Skiro Di Maxho

[shigjeta]

Njerezi

Ne
si pemet
lengjet i sjellim
nga dhethi
ku lindem

Jemi midis zymtesise
e ngrysjes
dhe gezimit
te drites se re
dege te njoma
te perkulura
nga erera te ndryshme


I huaj

Behesh qesharak
duke dashur trenat
makinat
mjetet
qe te lidhin
me dhethin tend

Dhe me ty mendimi
i perkoheshmise
se pranishme

Por ndoshta s’eshte e veshtire
jeta ne dhe te huaj
per ate qe eshte i huaj
per veten


Kthime

Jam kthyer cdo here
qe kam kapur shikimin
e nje fytyre fshatare
te supermarketi
sa here qe kam degjuar tinguj
zera zhurme
si te fshatit tim

Jam kthyer cdo here
qe ne radhet e maleve te huaja
pata kerkuar
pamjen e gjate te Kumetes
dhe Picuten e merryer
apo rete e bardha gazmore ne qiell
stisen togje mbi togje
apo era e rrembyer pastron
kaltersine e dendur

Jam kthyer cdo here
qe nje qen i tmerruar frige
te lehte naten
kur pushojne motoret
e gjelat kendojne oret
para kohe

[Albo]

Të lëvrosh letërsi në një të folme arkaike, që vjen nga ishuj gjuhësorë mesjetarë, me një leksikë të kufizuar dhe frymëmarrje të lek
tisur linguistike, për të komunikuar në radhë të parë me një lexues brenda komunitetit etnik është një akt krijues jo i zakonshëm. Një
akt, që dëshmon, nga një anë se talenti i vërtetë është si ajo fara e shëndetshme dhe e fortë që mbin dhe në tokë të huaj dhe nga ana tjetër tregon se ç’është në gjendje të bëjë një shpirt artistik kur frymëzohet nga ideale liridashëse dhe humane. S’ka dyshim se ky përbën një proces të vështirë, që lyp kurajo e vetbesim e mbi të gjitha angazhim dhe përkushtim shpirtëror, që nuk kalon pa thekse e përjetime dramatike. I tillë ka qenë dhe është edhe në ditët tona fati i poetëve arbëreshë, komuniteti i të cilëve, ndonëse ka hyrë në shekullin e gjashtë të ekzistencës, vijon të flasë e të këndojë në gjuhën e mëmës. Këto mendime që vijnë ndërmend sa herë lexoj vargjet e magjishme të trinisë së shenjtë të poezisë arbëreshe të Rilindjes, vjershat e De Radës, Darës apo Serembes. Po ndjesi të fuqishme më zgjohen dhe kur lexoj poezinë bashkëkohore arbëreshe, D. Vetmon e Ll. Peronen, V. Belmonten e K. Cukaron, P. Napolitanon e M. Belicin, Xh. del Gaudion e Buzëdhelprin. Një plejadë e tërë, ku në mes tyre do të thosha shkëlqejnë e dallojnë Vorea Ujko dhe Xhuzepe Skiro Di Maxho, si figura qëndrore të kostelacionit poetik arbëresh të kohëve moderne. Në qoftë se i pari doli nga mjedisi i arbëreshëve të Kalabrisë, i dyti vjen nga vatra arbëreshe e Sicilisë. Po pavarësisht nga distanca gjeografike, ata kanë të njëjtat rrënjë, shkruajnë me të njëjtën gjuhë, janë zëri i një komuniteti të përbashkët etnik.
S’ka dyshim se emri dhe vepra e poetit Xhuzepe Skiro Di Maxho janë pjellë e drejtpërdrejtë e Sicilisë arbëreshe, e katundeve të saj të përhapur nëpër ishull e në radhë të parë të Horës aq të njohur Piana degli Albanesi. Në këtë katund me histori dhe vlera të shquara atdhetare dhe kulturore lindi, u brumos dhe u formua poeti ynë. Është kjo vatra nga na vijnë vargjet e para të poezisë shqipe, ato të Lekë Matrangës, është vendlindja e një çete të lavdëruar personalitetesh në zë si e iluministit Gj. Guxeta, e dijetarëve Dh. Kamarda, P. Skiro, N. Borxhia, G. Petrotta, e gjuhëtarit M. La Piana, e poetëve N. Brankati e Z. Skiroi. Tradita poetike e krijuar nga L. Matranga në vitet e largëta të Gjashtqinshit, do të shtegtonte nëpër shekuj, për të arritur kulmin e saj me poezinë e Zef Skiroit në dekadat e para të shekullit XX. Por për arsye social-politike do të ndodhte një pauzë afro gjysmë shekullore, që poezia e kësaj vatre arbëreshe ashtu si gjithë letërsia arbëreshe të binte në fashë, për t’u marrë stafeta poetike nga një brez i ri krijuesish të talentuar aty nga vitet ‘60. Pikërisht këtij brezi i takon dhe Xhuzepe Skiro Di Maxho.
Duke u renditur në krye të zërave poetikë të Pianës, ai iu bashkua asaj gjenerate, që vërshoi në letërsinë e re arbëreshe dhe realizoi kthesën dhe ringjalljen e saj. Dhe tani që ka kaluar afro gjysmë shekulli prej asaj kohe, ne mund të flasim me plot gojën për Xhuzepe Skiro Di Maxhon si një nga përfaqësuesit më eminentë të botës letrare arbëreshe. Poet lirik, epik e satirik, dramaturg, përkthyes, publicist, veprimtar i dalluar i lëvizjes gjithëarbëreshe, një emër simbol i bashkësisë së tij etnike. Autor i njëzetë përmbledhjeve poetike, i disa poemave epike-satirike, i pesëmbëdhjetë dramave e komedive, i pranishëm në sa e sa antologji letrare brenda dhe jashtë Italisë, drejtues dhe botues i revistës “Mondo Albanese”. Është ky bilanci i përgjithshëm i peshës që mban figura e Xhuzepe Skiro Di Maxhos në letërsinë dhe kulturën e sotme arbëreshe. Sigurisht, në radhë të parë Xhuzepe Skiro Di Maxhos është poet, jo vetëm se krijimtaria e tij kryesore i takon fushës së poezisë, por dhe sepse ai me talentin e vet përbën një individualitet krijues të fuqishëm, me vokacion origjinal dhe diapazon të pasur artistik. Duke qenë një poet shumëplanësh, ai do të lëvrojë me sukses si poezinë lirike, ashtu dhe atë epike dhe satirike. Që në dhjetëvjetëshin e parë të krijimtarisë së vet, ai do të shkruajë krahas poezisë lirike (përmbledhjet “Sunata” dhe “Më parë se të ngriset”) dhe poema epike të natyrës tregimtare (“Nëpër udhët e Parrajsit shqiptar dhe arbëresh” dhe “Fatosat”). Në qoftë se me të parën, ai këndon në unison me poetët arbëreshë të kohës së tij, me të dytën vijon traditën epike të De Radës e të Darës, veçanërisht atë të Zef Skiroit. Bile pak më vonë, shmanget nga traga e traditës dhe shkruan e boton librin “APKLPS” (Fotofjalë), ndoshta e para vepër moderniste eksperimentale në poezinë shqipe, ku fjala dhe piktura krijojnë lidhje dhe interferenca me njëra tjetrën. Në dhjetëvjeçarët që do të vijnë, Skiro Di Maxho do të përqëndrohet e do të lëvrojë kryesisht poezinë lirike, një poezi me frymëmarrje të gjerë, ngritur mbi motive ekzistenciale dhe mjete shprehëse plot variacione. Kryetema e tij do të jetë mbijetesa dhe jetesa arbëreshe, qëndresa e bashkësisë që triumfon mbi kohën dhe hapsirën. Është ky miti i qëndresës, por që në poezinë e tij bashkëjeton në simbiozë me mitin e rreziqeve të bjerrjes, të ngrysjes së ditës arbëreshe e njëkohësisht me mitin e përpjekjeve për ringritjen e të ringjalljes arbëreshe në kushtet e reja. Vërtetë historia është themeli i ekzistencës arbëreshe, por poeti nuk merret me të ose e bën që ajo të ndjehet për aq sa ia lyp angazhimi atdhetar e qytetar. Miti i së kaluarës vështrohet në optikën e së tashmes, historia jepet në fokusin e të sotmes. Gjithë vëmendja e tij është përqëndruar te koha e vet, te realiteti bashkëkohor i bashkësisë, një realitet plot probleme e i mbushur me rreziqe.
Janë këto motet moderne ku veprojnë si mola dhe ndryshku shoqëria e konsumit, globalizmi, kurbeti, gjuha e kultura vendase, prej të cilave duhet të ruhet e të mbahet gjallë komuniteti etno-linguistik arbëresh. Dhe për poetin është gjuha e katundit, gjuha e mëmës shprehja e identitetit; vërtetë ajo nuk u jep bukë si gjuha e vëndësve, por u jep shpirt dhe i bashkon arbëreshët, i bën të ndjejnë peshën e dinjitetit dhe individualitetit. Sepse sipas poetit “gjuha jonë sado e prerë dhe e përçmuar është kryevepra e qytetërimit tonë”; ajo e bën arbëreshin të ketë të drejtën “të kem fjalën time”. Por për Skiro Di Maxhon, kjo gjuhë, sado e varfër dhe e lodhur, jo vetëm nuk mund të përçmohet, as të mbetet thjeshtë gjuhë komunikimi, por ç’është më e rëndësishme, me tharmin e mjetet e saj mund dhe bëhet art. Ai vet jep një provë të lavdërueshme që duke kënduar me gjuhën e nënës shpreh në vargjet e tij psikologjinë dhe reflekset e botës arbëreshe, përcjell te lexuesi ndjesinë dhe mençurinë autentike të bashkësisë. Dhe këtë e realizon jo vetëm falë frymëzimit arbëresh, por dhe shprehjes gjuhësore, leksikut e frazologjisë karakteristike. Vetëm kur hovet e frymëzimit dhe përmasat e mendimeve dhe emocioneve, kërkojnë hapsirë më të gjerë, ai i drejtohet për ndihmë gjuhës letrare. Në këtë vështrim, poeti çon më tej traditën e afrimit gjuhësor të nisur nga Zef Skiroi dhe i bashkohet prirjes së përgjithshme të poezisë së sotme arbëreshe.
Në poezinë e Skiro Di Maxhos katundi është simboli kryesor, mëma e simboleve, ai përbën mikrokozmosin arbëresh, ku gjallojnë sa e sa simbole të tjerë si kroi, ulliri, pleqtë, udha, rrënjët, të cilët bartin kuptime ekzistenciale, ide dhe mesazhe humane, të vërteta historike e jetësore. Katundi është djep i identitetit, që kthehet në një figurë kolektive, në një metaforë gjithëarbëreshe nga buron poezia e Skiro Di Maxhos. Të gjithë
katundet arbëreshe poeti i mbledh e i bashkon nën një çati të përbashkët (përmbledhja poetike “Metaforë”) të cilët përftojnë Arbërinë e vogël, atdheun shpirtëror të gjakut arbëresh. Një atdhe që ka sfiduar tërmetet e historisë dhe përballon sfidat e shoqërisë moderne. Në Europën e bashkuar, Arbëria e vogël për Skiro Di Maxhon, sado rreziqe që e kërcënojnë, nuk do që të jetë muze, por një organizëm i gjallë, me “një kurm të vetëm”, larg “qelizave të huaja”. I animizuar nga poeti, katundi arbëresh shndrohet në një qënie njerëzore, me botë të sajin që ndjen e mendon arbërisht. Në përfytyrimin e tij ai paraqitet dhe si një mozaik plot variacione dhe kontraste ngjyrash, me drita dhe hije të qarta, me silueta të së kaluarës, me realitete të gjalla të së tashmes dhe konture të së ardhmes. Skiro Di Maxho, si këngëtar i bashkësisë, ka një vizion bashkëkohor, kur në motet moderne e shikon katundin, jo të mbyllur e të veçuar, por në një plan të gjerë, të lidhur jo vetëm me atdheun mëmë, por dhe me botën. Nëpërmjet zërit të tij, katundi zbulon vetveten, shpall e përcjell aspiratat e veta liridashëse, këndon këngët e saj njerëzisht e burrërisht, duke bartur dramën e jetës dhe epikën e qëndresës, optimizmin dhe besimin, larg toneve qaramane. Të gjitha këto na bëjnë të mendojmë se poezia e Skiro Di Maxhos
karakterizohet nga perceptimi dhe konceptimi modern i historisë e i jetës arbëreshe, nga abstragimi dhe përgjithësimi i një lëndë njerëzore, që e shprehur poetikisht i jep asaj veti të çmuara estetike. Heroi i përbashkët i poezisë së Skiro Di Maxhos është arbëreshi i të gjithë kohërave, ai që vjen nga moti i madh, po akoma më shumë si i moteve moderne, me rrënjë e fizionomi të vetën, me individualitet të spikatur , i mençur dhe i urtë,
punëtor dhe trim, bartës i së resë dhe i vlerave, por dhe individualist e herë herë i çartur e shpërthyes. Në poezinë e tij gjejmë portrete të goditur të brezave e të shtresave të ndryshme, të plakut e të vajzës arbëreshe, të fshatarit e të qytetarit arbëresh, të burrit e të gruas të Horës, të gjithë të
dhënë me penelata të sakta dhe të motivuara psikologjikisht. Poeti arrin të krijojë dhe të japë me bukuri e realizëm, karaktere të fuqishëm, tepër mbresëlënës siç është fjala vjen plaku i urtë Mas Rushi në poemën omonime ose arbëreshi disa herë i mërguar apo vajza arbëreshe, plot hire dhe dritë,
veshur me kostum “të qëndisur nga dielli vetë”. Poezia e tij, duke rrokur në tërësi historinë dhe jetën arbëreshe e zbulon fatin e kësaj bashkësie si një dukuri njerëzore. Është drama e përjetëshme e mërgimit, drama e ikjes dhe e shpresës utopike të kthimit, e largimit me vela apo me motorra, por
që bart njësoj dhimbjen dhe s’ka vend më për atdhe fizik. Atdheu mbetet ngaherë shpirtëror dhe kthimi një ëndërr e përjetshme. Aq’ e vërtetë është kjo sa fatin e arbëreshit poeti e lidh dhe e përgjithëson me fatin e figurave të lashtësisë, të Odisesë e të Laertit, që Arbëria shndrrohet në Itakë. Itaka pret Odisenë të kthehet, Laerti është në pritje të të të birit. Hidhen paralele në mes botës homerike dhe botës arbëreshe. Kështu arbëreshi është alteregoja e Laertit Odisesë, kurse Arbëria e Itakës. Përmasat e gjera në kohë e në hapsirë, portreti kolektiv i bashkësië arbëreshe, vetëdija e tyre se ata vijnë nga perënditë pellazge, përfytyrimi i katundeve, përgëdhelur nga flladi i Jonit, veshur me mjegull e tis malli e melankolie i japin poezisë së Skiro Di Maxhos një imazh madhështor. Në dy dekadat e fundit poezia e Skiro Di Maxhos, jo vetëm është pjekur e ngritur cilësisht, por është pasuruar në brendi me elementë të rinj, si refleks i ndryshimeve social-historike. Pikëtakimet shqiptaro-arbëreshe, kontaktet me Shqipërinë e Kosovën, rrethanat e krijuara me emigracionin e ri nuk mund të mos depërtonin dhe të jenë të pranueshme në poezinë e tij. Ata do të ndihen që nga mezi i viteve të 80-ta me ciklin “Udhëtimi i parë” për t’u shtrirë e për të zënë vend në vargun e përmbledhjeve poetike të dy dekadave të fundit. Është kjo një poezi me një brendi komplekse, plot kontraste, me batica e zbatica shpirtërore, me laryshi idesh, me gjendje shpirtërore të trazuara, me tonalitete e ndjeshmëri
të të gjitha shkallëve. Poeti përpiqet të bëhet zëdhënës i këtij realiteti të ri, ku drama arbëreshe merret në kontekstin e gjerë të dramës shqiptare, veçanërisht të asaj kosovare (“Kosova lule”). Në këtë rast zëri i tij është i fortë e i bukur, dinjitoz dhe i vërtetë, me imazhe sa delikate aq dhe tronditëse, me mendime e gjykime të mprehta, plot detaje të goditura
dhe sinteza realiste. Ndaj mund të konsiderohet një kontribut origjinal në poezinë mbarë shqiptare që sjell poeti ynë nga Hora e largët.
Xhuzepe Skiro di Maxho është tanimë nga peronalitetet me peshë të letërsisë arbëreshe e më gjerë. Një pinjoll e vazhdues i denjë i Serembes e Skiroit, që duke ecur në vazhdën e tyre, në kushte e nivele të reja, lëvron e vitalizon
fjalën poetike arbëreshe, me një individualitet krijues të thukët. Frymëzimi i vetvetishëm dhe angazhimi shpirtëror, ndjeshmëria e lartë artistike dhe vështrimi i gjerë i jetës dhe i historisë arbëreshe, njohja e thellë e psikologjisë së bashkësisë së vetë, pasuria tematike, portretizimi i brendshëm dhe i jashtëm i njerëzve të një gjaku kanë përftuar një poezi me
vlera të veçanta, të kënduar bukur dhe me zë të fuqishëm. Poezia e tij është thellësisht lirike, lirizëm ky që rrok një gamë të gjerë të jetës njerëzore në përgjithësi e të asaj arbëreshe në veçanti. Ajo shquhet për thellësi ndjenje dhe delikatesë e përkorje, për figuracion të pasur dhe goditës, për një ligjërim të gjallë poetik, fjalë të kursyer dhe stil lakonik. Nga ana
tjetër, poezia e Skiro Di Maxhos nuk mund të merret me mend pa frymën e humorit, që lëviz në mes ironisë e sarkazmës, pa tonet polemike dhe notat optimiste që burojnë nga vetë natyra arbëreshe. Pa dyshim kjo përbën një nga vlerat e tij më të qënësishme, po të kemi parasysh dhe mendimin e V.Hugoit se “Liria fillon nga ironia” dhe këtë liri e gjejmë, jo vetëm në frymëmarrjen e çlirët poetike, po sidomos në mendimet dhe mesazhet liridashëse, në shpalljen dhe afirmimin me guxim të së vërtetës, në talljen dhe përqeshjen që u bën të këqijave njerëzore dhe sociale. Prapa kësaj poezie qëndron poeti qytetar, njeriu me zemër tepër të ndjeshme, artisti me ndërgjegje të lartë shoqërore, këngëtari i bashkësisë së vet. Krijmtaria poetike e Skiro Di Maxhos, ndonëse me rrënjë në traditën letrare të Horës së tij i vjen lexuesit si një poezi me zë madhor, me modernitet evropian në shprehje dhe frymë bashkëkohore për realitetin dhe problematikën që trajton. Një figurë e tillë e fuqishme, i bën nder poezisë arbëreshe dhe asaj shqiptare në përgjithësi. Vëllimi që ka në dorë lexuesi është një dëshmi e qartë e kësaj të vërtete të bukur.

Nasho Jorgaqi

[Albo]

Schirò Di Maggio, një poet në ishull

Ne nje cep të botës me Arbërinë në zemër. Në Siçili, në Piana degli Albanesi çdokush mund të flasë për Zef Skiro Di Maxhon, poetin dhe dramaturgun e njohur arbëresh, i cili prej pak ditësh është prezantur edhe në Tiranë me antologjinë “Ishuj” e botuar nga “Ombra GVG”. Studiuesi Nasho Jorgaqi, thotë se “krijimtaria poetike e Skiro Di Maxhos, ndonëse me rrënjë në traditën letrare të Horës së tij i vjen lexuesit si një poezi me zë madhor, me modernitet evropian në shprehje dhe frymë bashkëkohore për realitetin dhe problematikën që trajton”.

Prej vitesh Skiro Di Maxho përpiqet t’i japë frymë kulturës, traditës dhe gjuhës arbëreshe. Ai thotë se qysh në vitet ’80 pati intuitën se, që të mbahet gjuha duhet të bëhet edukim i përhershëm duke përdorur një mjet të thjeshtë lojën. Për këtë qëllim ai ka ngritur një Shoqëri Tetrore në Pianna degli Albanesi me vajza dhe djem arbëreshë. Loja e tyre në gjuhën arbëreshe dhe mbajtja gjallë e kësaj lëvizje vjen si nevojë e mosshuarjes së traditës e mbase edhe si domosdoshmëri integrimi kulturor në komunitetin ku jetojnë. “Teatri im lindi për të bërë art, teatral, kuptohet, e njëkohësisht për të mbajtur dhe përhapur shprehjen gjuhësore”, thotë Di Maxho. Por si ka mbërritur në hapësirat brenda Shqipërisë tingulli dhe filozofia e poezisë së Di Maxhos?
Poezitë e tij të para në Shqipëri u botuan në vitin 1966 te revista “Shejzat – Le Pleiadi” e Ernest Koliqit me titull “Vargje të nji poetit të ri arbresh”. Që prej atëherë, shumë ujëra kanë rrjedhur poshtë urës së krijimtarisë së tij.
Pas një takimi në Siçili mes shumë lexuesve, ditën e promovimit të antologjisë “Ishuj”, lindën shumë pyetje për poetin Di Maxho. Një intervistë me të, na zbulon shumë hapësira interesante nga botëkuptimi, filozofia dhe frymëzimet e tij poetike.


Prof. Schirò Di Maggio, Ju jetoni në Piana degli Albanesi të Sicilisë në Itali dhe prej vitesh i keni mbajtur të gjalla lidhjet me Shqipërinë. Promovimi para disa ditësh i veprës tuaj poetike në Santa Kristina nga botuesi shqiptar, ishte ruajtja e traditës së leximit me komunitetin atje, apo shërbeu si pikënisje për të vendosur një formë të re komunikimi?
Kur tundet Shqipëria të vlerësojë punën letrare të shkrimtarit arbëresh, lëviz edhe kureshtja e arbëreshit lexues, që duke bartur mbi krahë kulturën e tij tashmë gati gjashtëqindvjetore, ka parasysh të tashmen dhe të ardhmen e tij: çdo gjë për të vendosur një formë të re komunikimi patjetër i shkakton interes.
Antologjia Poetike “Ishuj”, botuar nga Shtëpia Botuese Ombra GVG në Tiranë, ju sjell në hapsirën poetike me një këndvështrim të ri dhe interesant. Kjo antologji është zgjedhur enkas për lexuesin shqiptar si një paraqitje më e plotë të veprës tuaj poetike apo është menduar për një auditor më të gjerë edhe përtej kufijve të Shipërisë?
Besoj se antologjia poetike “Ishuj” më shumë është zgjedhur për lexuesin shqiptar dhe për lexuesin e kulturuar arbëresh, sepse për lexuesin arbëresh të thjeshtë ka nevojë të ketë anës edhe gjuhën italiane. Ne, për sa i përket sidomos gjuhës së shkruar, jemi popullatë me mbizotërim të gjuhës italiane. Dy gjuhët, ajo arbëreshe dhe ajo italiane nuk rrinë në të njëjtin plan: vetëm poetët dhe shkrimtarët arbëreshë e shkruajnë. Sipas ligjit të ri italian, që mbron pakicat gjuhësore, në dokumentet zyrtare duhej të shkruhej edhe ajo arbëreshe: ky fakt ndodh vetëm në shenjat e qarkullimit rrugor o në shenjat turistike. Dokumentet zyrtare shkruhen po në gjuhë italiane. Ashtu që poezia, që ka nevojë për shprehjet e saj të larta (nëse do të shprehesh në gjuhë të lartë), nuk kuptohet mirë në s’ka përkrah versionin italian. Për këtë them se antologjia botuar nga “Ombra GVG”, u drejtohet këtu në Itali arbëreshëve me kulturë gjuhësore. Gjithë librat me poezi që unë kam botuar kanë përballë edhe frymëzimin italian o të paktën përkthimin; ashtu kanë bërë gjithë poetët tanë: De Rada, Serembe, Zef Skiroi, Dara, etj.

Ju jeni një emër i njohur në letërsinë shqipe. Krijimtaria juaj poetike është botuar prej vitesh në shtypin tonë letrar apo nga shtëpitë botuese. Ndërkohë që dramat apo komeditë e shkruara nga Ju, janë luajtur në skenat e teatrove tona profesioniste deri në fillimin e viteve ‘90. Komedia “Paja” është vënë në skenë nga trupa e Teatrit Çajupi, me muzikën e Nikolla Zoraqit. A mendoni se veprimtaria juaj artistike e shkruar e gjitha në gjuhën shqipe është integruar plotësisht brenda interesave kulturore të shtetit amë, apo ende vazhdon të mbetet një “ishull” artistik?
Në mendimet e disa miqve të çmuar, në radhë të parë shkrimtari Nasho Jorgaqi, shkrimet e mia janë pjesë e natyrshme e letërsisë shqiptare, si shkrimet e De Radës, të Skiroit, të Darës, etj. (“si parva licet componere magnis” = në të voglat mund të krahasohen me të mëdhatë”). Por në fakt arbëreshët mbeten “ishull”, dhe si “ishull” ndihen edhe në Itali, dmth. në letërsinë italiane, që natyrisht nuk i përfshin si shkrimtarë italianë, edhe kur te veprat e tyre përballë arbërishtjes ndodhet gjuha italiane, disa herë një gjuhë italiane të shkëlqyer. Situatë komplekse.
Në veprën më të fundit antologjike “Ishuj”, përgatitur nga studiuesi N. Jorgaqi, profili juaj poetik është vizatuar qartë përgjatë gjithë shtratit tënd poetik. A jeni i mendimit se struktura poetike e propozuar është sipas një këndvështrimi bashkëkohor të poezisë shqipe apo i përmbahet tendencave më të mira të traditës?
Do të citoj një shënim për poezitë e para që më botuan në vitin 1966 te revista “Shejzat – Le Pleiadi” e Ernest Koliqit: “Vargje të nji poetit të ri arbresh” (GIUSEPPE SCHIRO’ di MAGGIO).
“Zef Valentini, në rasën e kremtimit të Poetit Schirò në Napull tha se ma përpara ishte i mendimit se ky mbyll nji përjudhë letrare të Arbreshëve të Siqilisë tue i dhanë fund poezisë në gjuhën arbreshe në këtë trevë. Vetë ura, që përbâjnë veprat e tija mes letërsisë arbreshe e shqiptare, shënjon mbylljen e këtij rrethi. Krejt i kënaqun shtoi Valentini, tue ndreqë mendimin e përparshëm, se Schirò fatlumsisht s’paska qenë i mbrami poet nga arbreshët e Siqilisë, sepse në Piana ka dalë nji i ri, edhe ky me emnin Giuseppe Schirò, që shkruen poezí. Jemi edhe na të kënaqun që në faqet e kësaj reviste po na epet rasa të paraqesim vargjet e para të këtij Arbreshi që quhet Giuseppe Schirò di Maggio. Ky âsht i ri dhe në shprehje me tharme mâ moderne në krahasim me të vjetrit qi vjerrshuen para tij, prandej me pak fjalë përpiqet të lâjë vragë impresionuese në kënduesin. Mjeti i tij gjuhsuer âsht i përmbledhtë. Jemë të bindun se ka me gjetë pëlqyes sidomos në moshatarët e vet dhe urojmë që ky pëlqim të jetë frymgjatë dhe të rritet dhe të qindrojë edhe përtej pjekunisë burrnore të nji breznije.” (Redaksija). (“Shejzat – Le Pleiadi” - X, 1966 – 3/4)
Më duket se me këtë citat iu përgjigja pyetjes suaj. Lidhja me traditën ndoshta mund të shihet te poemat e mia “Ndëpër udhat e Parrajsit Shqipëtarë dhe t’Arbëreshë” (1970/73) dhe “Fatosat” (1977), por vetëm për sa i përket “tetërrokëshit” me të cilin poetët tanë të vjetër këndonin. Ndryshe nga poemat patriotike dhe shumë serioze të tyre, poemat e mia kanë ca ironi dhe komicitet: te “Ndëpër udhat e Parrajsit...” marr frymëzim nga poemi madhështor i Dantes për të vizituar “parrajsin” arbëro-shqiptar (tek poema ime ka vetëm parrajs!), ku duke u nisur nga ngjyra e qielli (natyrisht i kuq si flamuri) deri te personazhet të vjetër e të rinj të botës sonë (p.sh. Dh. Kamarda flet arbërisht por fjalët i dalin shkruar greqisht), ka disa situata tejet komike. Te “Fatosat” nëntitulli” është gjithë një program këndimi: “trimat e rinj arbëreshë apo arsyeja e gjëravet”; trimat nuk janë më kalorësit e vjetër, por zbritën nga kali e tani ecin më këmbë. Poezia ime ndryshe është moderne, sidomos për sa i përket stilit, si mund të vërtetohet duke lexuar antologjinë botuar nga “OMBRA GVG”. Studiuesi Nasho Jorgaqi gjithë këto i ka nxjerrë në pah.
Struktura e brendëshme e “Ishuj” -ve bashkëshoqërohet me vizatime dhe piktura që mbajnë firmën e Giuseppe Skiro Di Maggio-s. Duke njohur edhe shijet e botuesve të Ombra GVG për performancën e kolanave poetike që ata sjellin për lexuesin, ishte propozim i editorit publikimi i tyre apo zgjedhja Juaj për një paraqitje më të plotë të përjetimeve tuaja artistike?
Është patjetër propozim i editorit “Ombra GVG” botimi i vizatimeve dhe i pikturave. Tani që di edhe nga fytyra kush janë zoti Gëzim dhe zonja Vasilika (dy artistë edhe të botimeve!), më duket si e logjikshme një zgjedhje shtypi që parashikonte edhe presencën e pikturave. Ata “kuptuan”, më lejoni foljen, pikturat dhe vizatimet: sepse aty ka peizazhe të natyrës së njerizuar; malet e kodrat nuk janë thjesht male e kodra, por edhe kthesa të trupit femëror e kështu... katundi arbëresh është i dashur posi mund të duhet një njeri.
Unë pikturat i mbaj për mua: nuk mendoja se do të kishin një “pëlqim” e një përhapje kaq “botërore”.
Para disa kohësh Ju ishit njëri nga poetët e ftuar në Festivalin “Poeteka” që organizohet në Durrës. Ndërkohë që gjeografia e pjesëmarrjes ishte nga vende të ndryshme të botës, ju nuk pranuat të merrni pjesë në këtë veprimtari. Ishte paragjykim apo arsye jashtë letrare refuzimi i pjesëmarrjes tuaj?
Nuk e prisja këtë pyetje.
Do t’u lyp ndjesë gjithë atyre organizatorëve, që më kanë ftuar: Arjan Lekas që në muajin e majit, që po shkon, më ka ftuar në Festivalin në Durrës; Sh. Emërllahut, që vitin e kaluar, para dy vjetësh dhe para katër vjetësh, më ka ftuar te Festivali “Naim Frashëri”, që mbahet në Tetovë (Maqedoni); Sekretarit të Lidhjes së Shkrimtarëve, që para dy vjetësh më ftoi te Lidhja për Kuvendin e poetëve shqiptarë; Organizatorit të Festivalit të Teatrit Mbarëshqiptar, që para pesëmbëdhjetë vjetësh më ka ftuar... etj. E s’ kam qenë i pranishëm.
Por t’i përgjigjem më mirë pyetjes suaj: unë lëviz pak, kjo është e vërteta, dhe në vendin tim dërgoj si mesazhere poezinë, o edhe ndonjë vepër teatrale, emocionet, shenjën se arbëreshët janë të gjallë. S’kam paragjykime ndaj festivaleve; as arsye jashtë letrare. Por fakti se cilido festival, si edhe konkurs, parashikon një fitues, më shkakton si një mbyllje në vetvete: pse të fitoj unë, o ti, e jo poezia e të gjithë poetëve o teatri vetëm si teatër? Besoj se edhe të më jepnin çmimin Nobel, nuk do të shkoja atje ku jepet. Pse nuk provoni të ma jepni?
Por që ta mbyll, u premtoj të gjithë miqve të lartpërmendur se do të ndërroj mendim e se do t’u përgjigjem pozitivisht ftesave të tyre, sepse ata do të kenë arsyet e tyre ca patriotike ca jetësore për kulturën mbarëshqiptare. Por e them vërtet: më shkakton si një mbyllje në vetvete, si një refuzim, fakti se mund të fitoj mbi poetë miq, të njohur dhe të panjohur.
Sa e njihni letërsinë bashkëkohore që krijohet në Shqipëri?
Poetët i njoh thuajse të gjithë. Te poetët më të rinj njoh disa, sepse kam pasur mundësi t’i përkëthej në gjuhë italiane. Nuk dua të bëj emrat e tyre, sepse nuk më pëlqen të harroj ndonjë. Them vetëm se vlera e poezisë së sotme shqiptare u ngre lart në nivele evropiane.
Te shkrimtarët, varet nga mundësia të kesh romanet e tyre në gjuhë origjinale. Edhe për romanet më duket se niveli u ngre shumë; natyrisht nuk flas për shkrimtarët që banojnë në Itali e që shkruajnë në gjuhë italiane duke mohuar gjuhën shqipe. Ndodh se ne arbëreshë kemi luftuar më shumë se një jetë (të mbahen mend shekujt tanë) të shpëtojmë gjuhën dhe shprehjen tonë dhe sot arrijnë në Itali shkrimtarë shqiptarë që neve arbëreshë na tregojnë sesi duhet të bëhet sukses në treg duke shkruar në gjuhë italiane. Unë nuk them se ata nuk duhet të shkruajnë si mirë i duket, por të paktën të mbeten shqiptarë. E di që gjuha s’mund të ketë rëndesi për të krijuar (Tagore shkroi anglisht... etj. etj...), por ne jemi arbëreshë: një gjëndje që mund të jetë pozitive si ruajtës i një tradite të lashtë, dhe negative, sepse suksesin në treg si shkrimtarë që shkruajnë arbërisht në Itali nuk është e lehtë (eufemizëm) që ta kesh. Por njeriu jeton vetëm për suksesin tregtar?
Ju keni ngritur një Shoqëri Tetrore në Pianna degli Albanesi me vajza dhe djem arbëreshë. Loja e tyre në gjuhën arbëreshe dhe mbajtja gjallë e kësaj lëvizje vjen si nevojë e mosshuarjes së traditës apo si domosdoshmëri integrimi kulturor në komunitetin ku jetoni?
Besoj se thoni për traditën gjuhësore, për arbërishtjen. Qysh nga vitet ’80 të shekullit të shkuar, pata intuitën se të mbahet gjuha duhet të bëhet edukim i përhershëm (educazione permanente) duke përdorur një mjet të thjeshtë: lodrën. Duke “luajtur” ti mëson shqiptimin e drejtë të gjuhës, mban shprehjet, mban mendimin arbëresh. Teatri im lindi për të bërë art, teatral, kuptohet, e njëkohësisht për të mbajtur dhe përhapur shprehjen gjuhësore. Integrimi kulturor në komunitetin tonë vjen si pasojë, por kjo nuk eshtë kryesore, sepse ne kemi disa lloje integrimi: jemi arbëreshë, sicilianë, italianë dhe evropianë dhe dimë të dallojmë të gjitha momentet, themi kështu, të përkatësisë “kombëtare”.
Cilat janë pikësynimet tuaja më të afërta letrare dhe artistike? Mund ti ndani ato me lexuesin dhe adhuruesit e veprës tuaj?
Kam gati një pëmbledhje poezish shkruar të gjitha në lagjen ku sot banoj tani ka thuajse dy vjet. Nëpunëset e Sportelit gjuhësor këtu në Bashkinë e Horës kanë filluar të rishkruajnë (për botim) në kompjuter teatrin tim që doli shtypur kur kompjuterët nuk përdoreshin kollaj. Ky fakt më dha shpirt frymëzimi të ri e andaj kam mbaruar së shkruari tri drama të shkurtra për teatrin tonë. Për nga frymëzimi, jam ende në djalërinë time poetike.

Admirina Peci

[Albo]

Kartolinë nga Solunto

Giuseppe schirò Di Maggio

Detar i vjetër
Kam lekurë të mësuar me kriDetar i vjetër
Kam lekurë të mësuar me kripën
erë e vrullshme gjithmonë në kursin tim
kurrë puhi e paqes

o bunacë e zemrës.
Nuk di nëse urrej a dashuroj detin.
Njoh llojlloshmërinë e ngjyrosur
të martesave të rrepta qiell-det.
Njoh e mat me sy kreshtat e dallgëve
dhe vijezimet e aq anijesh venë t’i sfidojnë.
Për mua edhe dallgët madhështore
kanë përmasën e valave të buta.
Detar i stërvitur jam.
Më ndalon policia kufitare
njohje e fortë për njeri-tjetrën
pijmë një cigare
më vulosin dokumentat e përjashtimit
i pershëndes dhe njekohësisht
betohem se do t’i provoj sërish.
Një rrotë jeta ime
që nuk qëndron kurrë.

Kartolinë nga Solunto
Në ditët diellore shpërthen dheu e ngjyrave
të erërave dhe verbojnë sytë deti
bregu dhe gërmadhat e vdekura
të qytetërimeve të shkuara
marrin mishërim virtual.
Vështirë të përfytyrosh në aq qetësi
e gjumë një dushk një cicërim
ndonjë fërfëllimë që i thyen.
Por unë rri aty - më e ndezur mendja se peisazhi
e shoh hije të dalin nga kuvertat
e anijeve me vela të mbledhur në ankorim
turmë e rrahur nga fatkeqësitë
por krenare - me krenari malësore thom unë
kontradiktë te kërkesa e strehimit
dhe dinjiteti - i motivuar
të mos ndihen të përulur.
Pasqyrë e brigjeve të tjera
e ankorimeve të tjera.

Kosova lule
E gjetëm
të zbuluar qëmoti
Kosovën lule
të bukur si shpirti!

Këto fusha

Korrën
drapre të parregullta
këto fusha;
në kohën e mbjelljes
hodhën
farë të metaltë
dhe filiza të metalta
dolën.
Kërcej të hekurt kryqesh
o gjysmëhëne.

Botë

Mikrokozmos i natës
makrokozmos i natës
në vijë kulmore.
Çdo zhurmë e shuar
çdo heshtje e zmadhuar.
Hija me helmetë
e me kallirin hekuri në dorë
ruan shtetrrethimin.
Është e kësaj bote të tanishme.
Një zë nëne
ngazmim i vetvetishëm
përkund një foshnjë.
Eshtë për një botë të re
në agun e ardhshëm.

Kur ti
Kur ti të hysh në luftë
si zgjedhje e detyruar
mbyllur fletoren e shkeljeve të pësuara

bijë kosovare me myshk mimetik mbështjellë
e ndryshime të okra-dherave të Kosovës
kallamboqi me kokrrat në tytë
çikërrima prej hekur-plumbi më të çmuara
në këtë çast se gjerdanët e gdhendur me daltë

-mendova kjo është hera
që veprohet seriozisht
në edhe gratë marrin armët —
o kur ti t’u bësh ballë punëve
të përditshme të shtëpisë kundër kujt
do t’i asgjësojë me një vizë pushtimi
fytyra jote ka një rrudhë
të vetme
dhembjeje një brazdë

toke pjellore duket
me të cilën të mbështjellësh kë do t’i bjerë pa jetë
për dashuri

ULLIRIT TIM DETAR

Rruzaret e tua me perla
i pruri ndoshta shitësi i huaj
nga vende ku lëmon
vala detare.
Këtu lëmon dallga e erës
e rrumbullakon pemët e tua.
Në bashin e kthyer të anijes sate
shkulma degët hipi
e lë që të m’udhëheqin
për detet lindore.
Ankorim është të gjej
miqtë e vjetër shqiptarë
që shpëtuan nga tufane të vërteta.


JERONIM DE RADËS PËR QINDVJETORIN E VDEKJES

* * *
Për qindvjetorin 1903/2003


Pelegrinë vijmë këtu
me përulësi të devotshme
te faltorja e Zërit të Math
pas thirrjes së vëllazërisë
me flamurët e ishullit tonë
të anës arbëreshe
për kronikën o historinë e ardhshme
si dokument Thomai Mateu Zefi.

Në agorë bashkë me Tanët
gurin tonë do të kumbisim përkrahje
të përmendores De Radë
ripërtëritur te pasardhësit.

kumbisim = lëmë

Lotët e një Laerti

Uturin qerrja e tij moderne e qëndron
te kàngjella që mbyll Gjetsemanin tim

o Edenin tim sipas frymës
e zbrit si një Laert që di lajmin
lotë të shumta te rrudhat
e faqeve të vjetra e zë vajtimin
siçiljan “E chi fu tron’i l’aria? Tron’i l’aria fu!”
gjëmë e ajrit mbi jetën e vëllathit tim. E shpejtohem
të mos shqepojë më tej dhe përqafohemi
e toka pa ndjenjë nuk humb nga barra
jonë e dhëmbjes. E kërkoj t’i them ngushullim e ai
Laerti qan i gjallë vdekjen e tij
mbi vellaun tim se kushdo nga të gjallit qan
mbi të vdekurit vdekjen e tij. E qëndrojmë kështu
të vërehemi të shtrembëruar
brenda globulit të lëkundshëm
të një loti det


Botuar tek Milosao