishme ndër të krishterët shqiptarë edhe sot e kësaj dite.

Vërtetë, invadimet e pandërprera të popujve të ndryshëm barbarë, siç ishin gotët, hunët, avarët, sllavët etj., ia ndërprenë hovin e zhvillimit të qytetërimit antik, madje edhe e shkatërruan këtë në trevat e shqiptarëve dhe kështu lanë pasoja të atilla që të krishterët e kësaj ane, konkretisht ata të Dardanisë dhe të Prevalitanës, pos gërmadhave të zbehta dhe fragmentare, nuk e kanë lënë në trashëgim ndonjë përmendore madhështore arkeologjike apo arkitektonike, gjë që nuk mund të thuhet për trevat e krishtera të Epirit të Vjetër dhe Epirit të Ri. Mirëpo, të menduarit intelektualo-teologjik i prelatëve kishtarë të Ilirikut në përgjithësi, ka qenë i pranishëm në koncilet ekumenike. Kurse krijimtaria intelektualo-shpirtërore e prelatëve kishtarë të kësaj treve na është ruajtur, megjithatë, në mënyrë fragmentare. Sidoqoftë, ajo është madhështore dhe e pranishme sot e kësaj dite në tërë Kishën Katolike në botë.

Po edhe gërmimet arkeologjike në trevën e Dardanisë, Prevalitanës, Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër kanë zbuluar shumë themele dhe mozaikë, të cilat dëshmojnë gjallërinë e jetës kishtare në këto treva.

Për jetën e gjallë të krishterë na flasin edhe mbishkrimet e ndryshme të karakterit të krishterë, në Dardani dhe Prevalitanë (ekskluzivisht në gjuhën latine) dhe në Epirin e Vjetër dhe Epirin e Ri (kryesisht në gjuhën greke). Meqenëse janë dëshmi e rëndësishme, unë po i radhis këtu, aq sa mendoj se jam në gjendje t'i përmbledh tërësisht.

Më sipër u tha se mbishkrimet dardane janë ekskluzivisht në gjuhën latine. Kështu, në Ulpianë është zbuluar një fragment mozaiku në bazilikën e varrezave me mbishkrimin [ ex ] voto fecit. Ndërkaq, në Carié;in Grad është zbuluar monogrami i Justinianit, në kapitelin e bazilikës D në Qytetin e Poshtëm, pastaj, në Lece, ku ka qenë xeherorja e arit, argjendit dhe plumbit, në sopatën-tarnakop, të punuar në vend, është skalitur emri + Benenatus dhe në Jagnilë te Vladićin Hani është gjetur një tullë me mbishkrimin me shkronja të mëdhaja: vird(e)votus Ingenu(u)s dhe libertini T(h)oma. Në mes fshatrave Vué;je dhe Miroševce te Leskovci, është gjetur një tullë me një mbishkrim në kurziv: Deus ad(i)uvet vobis et nobis. Sintagma Deus adiuvet është dëshmuar edhe në mbishkrimet e të krishterëve, si deo adiuvante ose [ a ] diuvante deo omnipotente. Gjithashtu është interesant mbishkrimi i skalitur në një pllakë mermeri, i gjetur në Bregovinë, në rrethinën e Leskovcit, në traun e derës së kishës, në të cilin, sipas mendimit të S. Radojé;ić-it parafrazohet psalmi 69, në të cilin thirret ndihma e Zotit. Mirëpo, në tekstin e cekur, shprehet mendimi nga Besëlidhja e Vjetër, Libri I i Mbretërve, dhe thuhet: Suscitat de pulvere egenum et stercore elevat pauperem. Sipas mendimit të S. Radojé;ić-it, në saje të karakteristikave paleografike, mbishkrimi mund të jetë i shekullit VI pas Kr. Në kapitelin e kishës në Konjuhi lexohet + domartris(?), ndoshta me kuptimin domus martyris. Në Naissus është gjetur një mbishkrim i karakterit mbivarror, i cili sipas P. Petrović-it do të lexohej: Ma[ria abbati] ssa qui re[cessit die --- annorum] quinqua [ ginta ---].

Pastaj është mbishkrimi nga Grabovci te Mediana, pastaj ai nga Kamenica, i cili sipas J. A. Evans duhet të lexohet: Ecclesia[ m protegant P Pe]trus et Paulus apostoli] sanct[ ique omnes; ndërkaq A. E. Burn e lexon: Ecclesiam protegite Petre et Paule apostoli que sanctique omnes.

Sikurse në Dardani ashtu edhe në Prevalitanë, mbishkrimet janë të karakterit latin. Kështu në Duklja janë gjetur tre mbishkrime, prej të cilëve, njëri është nga kisha në Dolane, në afërsi të qytetit, kurse dy të tjerët janë nga bazilika peshkopale. Në të parin përmendet: Ausonia diaconissa, ndërsa dy të tjerat, të gjetura te bazilika peshkopale në qytet, janë tejet fragmantare saqë leximi i tyre është tejet i vështirësuar: …] dedicavit [ …i…] fabrica ecclesiae [ …. Në rrethinën e Prijepoljes, është interesant trau mbi derën e Izbiçanit, i kohës së Justinianit I, në të cilin përmendet antistes Stephanus dhe veprimtaria e tij ndërtimore. Në Drenovë është gjetur mbishkrimi fragmentar Te Criste auctore pontifex [ …. Pastaj mbishkrimi nga Kolovrati, në të cilin megjithë dyshimet se a është i krishterë apo jo, përmenden dy herë emrat: Vurus vil(licus), Secundona, që do të thotë se kjo përmendore i është ngritur nënës dhe bashkëshortes. Në Ndërfand është gjetur një mbishkrim latin, i murosur në murin e abacisë benediktine, e cila gjendet në jug të Lezhës, në afërsi të buzëderdhjes së lumit Mat. Mendohet se është i fillimit të shekullit XIII.

Nga Epiri i Vjetër, ku të gjitha mbishkrimet janë në gjuhën greke, po i sjell lokalitetet ku janë dëshmuar. Kështu, duhet përmendur epitafet në Fojnike. Në njërin përmendet njëfarë Artemidori, i cili ka qenë i varrosur pranë bazilikës në akropol dhe dy të tjerë në Vonicë (Drymos), njëri prej të cilëve është ky: Q eop rέp e i a d i a k ónissa. Edhe në Epir të Ri mbishkrimet janë në gjuhën greke dhe janë të përqendruar në jug të Shkumbinit dhe në krahinën e Durrësit. Këtu duhet përmendur mozaiku nga Apolonia (Pojani i sotëm), i cili e riprodhon vargun nga Ajaksi 646, i Sofokliut, pastaj mozaiku nga kisha trikonale në Antigonë, ku përmenden emrat e Agatoklit dhe Euksomenit (?). Pastaj, në kishën trikonale nga Lini, në liqenin e Ohrit, gjendet mbishkrimi i shekullit V, në të cilin janë të shënuara vargjet e psalmit 83.

Në veri të Shkumbinit janë gjetur edhe dy mbishkrime greke. Njëri është epitafi i gjetur në nekropolën e Durrësit dhe i cili lexohet:m h m ór i o n S t e [ j άn o u ] d i a k o n o u , e për të cilin mendohet se është i shekujve V-VI, pas Kr.; kurse tjetri është gjetur në Kavajë, në jug të gjirit të Durrësit dhe ka të bëjë me një ardhacak nga Aleksandria, emri i të cilit mund të jetë:Hl i a z . Në veri të Shkumbinit janë gjetur edhe katër mbishkrime dhe ato janë: epitafi nga Durrësi me emrin kristian Theo[dorus] ose Theo[philus] i vitit 531 pas Kr.; në Prush te Tirana një mbishkrim mbivarror i shekullit VI pas Kr., ku përmendet personi me emrin Andreas v[ir] clarissimus; pastaj epitafi i gjetur në bazilikë, jo larg Scampës (Elbasani i sotëm), në të cilin përmenden emrat: Memilabus (sic!) presbyter et Dominica diaconissa; dhe i katërti, po ashtu i shekullit VI pas Kr., është gjetur në Rryp, në luginën e Matit dhe paraqet mbishkrimin mbivarror të një personi që quhej Paulus V[alens] contra sc[riptor].

Nga tërë kjo që u tha më sipër, shihet se krishtenizmi në trevat shqipfolëse jo vetëm që është i kohës së apostujve, por edhe i mbijetoi të gjitha furtunat dhe kataklizmat e qytetërimit antik, e të cilat u shkaktuan nga invadimet barbare. Për më tepër, bartësit e krishtenizmit të kësaj treve kanë qenë jo vetëm faktor civilizues por edhe krishtenizues i ardhacakëve barbarë. Madje edhe përkundrejt devijimeve doktrinare, që kohë pas kohe shpreheshin në qëndrimet e prelatëve kishtarë të Dardanisë dhe të provincave latine të Ilirikut Lindor, ndaj papës së Romës, të cilat në të vërtetë nuk ishin vetëm vendime dhe qëndrime intelektuale e teologjike, individuale e të pavarura, por ishin edhe pasojë e presioneve dhe përndjekjeve politike që perandorët bizantinë i ushtronin ndaj tyre, ata prapëseprapë i mbetën besnikë papës së Romës. Kjo është me rëndësi të theksohet, posaçërisht kur dihet se kufiri midis Lindjes dhe Perëndimit kalonte pikërisht përgjatë luginës së Bunës te Shkodra, i cili kufi ishte jo vetëm kufi administrativo-politiko-provincial, por ishte edhe kufi gjuhësor e kulturor dhe atë si në kohën e Oktavianit dhe Mark Antonit ashtu edhe në kohën e Bizantit. Mund të thuhet se vija e tillë politiko-kulturore përputhet edhe me vijën kishtare, gjegjësisht atë të ritit. Në veri të kësaj vije fiktive, ritet dhe ceremonitë janë të karakterit romak apo perëndimor, kurse në jug janë të karakterit bizantin, përkatësisht prej vitit 1937, kur u njoh autoqefalia e Kishës Lindore Shqiptare, e cila kurrë nuk ka qenë skizmatike, të karakterit bizantino-shqiptar. Kjo vijë ishte kufiri në mes Ilirikut Lindor dhe Ilirikut Perëndimor, gjegjësisht ishte kufiri midis Lindjes dhe Perëndimit.

Phoenix

[Eni]

Petrika Thëngjilli
Shqipëri

Katolicizmi në Shqipëri Përballë Shteti Osman (shek. XVI – XVIII)

Që nga shek. XVI popullsia katolike në Shqipëri erdhi gjithnjë duke u pakësuar. Po japim disa shifra: më 1577 nga zona e Lezhës deri në zonën ortodokse në jug, kishte 580 fshatra katolikë, kurse prej Lezhës deri në Novobërdë, me gjatësi 5 ditë udhë, katër të parat ishin katolike, kurse e pesta ortodokse. Në vitin 1583, në zonën midis kështjellave Podgoricë, Zhabjak, Drisht, Shkodër, Lezhë e Krujë, 4/5 e popullsisë vazhdonte të ishte katolike dhe në përkufizimin e atëhershëm "Shqipëri, nga Drini deri në jugun ortodoks", kishte 200.000 frymë katolike.

Në fund të shek. XVII (v. 1671), popullsia katolike ishte rralluar shumë. Kështu, Prizreni kishte 20 familje me 120 besimtarë, Novobërda nga 600 familje kishte zbritur në 18 familje, Prishtina në 15 shtëpi, në Gjakovë një familje, në Suharekë nga 160 shtëpi kishin mbetur 20 gra, në Has kishin mbetur 300 gra e pak burra. Më 1745 dioqeza e Shkodrës kishte 2072 shtëpi me 16271 frymë.

Shumica e katolikëve shqiptarë që konvertuan fenë, kaluan në islamizëm dhe më pak në ortodoksizëm (skizmatikë), që vareshin nga Peja. Rreth shkaqeve të konvertimit fetar nga ana e shqiptarëve ka pasur dhe vazhdon të ketë mendime të njëanshme e joshkencore, si: mungesa e bindjeve fetare tek shqiptarët e deri në përqafimin me vullnetarizëm dhe kënaqësi të myslimanizmit prej shqiptarëve, mendime të orientuara nga politika e djeshme ose ajo e ditës sot. Në këtë kumtesë do të ravizojmë gjendjen e popullsisë katolike përballë shtetit osman dhe secili mund të nxjerrë vetë shkaqet që lidhen me faktorë ekonomikë, politikë, ideologjikë e psikologjikë.

Në varësi të marrëdhënieve midis shtetit osman, Republikës së Venedikut dhe Selisë së Shenjtë, ishin marrëdhëniet e popullsisë katolike me autoritetet osmane në Shqipëri. Si shteti osman dhe Papati, nuk ishin vetëm qendra ekumenike, por edhe politike, pa dyshim me ndryshime të konsiderueshme. Qëllimet e tyre shpreheshin në një konfrontim, që binte mbi kurrizin e shqiptarit në përgjithësi dhe të katolikëve në veçanti. Konfrontimi ishte i pabarabartë për shumë arsye: Popullsia shqiptare nuk kishte një qendër të vetme ku të mbështetej, por orientohej nga Selia e Shenjtë, Venediku, Napoli, Spanja e Austria. Kur acaroheshin marrëdhëniet politike, dhe shqiptarët e besimit katolik kalonin në anën e aleatëve të natyrshëm evropianë dhe fetarë, në fund të konfliktit furia osmane binte mbi shqiptarët. Kështu ndodhi më 1571, më 1683, etj. Më 1688 Jegen Pasha, në krye të një ushtrie prej 100.000 vetësh, hyri në Kosovë duke bërë "plaçkitje dhe fitoi aq shumë pasuri, sa thuhet se ia kalon edhe thesarit të Kostandinopojës. Kudo mbolli shkretim, pikëllim, çoroditje dhe hidhërim. Kishat u mbyllën dhe populli iku në mal".

Ushqimi shpirtëror, pse jo edhe ai material, nga aleatët nuk ka qenë i njëjtë dhe i vazhdueshëm. Venediku, pas paqes më 1573 deri në vitin 1642, e ndërpreu interesimin dhe ndihmën për katolikët shqiptarë. Po ashtu ra krejt ndihma e Napolit dhe e Spanjës. Deri në prag të luftës Austro – Osmane, edhe Austria nuk tregoi ndonjë interes të veçantë. Shekulli XVI dhe fillimi i shek. XVII ishin vitet më të vështira për katolikët shqiptarë. Mjaft klerikë shqiptarë e kanë quajtur këtë kohë periudhë të harresës. I vetmi vend ku mund të drejtoheshin katolikët shqiptarë ishte Selia e Shenjtë, e cila u përpoq nga jashtë të ndihmonte në shumë drejtime. Momente kthese për katolikët shqiptarë ishte krijimi i Kongregacionit Propaganda Fide dhe fillimi i shek. XVIII, kur në fronin papal u ul Klementi XI, me origjinë shqiptare. Me nxitjen e tij, në vitin 1703 u mblodh Konçili i peshkopëve të Shqipërisë. Krahas vendimeve për çështje të ngushta fetare, Konçili mori vendime për përhapjen e letërsisë fetare në gjuhën shqipe. Disa vite më vonë u hap katedra e gjuhës shqipe në shkollën e Montorios.

Për shkak të gjendjes së keqe ekonomike nga shtimi i taksave, nga luftërat e vazhdueshme, ekspeditat e shpeshta, katolikët shqiptarë nuk ishin në gjendje të shlyenin as tributin ndaj kishës. Selia e Shenjtë vendosi që priftërinjve të mos u ndërhyhej në kryerjen e riteve fetare, të mos u kërkohej kuota e caktuar, por të ndihmoheshin dhe me ndihma ekonomike. Edhe këto masa nuk dhanë rezultatet e dëshiruara. Atëherë Roma u detyrua të ndihmojë në mënyrë financiare dhe kjo është e përgjithshmja, por nuk mungojnë rastet, kur këto ndihma nuk arrinin në kohën e duhur, ose vonoheshin për vite të tëra, aq sa klerikët kërkonin të largoheshin nga detyra dhe të gjenin mënyra të tjera për të siguruar jetesën. Më 1683 don Gjon Jovkoviq, meqënëse vendi ishte i varfër, kërkon leje që të lërë priftërinë për të jetuar. Sipas dy relacioneve të viteve 1745 e 1777, del se ipeshkvia e Shkodrës merrte nga Kongregacioni i Propaganda Fides një ndihmë në të holla, që mbulonte vetëm 15% të shumës së përgjithshme, të nevojshme.

Selia e Shenjtë, në pamundësi për të përgatitur kuadro shqiptarë, dërgoi në Shqipëri klerikë të huaj, midis të cilëve edhe sllavë. Ata zunë poste të larta në Shqipërinë e Veriut. Prej kohësh e ka vënë në dukje M. Shuflaj, se "kleri sllav mbahej me të madh kundrejt klerit vendas dhe përçmonte çdo gjë që ishte shqiptare". At vëll. Anxhelo nga Milano, misionar në malet e Kelmendit, sillej keq, nuk dëgjonte urdhërat e ipeshkvit shqiptar dhe ua merrte fytyrën të krishterëve para turqve.

Në këtë valë përçmimi u ngrit e fortë protesta e shqiptarëve, duke kërkuar largimin e klerit sllav. Më 1602, në memoralin e drejtuar Papës dhe kardinalit Mathei, nënvizohej: "Mos e lejoni këtë skizmë tek ne." Madje shqiptarët paralajmëronin edhe mundësinë e shkëputjes fetare nga Roma. E keqja e madhe ishte se populli nuk kuptonte predikimet në gjuhë të huaj. Kështu, Imzot Bubiqi nuk e flet gjuhën shqipe dhe s'mund t'i sjellë këtij populli Fjalën e Zotit, s'mund t'i sjellë ngushëllime shpirtërore, as predikime, siç bënte Imzot Pjetër Bogdani..

Mjaft nga klerikët e huaj ishin shkaktarë të grindjeve midis ipeshkvive, që të shtonin pasuritë në kurriz të të ardhurave të kishës. Shpesh konfliktet e kishin bazën te pretendimet, që ngrinin titullarët e dioqezave për të zgjeruar kufijtë e zotërimeve të tyre në kurriz të dioqezave fqinje. Nga këto konflikte përmendim atë midis dioqezës së Sapës dhe asaj të Shkodrës, midis asaj të Lezhës dhe të Arbërisë, midis Lezhës dhe Tivarit, etj.

E ndodhur përherë nën presionin e shqiptarëve katolikë për të vendosur klerikë vendas, Selia e Shenjtë pranoi kërkesën për arsimimin e klerit vendas. Në të njëjtën kohë nga kleri vendas dhe nga përfaqësuesit e Françeskanëve në Shqipëri u bënë përpjekje në dy drejtime: për hapjen e shkollave fetare në Shqipëri dhe për përgatitjen e klerit shqiptar në shkollat e huaja. Drejtimi i parë në shek. XVI nuk pati rezultat, por një shekull më vonë u hapën disa shkolla, të cilat janë të njohura nga auditori.

Duke mos pasur mundësi për një arsimim të të gjithë klerikëve, shpesh merreshin edhe klerikë pa arsim fetar, duke shkelur rregullat e veshjes së rrobave të priftit. Më 1683, P. Bogdani në Has ka vizituar Dom Gjin Gramshin dhe u trishtua shumë nga padija dhe pakujdesia e tij, mbasi ai nuk ishte në gjendje të recitonte Oficin e shenjtë, nuk dinte latinisht, as rregullat fetare. Në shek. XVIII kemi një rritje të numrit të klerikëve vendas. Më 1777 në Ipeshkvinë e Shkodrës kishte 29 priftërinj dhe që të gjithë shqiptarë. Megjithëkëtë, numri i priftërinjve nuk plotësonte nevojat e vendit. Meshtarët ishin larg njëri nga tjetri tri deri katër ditë udhë, prandaj me mijëra katolikë vdisnin pa iu bërë ceremonitë fetare. Më 1656 P. Bogdani mbi abacinë e Shën Shirgjit, shkruante se ata janë në gjendje shumë të vështirë për shkak të "barbarëve", s'kanë mundësi të mbajnë asnjë famullitar, kështu që vdesin pa prift dhe pa sakramendet e shenjta, ata s'kanë mundësi të rrëfehen dhe as të kungohen, bile janë varrosur në mënyrë skandaloze.

Mungesa e klerikëve jo rrallë ishte shkak për të kaluar nga katoliçizmi në ortodoksi. Më 1670, nga arqipeshkvia e Tivarit bëhet e ditur se për mungesë të klerikëve, mjaft katolikë po kthehen në ritin "grek", d.m.th në ritin bizantin. Si rezultat i moszhvillimit të propagandës fetare, "shumë veta s'kishin njohuri rreth doktrinës kishtare, se mbretëronte injoranca dhe gabimisht kremtohen ditët e shënuara krishtere, se nën sundimin e turqve mbretëronte pabesimi dhe herezia". P. Bogdani, arsyen e konvertimit të fesë e lidh edhe me faktin se populli s'mund të durojë që gjatë pashkëve të mbetet pa Eukaristi apo të varroset pa administrimin e sakramenteve. Kështu ata bien më lehtë në greminën e pabesisë.

Popullsia katolike kishte përballë shtetin dhe fenë islame. Kjo e fundit kishte mbështetjen materiale dhe morale të shtetit osman. Të gjithë ata që ngrinin krye, vlerësoheshin në radhë të parë si armiq të fesë dhe pastaj të shtetit. Të gjithë fermanët e sulltanëve theksonin përparësinë e fesë ndaj shtetit. Feja islame kishte mbështetjen e administratës shtetërore. Qysh në vitin 1537 sulltani urdhëroi që në çdo fshat të ndërtohej nga një xhami. Në qytetet shqiptare u vendosën klerikë myslimanë që predikonin lirshëm fenë islame. Herë pas here ata i ndihmonin dervishë të ardhur nga Stambolli. Natyrën e shtetit osman e ka përcaktuar mjaft bukur P. Bogdani më 1648: "të çlirohen delet e shkreta të Krishtit nga goja e këtij ujku të tërbuar".

Me ligj ndaloheshin të ndërtoheshin kisha të reja, madje ato të ndërtuara pa leje, prisheshin. Procesi i kthimit të kishave në xhami vazhdoi gjatë shek. XVI – XVIII. Kështu, në një raport të vitit 1745 mbi dioqezën e Shkodrës, thuhej se katedralja e Shën Stefan Protomartirit në Shkodër ishte kthyer në xhami nga autoritetet osmane. Në raste të tjera autoritetet osmane nuk lejonin zhvillimin e ceremonive të ndryshme fetare kristiane, nuk lejonin të çoheshin fëmijët për sakramendin e krezmimit.

Forcat ushtarake osmane kryenin bastisje dhe grabitje të hapura ndaj besimtarëve të thjeshtë katolikë dhe barinjve të tyre. Më 1677 pashai i Ohrit sulmoi katolikët e Mirditës, u dogji shtëpitë, vrau 38 veta, së bashku me famullitarin. Më 1688, me urdhërin e pashës u grabit kisha e Janjevës, ku u vodhën të gjitha sendet dhe mobiljet që gjendeshin në rezidencë.

Një persekutim i vazhdueshëm iu bë klerikëve që mbronin katolicizmin. Arsyen e këtij persekutimi i jep një përfaqësues i bejlerbeut të Sofjes, që kishte mbërritur në Shkodër. Ai u mat të godiste P. Bogdanin me shpatë, duke e kërcënuar se do ta copëtonte, se "ky është ai që pengon këtë vend të bëhet turk". Dom Andre Kalamashi, prift i Gjakovës, kishte kundërshtuar fenë islame. Osmanët, më 1687, e torturuan, të lidhur duar dhe këmbë. Duke menduar se kishte vdekur, ia zgjidhën duart dhe e varën në sheshin e qytetit. Pas njëfarë kohe prifti u çua në këmbë, largoi litarin nga fyti dhe bërtiti: "Qëndresë, qëndresë të krishterë, Jezu Krishti është më i fuqishmi". Posa tha këto fjalë, ra i vdekur përpara turmës së tmerruar. Xhelati ia preu kokën dhe ia dërgoi bashkë me lëkurën e kokës Vezirit të Madh. Më 1663 kleriku Dom Nikë Grubesa, një njeri shumë i mirë, i ngarkuar me një hu mbi supe, u shëtit nëpër rrugët e Shkodrës. Një kalvar vuajtjesh dhe persekutimesh pësoi P. Bogdani, i cili u burgos tri herë, i dogjën rezidencën, u rrah, u kërcënua se do ta varin në derën e kishës, e shëtitën nëpër qytet të zhveshur lakuriq dhe pas vdekjes u zhvarros dhe kufoma e tij iu hodh qenve. Dënimet kapitale ndaj popullsisë katolike dhe klerikëve ishin një nga shkaqet e drejtpërdrejta të konvertimit të fesë.

Shteti osman, për përqafimin e fesë islame, përdori detyrimet ekonomike. Një prej tyre ishte taksa për kokë (xhizja), e cila, në fund të shek. XVII, pati një rritje reale mbi pesë herë. Më 1636, një fshat afër Gjakovës, kishte 80 shtëpi katolike me 600 frymë, ndërsa më 1671 shtëpitë katolike u kthyen në islame që t'u shmangeshin detyrimeve dhe kishin mbetur 2 familje që merreshin me tregti. Përveç xhizjes, popullsia katolike edhe priftërinjtë ngarkoheshin me taksa të jashtëzakonshme, që kishin të bënin me luftrat dhe fushatat luftarake. Më 1657 katolikët e Prizrenit paguan haraç dhe taksa të mëdha sa ishin bërë dy herë skllevër me titullin e nënshtruesit.

Jo rrallë, kthimi i katolikëve në fenë islame është bërë edhe me dhunë të drejtpërdrejtë. Kështu, më 1658, Mehmet pasha, nga sanxhaku i Vlorës, në krye të 12.000 vetave shkoi në malet kryengritëse të Shqipërisë së Veriut dhe i detyroi njerëzit e atyre anëve të bëhen turq, d.m.th. myslimanë ose robër të Vezirit të Madh.

Administratës osmane i vinin në ndihmë edhe mjaft klerikë të korruptuar me të holla ose me premtime të ndryshme. Duke ditur efektin e fjalës së klerikëve, osmanët bënin propagandë nëpërmjet tyre. Kështu, Dom Nikë Leka, së bashku me familjen kishte shkuar në Stamboll dhe kishte mohuar fenë e vet. Kjo bëri një përshtypje të madhe, sidomos te njerëzit e varfër, të cilët shërbenin në shtëpitë e turqve dhe një mori prej tyre në ipeshkvinë e Sapës mohoi gjithashtu fenë e krishterë. Turqit zhvilluan një fushatë të madhe rreth kësaj ngjarjeje. Ata u drejtohen të krishterëve si me përshëndetjen e parë: "Bëhuni turq si Dom Nikë Leka, që ishte abat, vikari dhe predikuesi juaj. Më 1674 prifti i Jubicës u thonte banorëve se ishte më mirë të bëheshin myslimanë se sa të qëndronin katolikë. Pashallarët fusnin disa priftërinj dallaveraxhinj në lojë kundër klerikëve të vërtetë dhe patriotë. Një prej tyre ishte Dom Gjergj Trumshi, i cili shpifte kundër P. Bogdanit, tentoi ta vriste dhe në vend të tij vrau një tjetër. Këta klerikë të gjitha urdhërat i merrnin nga qeveritarët osmanë.

Në ndihmë administratës i vinte edhe patriarku i Pejës së bashku me priftërinjtë vartës. Më 1678 bëhet e ditur se ai u ka shpallur luftë katolikëve, duke u marrë taksa të larta vjetore, ka urdhëruar mbylljen e kishave katolike.

Krahas formave të ndryshme të dhunës, administrata osmane përdori nxitjen e tërthortë dhe bindjen. Pashallarët shqiptarë, duke parë varfërinë e tejskajshme të katolikëve, i përjashtonin përkohësisht nga detyrimet dhe taksat. Si rezultat i kësaj sjelljeje "njerëzore", banorët shkëputeshin ngadalë nga besimi katolik. Sa i vërtetë është përdorimi i dhunës, po aq i vërtetë është edhe fakti tjetër se në Arqipeshkvinë e Shkodrës gjenden lutje të katolikëve, që kërkojnë të lënë vullnetarisht fenë e krishterë dhe të përqafojnë fenë islame. Duke u mbështetur në këto dokumente, që jo gjithmonë shprehin vullnetin, këto kohët e fundit po i mëshohet më shumë tezës se shqiptari e përqafoi me zell islamizmin. Për të treguar karakterin e njëanshëm të kësaj teze, po tregojmë se sa rëndësi të dorës së parë ka pasur puna e përkushtuar e klerikëve në forcimin e bindjeve fetare. Një varg klerikësh të njohur, si P. Budi, P. Bogdani, më pak të njohur si P. Dajçi, Gjon Tokezi, Marin Gjini, etj., me punën përkushtuese, pa iu trembur rreziqeve, punuan kokë më kokë, jo vetëm me katolikët, por edhe me ata që kishin lëshuar fenë katolike. Ata predikuan herë në shqip, herë në sllavisht, duke siguruar bibla dhe kuran në gjuhën arabe, sllave dhe shqipe "për t'u paraqitur të pafeve më qartë të vërtetën dhe themelet e fesë së shenjtë në gjuhët e tyre". Një pjesë e tyre hartuan edhe libra në gjuhën shqipe. Si rezultat i kësaj pune u vu re një "gjallërim në popullsinë shqiptare sa edhe "turqit e dëgjonin P. Bogdanin dhe ktheheshin në fenë katolike". Vetëm gjatë viteve 1671–1674, në ipeshkvinë e Shkodrës u kthyen në fenë katolike rreth 300 veta myslimanë e skizmatikë. Për këta persona nuk ishte as xhizja, as dhuna që i kishte detyruar të lënë fenë katolike, por mungesa e kujdesit të bariut, që s'deshën të vdisnin pa shërbesa fetare.

Në këto rrethana, është e kuptueshme që feja katolike në Shqipëri, në ato shekuj të ishte e brishtë dhe popullsia katolike të ishte e dobët dhe e luhatshme në besim. Kjo është vënë re edhe nga administrata osmane. Kjo brishtësi ishte pasojë e të gjithë faktorëve që përmendëm më lart. Disa pasoja të këtij zhvillimi historik po ndjehen edhe sot, kur po kremtojmë 2000 vjetorin e krishtërimit.

Krahas kësaj kategorie të brishtë, kishte një masë tjetër shqiptarësh katolikë të palëkundur në bindjet e tyre, që u bëri ballë persekutimeve. Ajo mbrojti klerikët nga ndjekjet, ruajti me fanatizëm çdo objekt të shenjtë fetar. Mjaft kuptimplote është ruajtja e Sakramentit të shenjtë në Prishtinë, nga një grua shqiptare myslimane në shtëpinë e saj më 1689.

Kumtesën po e mbyll me fjalët e P. Bogdanit, më 1658, i cili uron që të lindë një prijës i mirë me vepra dhe me ndjenja, sikur Gjergj Kastriot Skënderbeu, si një simbol i bashkimit të krishterëve në veçanti dhe i të gjithë shqiptarëve në përgjithësi.



Phoenix

[master]

Pushtimi turk eshte tragjedia me e madhe qe i ka ndodh Arberise.

Aq sa edhe sot ka njerez qe e cilesojne pushtimin "nje gje e mire" se na shpetoi nga serbet dhe greket.

Sa shpejt e harruam Skenderbeun.Sa shpejt harruam qe edhe Lidhja e Prizrenit ishte nje krijim dumbabist, anti-progresist qe u shtyp me te drejte nga xhonturqit liberale.

Sa shpejt harruam qe per 5 shekuj ishim jeniceret e sulltanit.Na perdori te shtypim kombet fqinje.Na coi deri edhe ne egjipt te derdhnim gjakun per te.Dhe sot habitemi pse na urrejne kaq shume popujt e tjere.

[SURVIVOR]

I NDERUAR ANTAR!
ESHTE MESE NORMALE QE NE 500 VJET NENESHTRIM DY POPULLESI PERZIHEN, POR KJO NUK DO TE THOTE QE IDENTITI I NJE KOMBI SHQIPTAR NUK EKZISTON. MOS HARROJME SE NORMANET ARITEN TE ASIMILOJNE ANGLOSAKSONET NE SHUME ME PAK KOHE. CFARREDO QE TE THONE SERBE E GREKE BASHKE, DUHET TE KUPTOJNE QE SHQIPERIA EKZISTON DUAN APO NUK DUAN ATA. PASTAJ SERBET KAQ SHPEJT PASKERKAN HARRUAR LUFTEN CIVILE VELLAVRASESE NE BOSNJE????????
DERISA ATA ARIJNE TE JENE DISKRIMINUES DHE RACISTE BRENDA GRUPIT TE TYRE IMAGJINO SE CFARRE MUND TE THUNE PER SHQIPTARET. TEK E FUNDIT FISHTA KA THENE:"NE MNI TE NJANI TJATNIT KEMI LE" FJALET SHPESH JANE TE KOTA E VETMJA GJE QE KA RENDESI ESHTE REALITETI!!!!!!!!!!!!

[Jamarber]

O vlla
Realiteti ashte aj qe pasqyrohet ma siper,Turku per 500 vjet ka masakru e tjetersu shqiptaret e Shqypnin
ne qofte se te paret tane i ban balle me lufte e sakrifica te medhaja,pse ne duhet te shkelim mbi gjakun e tyne,duke than qe pushtimi turk shpetoj Shqiperine,ky ashte kulmi i marrezise e i tradhtise komtare.

[kastriot]

"Durch Ansiedlungen von Türken änderte sich die etnische Zusammensetzung der ländlichen Bevölkerung während der drei bis vier Jahrhunderte Osmanenherrschaft auf dem Balkan relativ wenig[...]Türken wurden nur AUSNAHMSWEISE- so z.B in Skopje(Üsküb)- angesiedelt. Es lag den Sultanen FREN, DIE BESETZTEN GEBIETE ALLESAMT TURKISIEREN ZU WOLLEN.Verschiebungen anderer Art gab es allerdings: Ein Teil der Albaner und der Südslawen nahm den moslemischen Glauben an. DIE INITIATIVE DAZU GING VON DER OBESCHICHT AUS. Viele Grundbesitzer wollten weder die Flucht in christlichen Länder noch die offensichtlichen Nachteile in Kauf nehmen, welche ihnen etwa durch die Aufteilung irer Ländereien unter Spahis drohte. Sie traten also zum Islam über und zogen andere mit."

(Majoros, Ferenc/Rill,Bernd: Das Osmanische Reich, 1300-1922, Die Geschichte einer Großmacht. Bechtermünz Verlag, 1999 Augsburg)

Pra simbas Autoreve pushtimi turk nuk e ndryshoi perberjen etnike te popujve te Ballkanit dhe si rrjedhim edhe te Shqiperise. Nje perjashtim perben vendosja e pak turqve ne Shkup qe sic shkruajne Autoret ne faqen 120, u be si pasoje e ndertimit te nje baze ushtarake te turqve atje. Konvertimi i popullsise ne fene Islame u ndermor nga shtresa feudale qe ne kete menyre menjanoi humbjen e prones, dhe si rrjedhim mori me vehte edhe nje pjese tjeter te popullsise.

[kastriot]

Postuar më parë nga Eni
Petrika Thëngjilli
Shqipëri

Katolicizmi në Shqipëri Përballë Shteti Osman (shek. XVI – XVIII)

...Krahas kësaj kategorie të brishtë, kishte një masë tjetër shqiptarësh katolikë të palëkundur në bindjet e tyre, që u bëri ballë persekutimeve. ......

Nuk eshte aspak e vertete qe ka patur persekutime te motivuara nga feja islame kundrejt katolikeve ose ortodokseve.
Dhe kjo per faktin e thjeshte se simbas fese islame pranimi i detyruar dmth. me dhune i fese Islame nuk perkon me mesimet e kuranit.
Prandaj e gjithe kjo PROPAGANDE FONDAMENTALISTE qe behet ketu ose diku tjeter nuk ka aspak te beje me te verteten.