Lec Kurti, kompozitori dhe diplomati i shquar shkodran

[Albo]

Dokumenta të arkivit të familjes së dëgjuar shqiptare Kurti nxjerrin në pah krijimtarinë e kompozitorit të harruar dhe të braktisur shkodran

Lec Kurti, madhështi e dyfishtë e kompozitorit dhe diplomatit

Dëshmia e patjetërsueshme për autorin e operës së parë shqiptare që regjimi i Hoxhës e quante tradhtar pse ishte kundër tij

Prof.dr. Sokol Shupo & Luan Kondi

Nuk mund të kuptohet muzika klasike shqiptare pa krijimtarinë e Lec Kurtit, intelektualit të kompletuar shkodran, që historia e la tërësisht në harresë. Djali i Palok Kurtit, njërit prej kompozitorëve të parë shqiptar dhe muzikologut të Shkodrës, djepit të kulturës kombëtare, tashmë do të lançohet në të gjithë kompleksin e vet.

Në formimin e Lec Kurtit ka ndikuar padyshim familja dhe qyteti i tij i lindjes, ku kulturat dhe besimet fetare dhe karakteristikat e të gjithë zonave të veriut mplekseshin dhe bashkëjetonin në një tolerancë fetare të admirueshme. Shkodra është modeli i bashkëjetësës së kulturave dhe tolerancës fetare, vendi i akademikëve dhe institucioneve të lashta studimore të Shqipërisë, është vendi i Marin Barletit, Fishtës apo Migjenit; është vendi që kaq shumë ka dhënë për historinë, studimet, letërsinë dhe artet. Edhe Lec Kurti ishte produkt i këtij qyteti me emër shqiptar. Në fillim, nën kujdesin e Qendrës së Dokumentimit dhe Komunikimit të Muzikës Lokale, do të organizohet një koncert, ku do të luhen për herë të parë kompozimet e të famshmit Lec Kurti.

Historia e familjes Kurti

Familja Kurti është një nga familjet më me zë të qytetit të Shkodrës. I ati i Lecit ishte Palok Kurti, krijues i Bandës së parë shqiptare në Shkodër dhe në Gjakovë. Paloka rridhte nga një familje e varfër, por fati i buzëqeshi ndërsa martohet me vajzën e Anastas Papanikut, njërit prej pasanikëve më të mëdhenj të Shkodrës. Papanikët kishin ardhur nga Arta e Greqisë, ishin suljotë, pra me origjinë shqiptare dhe në Shkodër ishin pronarë të së parës kafe të qytetit që e kishin emëruar “Kafe Adriatiku”. Anastasi kishte një djalë dhe një vajzë, Gjonin dhe Angjelinën. Djali i Anastasit vuante nga tuberkolozi dhe nuk mundi të jetojë gjatë. Sipas dëshmive të familjarëve amaneti i Gjonit ishte që motra, Angjelina, të martohej me shokun e tij, Palok Kurti. Dy shokët kishin mësuar nga profesori italian, i famshmi i muzikës së atij vendi, Xhovani Kanale, të njihnin notat muzikore dhe madje, të kompozonin. Aty u shqua për intelekt në përvetësimin e mësimeve të muzikës Paloka, një i ri i pashëm dhe mjaft i dashuruar pas muzikës. Nga martesa, Paloka dhe Angjelina do t´u gëzoheshin edhe pesë fëmijëve, katër djemve dhe një vajze, Lecit, Zefit, Salvatorit, Ndocit dhe Tushës. Shtëpia e Kurtëve ndodhej në qendër të qytetit të Shkodrës, ku sot gjendet posta. Të gjithë pasurinë Palok Kurti do të shkrinte për shkollimin e fëmijëve të tij. Kështu, Leci do të studionte në Pesaro, deri në vitin 1916 për diplomaci dhe muzikë. Pas përfundimit të studimeve do të kthehej të kontribuonte në atdheun e tij. Në shtëpinë e Kurtëve një dhomë ishte e rezervuar për Lecin, i cili kalonte orë të tëra në piano. Tinka Kurti, gruaja e Palokës (burri i saj mbante emrin e gjyshit të tij), nipit të Lec Kurtit, ka dëgjuar të flitet shumë për Lecin në shtëpinë e burrit të saj. Deri tek aktorja e madhe e skenës dhe kinematografisë shqiptare kanë ardhur tregimet për Lec Kurtin, një itelektual dhe kompozitor i madh. “Nëna e burrit tim e përmedte shpesh kunatin e saj, Lec Kurtin. Ajo tregonte se ai kishte vendosur pianon në dhomën më të madhe të shtëpisë dhe kur punonte krijohej një qetësi totale. Leci, i ka rënë shumë bukur pianos. Gjithashtu, ai ishte një djalë shumë i pashëm dhe nuk pranoi të martohej kurrë”, thotë Artistja e Popullit, Tinka Kurti. Sipas saj, është interesant fakti se në shtëpinë e Kurtëve kishte pesë piano, që u shtetëzuan pas vitit 1944. “Më kujtohet fare mirë se, për t´i nxjerrë ato nga shtëpia, është prishur dhe çatia. Një nga pianot ia dhanë Radio Shkodrës, tjetrën Radio Tiranës dhe të tjerat shkuan në destinacoione të kësaj natyre”, thotë Tinka Kurti.

Shtetëzimi i materialeve të tjera të familjes Kurti

Pushteti i Enver Hoxhës mori nga familja e famshme shkodrane të gjithë fonotekën, disqe të panumërta me operat e autorëve më me zë të asaj kohe. “Ne kemi pasur në shtëpi `Karuzo`, `Beethoven`, `Verd`, `Pjetër Moskanji`, `Renata Tebaldi` dhe shumë e shumë autorë të njohur të muzikës klasike. Po ashtu, kemi pasur edhe një numër të madh dorëshkrimesh të Lec Kurtit, që pasqyronin krijimtarinë e tij. Të gjitha këto u morën dhe u dërguan në shtëpinë e kulturës. Më kujtohet fare mirë që nga padija ato u hodhën pa kujdes. Një pjesë e tyre humbën. Shtëpia e kulturës ishte vendosur në shtëpinë e Parrucajve, ku i zoti që e kishte pasur atë kishte ndërtuar një pseudoashensor, nëpërmjet të cilit me një çikrik njoftonte familjarët më anë të një letre se çfarë të sillnin lart, kur vinin miq. Më vonë, ajo kishte mbetur si një gropë ku hidheshin dorëshkrimet e krijimtarisë së Lec Kurtit dhe shumë kundërshtarëve të tjerë të regjimit. Sa herë burri im, i cili ishte instrumentist në shtëpinë e kulturës, merrte prej andej dorëshkrime. Një pjesë e tyre ishte e Lecit, ndërsa kishte edhe të Palokës, gjyshit të tij, që i njihte nga shkrimi, apo dhe të të tjerëve. Duke qenë maniak i këtyre gjërave, për të cilat bota e artit do t´i jetë mirënjohës, dita-ditës ai grumbulloi shumë dorëshkrime të veprave të Lecit. Materialet që sillte në fshehtësi në shtëpi im shoq i ruanim mes dyshekëve, për të mos na i gjetur ndokush, po të vinte për kontroll. Më pas, të gjitha këto materiale u futën në një kasafortë metalike dhe u `groposën` në bodrumin e shtëpisë, ku gjenden edhe sot e kësaj dite. Të them të drejtën, materialet ishin lënë në shtëpinë e kulturës pa kujdes dhe shpesh njerëzit i keqpërdornin ato, pasi askush nuk ja dinte vlerën”, vijon Tinka Kurti. Megjithatë, përsëri, ekzistonte frika. Familja Kurti i ruajti këto dorëshkrime me vlerë dhe që hedhin dritë mbi historinë e muzikës moderne shqiptare, deri në ditët tona.

Kujtimet, Lec Kurti shpëtimtari i nacionalistëve të emigruar

Pak ditë pas përfundimit të Luftës Nacionalçlirimtare, Lec Kurti, si edhe shumë të tjerë nacionalistë shqiptarë, mori rrugën e “arratisë” për t´i shpëtuar ndëshkimit të Enver Hoxhës, pasi kishte mbajtur postin e nënkryetarit të Partisë së Ballit Kombëtar, duke qenë njëkohësisht krahu i djathtë i Mit´hat Frashërit. Familjet e nacionalistëve të larguar nga Shqipëria për në Itali kaluan një moment të vështirë, pasi mbërritën në brigjet e shtetit fqinjë. Qeveria e Hoxhës kërkonte nga autoritetet italiane kthimin e tyre me çdo kusht prapa, në Shqipëri. Madje, Tirana komuniste bënte presion ndaj italianëve, se po të mos ktheheshin komunistët nuk do të lejonin kthimin e robërve italianë të luftës pranë familjeve të tyre. Italianët ishin në dilemë. Të ndodhur edhe përpara presionit të familjarëve të robërve të luftës, që kishin mbetur në Shqipëri, mendonin për një kthim mbrapsh të nacionalistëve të larguar. Në këtë kohë të gjithë shqiptarët mbaheshin të burgosur në Brindizi. Lec Kurti, duke qenë i pari shqiptar anëtari i Akademisë së Shkencave të Mbretërisë së Anglisë, kërkoi të shkonte në Londër për të biseduar me autoritetet e atij vendi për problemin mjaft të mprehtë të moskthimit nga autoritetet italiane të nacionalistëve të arratisur shqiptarë. Ai iu drejtua anglezëve me fjalët: “Nëse nuk do të ndaloni kthimin e nacionalistëve në Shqipëri, ky do të jetë turpi juaj”. Ishte kjo deklaratë, që detyroi autoritetet angleze të ndërhynin pranë qeverisë italiane, për të mos lejuar kthimin fatal. Atëherë, u vendos që shqiptarët të mos ktheheshin, por edhe të mos qëndronin në Itali. Kështu, të gjithëve iu dha e drejta për të emigruar diku tjetër. “Në Amerikë kam takuar një grua tepër të mbajtur, nga familja Cakrani, me origjinë nga Mallakastra, e cila kur mësoi se isha gruaja e nipit të Lec Kurtit, u habit dhe më tha se edhe ajo ndihej Kurt, pasi “babai” i saj ishte Lec Kurti. Pra, nacionalistët ja dedikonin jetën nga momenti i largimit nga Italia për në Amerikë dhe vende të tjera, Lecit dhe e kishin atë si baba shpirtëror. Këtë gjë e kam degjuar edhe nga goja e Mentor Çokut, në një takim në ambasadën egjiptiane, ku të dy ishim të ftuar”, rrëfen e madhja Tinka Kurti.

Diplomati i dekoruar nga Athina

Edhe babai i Lecit, Paloka, përveç krijimtarisë muzikore është marrë edhe me politikë. Por, ajo që të bie menjëherë në sy në biografinë e Lecit është se pas krijimtarisë muzikore, që vazhdoi deri në vitin 1916, ai i kushtohet tërësisht veprimtarisë diplomatike dhe politike. Nga dëshmi gojore mësojmë se për një kohë të gjatë ai ka qenë përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Po sipas këtyre dëshmive, nga viti 1918 deri në vitin 1922, Lec Kurti ishte konsull në Bari. Në karrierën e tij diplomatike nuk do të mungonte edhe detyra e të ngarkuarit me punë në Athinë, të cilën e kreu deri në vitin 1927, ku dhe është dekoruar nga shteti grek, për kontributin e tij në marrëdhëniet mes dy vendeve. Lec Kurti ka qenë edhe nënkryetar i Parlamentit dhe ministër i Arsimit në kohën e Mbretërisë. Natyrisht, shërbimi më i madh për kombin shqiptar ishte kontributi i Lec Kurtit si përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë (1927–1936). Pas kësaj, shkodrani me kulturë të gjerë, do të ishte Konsull në Romë deri në vitin 1939. Asgjë nga këto nuk është thënë deri tani, pak për mungesë të dokumentacionit arkivor dhe më shumë për neglizhencë ndaj veprimtarisë së një personaliteti si Lec Kurti. Gjatë përiudhës së regjimit komunist, ai konsiderohej padrejtësisht si një element tradhtar, vetëm pse ishte kundër pushtetit të Enver Hoxhës.

Dorëshkrimet e veprave, dëshmi e krijimtarisë së pasur

Në arkivin familjar të Kurtëve gjenden thesare të krijimtarisë së Lecit. Ndër to është edhe vepra skenike “Arbëreshja”, opera me libret të Lec Kurtit. Në faqen e parë të saj shkruhet: Venezia 1, maj 1915. Partitura e orkestrës nuk ka datë, ndërsa gjenden vetëm njëmbëdhjetë numra nga akti i parë, pra 129 faqe klavier dhe 90 faqe të orkestruara; “Luisa di Charpentier”, opera me libret të panjohur, “Quadro II”, (Quadro della Sartoria), ku shënohet Venedik, 23 mars 1916. Lec Kurti ka shkruar edhe Vepra për violinë dhe piano: “Sonata, për violinë dhe piano” në mi mazhor (Allegretto, Introduction, Andante, Sostenuto). Tek Andante mungojnë faqet e fundit; “Adagio, për violinë dhe piano” në fa mazhor, “Allegro un po sostenutto, për violinë dhe piano” në la minor, “Non troppo lento, për violinë dhe piano”, ku mungojnë faqet e fundit, “Sonata, për violinë dhe piano” në re mazhor, (Allegro non troppo, Andante molto, Trio), për të cilat nuk dihet koha kur janë shkruar. Po kështu, Lec Kurti ka shkruar “Sonata, për violinë dhe piano” në re minor (Allegretto), Venezia, që datojnë në 15 shtator të vitit 1915, “Romanza për violinë dhe piano”, Venedik, shkruar më 3 shkurt të vitit 1914. Krijimtaria e Lec Kurtit vijon me të tjera Vepra për ansamble dhome:¨”Trio, për violinë, violonçel dhe piano”, Venezia dhe mban datën 6 mars të vitit 1914. Në këtë të fundit mungojnë faqet e para. Përveç këtyre veprave në krijimtarinë e bollshme të Lecit janë edhe “Quartetto”, në sol minor, për harqe, shkruar më 24 prill të vitit 1914, Vepra për piano “Romanza senza parole”, në fa minor, Venedik 24 dhjetor 1913, vepër për piano pa titull, 283 masa, “Tema con variazioni”, me shtatë të tillë, në la minor, “Allegro molto moderato”, në do minor, Venedik 27 janar 1914, “Preludio”, në Re Mazhor, për piano, Venedik, 20 mars 1914, “Preludio”, (sostenuto), Venezia, 29 janar 1914, “Berceuse”, në La Mazhor, Venedik, 12 janar 1914, “Minuetto”, në la mazhor, Venedik, 6 dhjetor 1914, “Preludio”, në sol minor, Venedik, 20 dhjetor 1914, “Sonata”, në do minor, Venedik, 19 mars 1914 dhe tek ky dorëshkrim mungon faqja e fundit. Gjëndet edhe një dorëshkrim tjetër i plotë që mban datën 30 prill 1915 “Gavotte”, në si mazhor, Venedik, 24 shkurt 1912, “Scherzo”, në mi mazhor, Venezia, 17 dhjetor 1913, “Scherzo”, në la minor, Venezia, 12 dhjetor të një viti që tani për tani nuk dihet. Ekziston edhe një fletë tjetër dorëshkrimi, përsëri pa datë. Nuk mungojnë në veprat e Lec Kurtit edhe romancat si “Romanza senza parole”, në mi mazhor, Venezia, më 9 dhjetor 1913, “Preludio”, në la minor, Venezia, 20 mars 1913, ku ekziston gjithashtu edhe një kopje tjetër e ripunuar dhe më e zgjeruar, pa datë, “Andante”, në la mazhor, “Presto”, në do minor, nga ku mungojnë faqet e fundit, “Preludio”, në sol minor, 11 maj 1914. Veprat për kanto dhe piano e pasurojnë kompleksitetin e tij si kompozitor si “Nostri ricordi quelche dicevi, romanza drammatica, parole di L. Stecchetti”, Pesaro, 10 mars 1909. “Le fronde che vedresti rinverdire, romanza, parole di Ada Negri”, Venezia, 5 dhjetor 1913 apo “N’amasti mai”, romanza që janë shkruar në Venezia më 2 mars 1914. Të tjera krijime të Kurtit janë edhe “Fuga me katër zëra”, Sostenuto ku mungojnë faqet e fundit, “Fuga a 4 parti”, “Fugë me 4 zëra”, Andante, “Fuga a 4 voci”, “Fuga a 4 voci”, Moderato të cilave nuk u njihet data dhe vitit i i shkrimit. “Marsh Ëied”, klavier, 30 dhjetor 1913, si dhe dy partitura për orkestër sinfonike, njera daton Venedik më 10 mars të vitit 1914 dhe tjetra daton Venedik më 2 prill 1914. “Orkestracione prej kompozitorëve të tjerë”: C. Debussy – “La Cathedrale égloutie”, për orkestër sinfonike, Venedik, më 08 prill 1916, C. Debussy – “Minstrels”, për orkestër simfonike, Venedik, më 9 mars 1916, C. Debussy – “La fille au cheveaux de lin”, për orkestër sinfonike, Venedik, më 2 mars 1916, E. Grieg – “Soir dans la montaigne”, për orkestër sinfonike, ku mungojnë faqet e fundit, E. Grieg – “Au printemps”, për orkestër sinfonike që gjithshtu nuk është e plotë pasi nga ajo mungojnë disa nga faqet e fundit, L. Van Beethoven – “Sonata op 13”, fragmente nga hyrja, për orkestër sinfonike, Beethoven – “Sonata op 13”, koha e dytë, për orkestër sinfonike.



Jetëshkrimi
Kurti nga muzika në diplomaci

Kompozitor shqiptar i gjysmës së parë të shekulli XX. U lind në Shkodër më 1 shkurt të vitit 1884 dhe vdiq në Romë në vitin 1948. Por, ajo që të bën përshtypje është se nuk dihet data e saktë e vdekjes së tij. Dokumentet arkivorë të familjes Kurti dëshmojnë se Leci ka studiuar për kompozicion dhe për diplomaci në Pesaro deri në vitet 1916. Partiturat origjinale të viteve 1912–1916 shënojnë se janë kompozuar në Venezia, vetëm një romancë e vitit 1909 shënon Pesaro, Itali. Siç na dëshmojnë dorëshkrimet që disponohen prej familjarëve të tij, Lec Kurti është marë me krijimtari muzikore deri në vitin 1916 dhe më pas i kushtohet tërësisht veprimtarisë diplomatike dhe politike. Por, nga dëshmitarë mësojmë se në kohën që ka qenë përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Po sipas dëshmive gojore i është djegur shtëpia, ku dyshohet të kenë qenë edhe pjesa tjetër e partiturave të tij. Nga viti 1918 deri në vitin 1922, Lec Kurti ishte konsull në Bari. Më pas, i ngarkuar me punë në Athinë, detyrë që e kreu deri në vtin 1927. Detyra më e lartë diplomatike ishte ajo e përfaqësuesit të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë (1927–1936). Pas kësaj do të ishte Konsull në Romë deri në vitin 1939. Gjatë kohës së Luftës së Dytë Botërore, Lec Kurti do të ishte nënkyetar i Ballit Kombëtar dhe disa ditë përpara 29 nëntorit 1944, u largua përfundimisht nga Shqipëria. Për arsye politike, krijimtaria e Lec Kurtit është lënë tërësisht në harresë deri në ditët tona. Por, ndonëse e pakët në numër, ajo dëshmohet të jetë e para krijimtari profesioniste laike në historinë e muzikës shqiptare. Ndër dorëshkrimet e tij gjendet e para sonatë për piano, e para sonatë për violinë e piano, e para temë me variacione për piano, i pari kuartet harqesh dhe e para operë në historinë e muzikës shqiptare.

[Albo]

Himni i dytë kombëtar

Është njëqind për qind shqip. Teksti dhe muzika kanë autorë shqiptarë, madje të mbështetura fort në tabanin kombëtar. Nuk shfaq asnjë dasi fetare a krahinore dhe mund të kishte ndenjur bukur si Himn Kombëtar. Surpriza e vërtetë e mbrëmjes kushtuar kompozitorit dhe diplomatit Lec Kurti, nuk ishin thjesht veprat e tij dhe faktet që në

Në mbrëmjen kushtuar kompozitorit Lec Kurti, krahas veprave të ekzekutuara për herë të pare, vjen edhe një regjistrim i vitit 1922 i Himnit Kombëtar me tekst të Gjergj Fishtës

Është njëqind për qind shqip. Teksti dhe muzika kanë autorë shqiptarë, madje të mbështetura fort në tabanin kombëtar. Nuk shfaq asnjë dasi fetare a krahinore dhe mund të kishte ndenjur bukur si Himn Kombëtar. Surpriza e vërtetë e mbrëmjes kushtuar kompozitorit dhe diplomatit Lec Kurti, nuk ishin thjesht veprat e tij dhe faktet që në të vërtetë vënë në pikëpyetje fillimet e muzikës serioze shqiptare, por një regjistrim zanor i vitit 1922. "Porsi fleta e Ejllit të Zotit / Po rreh Flamuri i Shqipnisë / E thrret t'bijtë e Kastriotit / Me u mbledhë tòk ndër çetë t'ushtrisë./ Bini Toskë, ju bini Gegë, / Si dy rrfé, që shkojnë tue djegë! /A ngadhnjyes a t'gjithë Dëshmorë, / Trima mbrendë! Me dorë, me dorë!...".

Është kori i Motrave Stigmatine që këndojnë Himnin Kombëtar "Vallja e flamurit" me muzikë të Lec Kurtit dhe tekst të Gjergj Fishtës. Fjalët janë shkëputur nga "Mrizi i Zanave" dhe janë muzikuar nga Kurti pas shpalljes së Pavarësisë. Mendohet që të jetë krijuar në vitin 1913, ndonëse në kushtet ku janë ruajtur partiturat është e vështirë të gjesh datën e saktë. Megjithatë ky himn ka mundur t'i rezistojë kohëve, madje në formën më të shkëlqyer, atë zanore.

Pas 84 vjetësh nga regjistrimi në një gramafon të vjetër çek, dëmtuar nga koha, zërat e Motrave duket sikur vijnë nga qielli. Sipas muzikologut prof. dr. Sokol Shupo (Dekan i Fakultetit të Muzikës në Akademinë e Arteve) muzika e Kurtit është tipike shkodrane. Ai tregon për ekzistencën e tri varianteve të këtij himni, motivet e të cilit u demonstruan nga pianistja Merita Rexha. Këto materiale ruheshin nga nipi i kompozitorit, Albert Kurti, i cili është ndër të fundit e Kurtajve, që mundi të njohë "axhën" diplomat e muzikant. Ai është edhe trashëgimtari kryesor i pasurisë dorëshkrimore të Lec Kurtit. Alberti tregon se ishte 7 vjeç kur axha e merrte gjithnjë me vete dhe e ulte në odë me burra. Natën e fundit që Lec Kurti kaloi në Shkodër, u ul në të njëjtën sofër me Mit'hat Frashërin. Prej atëherë nuk mori më prej tij asnjë lajm. Megjithatë, dorëshkrimet i ka ruajtur me fanatizëm. "Dorëshkrimet janë ruajtur kryesisht prej mbesës së tij Beatriçes, e cila përpara vdekjes m'i besoi mua. Shumicën e veprave e kam unë, një pjesë ka edhe Tinka Kurti", - thotë Alberti. Janë partitura, përkthime e krijimtari letrare, fatkeqësisht shumë të dëmtuara. Ai e kujton shumë mirë bastisjen e shtëpisë së Kurtajve në vitin 1945. "Ai kishte një bibliotekë shumë të pasur, të cilën ia hodhën përtokë. Shumë dorëshkrime u shpërndanë, disa u dëmtuan, të tjera i morën me vete", - vazhdon ai, teksa shton se për shkak të injorancës së asaj kohe, dorëshkrimet përfunduan në vende aspak të denja. Arritën të ruanin dorëshkrimet që kanë arritur deri më sot, por edhe ato shumë të vështira për t'u deshifruar. Muzikologu Sokol Shupo thotë se u është dashur shumë kohë që të mund të ndajnë mes dorëshkrimevetë cilat ishin veprat e Lec Kurtit dhe cilat të të atit, Palokës. Kjo u arrit vetëm përmes shkrimit. Një punë e gjatë që u konkretizua mbrëmjen e së mërkurës në koncert-konferencën "Lec Kurti: Lindja e mohuar e muzikës artistike shqiptare". Pianistja Merita Rexha, violinistja Suela Piciri dhe sopranoja Mariana Leka sollën për herë të parë 14 krijime të kompozitorit Lec Kurti, romanca, arie, sonata. Të gjitha të parat në llojin e vetë në Shqipëri. Kryesisht vepra romantike e klasike, por tek-tuk ndihen edhe bulëzat e para të impresionizmit. "Këngë djepi" është një syresh. Të gjitha këto pjesë janë përmbledhur në një libër muzikor, që do të shfrytëzohet në programet mësimore. Albert Kurti thotë se deri më tani nuk ka pasur ndonjë ofertë për t'i vënë në skenë. "Jam munduar të publikoj, por nuk kam pasur asnjë ofertë nga kompozitorë, apo muzikologë, për të zbuluar Lec Kurtin, ndoshta as ata nuk e dinin se cila ishte vlera e këtyre veprave". Kështu që si gjatë diktaturës, ashtu edhe pas saj, vepra e Kurtit mbeti e mbyllur në një arkë të vjetër. "I ruanim në fshehtësi të madhe, në një arkë të vjetër. Vetëm tani dolën prej andej", - thotë i nipi.

Pavarësisht fshehtësisë me të cilën u ruajtën veprat, kjo nuk e shpëtoi familjen Kurti nga persekutimi. "E kemi vuajtur shumë. Babai u burgos për një kohë të gjatë. Unë kam qenë mësues muzike, u pushova nga puna, sepse isha nipi i tij dhe në të njëjtën kohë edhe nipi i Ernest Koliqit. Mu desh të punoja gjatë në fermë",- pohon Albert Kurti. Megjithatë tani duket sikur koha ka e ka bërë efektin e saj si melhem. Mbrëmja kushtuar axhës, është gjithsesi një fillim.

Shekulli

[Albo]

Lec Kurti lëviz kufijtë

Bota akademike e arteve i kushton dy ditë kompozitorit Lec Kurti, figurë e anatemuar gjatë dhe pas diktaturës. Prezantohen disa nga veprat - dorëshkrime të ruajtura nga familja që ka të ngjarë të përmbysin historinë tonë të muzikës

Bota akademike e arteve i kushton dy ditë kompozitorit Lec Kurti, figurë e anatemuar gjatë dhe pas diktaturës. Prezantohen disa nga veprat - dorëshkrime të ruajtura nga familja që ka të ngjarë të përmbysin historinë tonë të muzikës

Nëse nuk do të ishte marrë me politikë, veprat e tij do të ishin përfshirë në antologji muzikore e letrare. Krijimet do të interpretoheshin koncerteve e do të quhej babai i kompozicionit shqiptar. Me rreth 800 faqe dorëshkrime që ruan familja e tij, do të ishte patjetër një emër i shquar i kulturës shqiptare. Por Lec Kurti zgjodhi tjetër udhë. U quajt i rrezikshëm dhe u ndalua. Vepra e tij u dënua për të mbetur sirtareve e panjohur për dekada.

Për të kujtuar një emër të lënë në harresë padrejtësisht, po edhe për të riparë historinë e muzikës shqiptare, sot në Akademinë e Arteve zhvillohet koncert-konferenca "Lindja e harruar e muzikës artistike shqiptare: Lec Kurti". Interpretohen për herë të parë vepra të kompozitorit që datojnë fillimshekullin e XX, ndërsa të afërmit sjellin kujtime. Aktiviteti i përfshirë në Stinën e Koncerteve të Pranverës në Akademinë e Arteve, përkon me 69-vjetorin e vdekjes së kompozitorit.

Për muzikologun prof. dr. Sokol Shupo, pavarësisht se sasia e partiturave që kanë arritur t'i shpëtojnë humbjes është relativisht e pakët dhe vepra e tij ka mbetur e panjohur, Lec Kurti është padyshim i pari kompozitor profesionist në historinë e muzikës shqiptare. Kur thotë këtë, Shupo mbështetet në fakte. Pasi ka kaluar nëpër duar dorëshkrimet, që ruhen me fanatizëm nga Albert Kurti, i biri i kompozitorit, Shupo vë re se çuditërisht, shumë vepra që ne i quajmë si të parat në gjininë që i përkasin, nuk janë të tilla. Studiuesi bën një krahasim, prej të cilit del se pikërisht veprat që për dekada i kemi konsideruar të parat, janë shkruar shumë më vonë se veprat e harruara të Lec Kurtit. Nëse deri më sot kemi besuar se opera "Mrika" (1959) e Prenk Jakovës është e para në llojin e vet në Shqipëri, na del se në të vërtetë e para është "Arbëreshtja" e Kurtit (1915), nga e cila kanë mbetur vetëm 11 fashikuj nga akti i parë. Për të vijuar me sonata, muzikë dhome, kuartete harqesh, romanca dramatike, trio pianistike, prelude, muzikë korale e koncerte, të cilat janë shkruar nga 20 deri në 60 vjet më vonë nga autorë si Fan Noli, Çesk Zadeja, Tonin Guraziu, Tish Daija, Limos Dizdari, etj. Që do të thotë se historia e muzikës shqiptare, ka se ç'të korrigjojë. Por nga çka mbërritur deri më sot, kuptohet se Kurti nuk ishte vetëm një ithtar i muzikës. Sot është e çuditshme të besohet se brenda një njeriu të vetëm ziente kompozitori, poeti, përkthyesi e politikani diplomat. Pa lënë asgjë pas dore. Ka shkruar vepra letrare si poemat "Kërshëndellat", "Mrashtbulli", "Sikur të mujsha", "Lula Marnesha", "Qe tuk janë" si dhe ka përkthyer në shqip veprash nga autorë të mëdhenj të letërsisë botërore si Pirandello, Gorki, Poe, Pushkin, Gauthier, Merimé, etj. Të gjitha këto u kryqëzuan për faktin se Kurti ka qenë përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, Ministër Fuqiplotë i Mbretërisë Shqiptare në Londër, e më vonë një ndër themeluesit e partisë së Ballit Kombëtar.

Ishte lindur më 9 maj 1884 në Shkodër. Biri i kompozitorit të shquar Palok Kurtit, ishte mëse e natyrshme të vazhdonte në fushën e muzikës. Në vitin 1909 filloi studimet në Liceun e Pesaros, ndërsa më vonë, krahas kompozicionit studion edhe për Diplomaci në Venecia. Dorëshkrimet tregojnë se aty janë shkruar edhe një numër i madh veprash. Familjarët dëshmojnë se gjatë kohës që ai ishte përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, i është djegur shtëpia dhe mendohet që bashkë me të janë shkrumbuar edhe krijime të tjera muzikore. Nga dorëshkrimet e mbetura mësohet se Lec Kurti kompozoi muzikë deri në vitin 1916 dhe më pas duket se iu kushtua në fillim diplomacisë e më pas politikës.

Karrierën diplomatike e nisi në Bari si konsull i Shqipërisë (1922-1927), dhe më pas në Athinë si "I ngarkuari me punë" (1927-1935) ku bëhet edhe "Qytetar Nderi" i qytetit. Më tej e gjejmë përfaqësues të Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, si Ministër Fuqiplotë të Mbretërisë Shqiptare në Londër ku thuhet se, pas pushtimit të Shqipërisë prej Italisë fashiste nuk pranon t'i dorëzojë përfaqësuesit italian ambasadën. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, megjithë ftesën e Faik Konicës për të shkuar në Amerikë, Lec Kurti kthehet në Shqipëri ku angazhohet në jetën politike të vendit. Në vitin 1942, bashkë me Mit'hat Frashërin, Abaz Ermenjin etj., Lec Kurti është një ndër 18 themeluesit organizatës Balli Kombëtar, ku zgjidhet nënkryetar i përgjithshëm i saj si dhe kryetar për Shkodrën. Disa ditë përpara 29 nëntorit të vitit 1944, siç e dëshmon edhe Ditari i tij, ai e braktis përfundimisht Shqipërinë dhe vdes në Romë në dhjetor të vitit 1948. Prej atëhere muzika e tij ka mbetur akoma fare e panjohur për publikun e gjerë po se po, madje edhe për profesionistët.

Shekulli

[DYDRINAS]

Lec Kurti, kompozitori i operës së parë që kërkohej si kriminel lufte nga Enver Hoxha

Uran BUTKA

I pari është tingulli, mandej fjala

Lec Kurti u lind dhe u përkund në djepin e tingujve muzikorë të familjes Kurti.

I ati, Palok Kurti, krijues i Bandës së parë në Shkodër, njihet si kompozitor i mjaft këngëve qytetare shkodrane si "Për mue paska kenë kismet", "Marshalla bukurisë sate", "Qenke nur i bukurisë" etj. Nga i ati, Leci trashëgoi talentin dhe ndjeshmërinë muzikore. Leci i vogël jetonte në botën e tingujve, madje i kuptonte dhe i vlerësonte njerëzit me anën e tingujve, tonalitetit dhe ngjyrës së zërave.

Paloka ia njohu drejtimin dhe e nisi për në vendin e muzikës, në Itali. Në vitin 1909, Leci nisi Liceun e Pesaros, mandej Akademinë e Arteve për kompozicion në Venecia, të cilën e kreu në vitin 1916. Kjo është edhe koha e studimit dhe e krijimtarisë muzikore të Lec Kurtit. Të gjitha veprat e tij muzikore që njohim, mbajnë vulën e kësaj moshe të re dhe të kësaj kohe: 1909-1916.

Pas diplomimit u kthye në Shkodër. Në shtëpinë muzikore "Kurti" do të kishte dhomën më të madhe dhe pianon më të mirë. Ishte i heshtur, punonte në qetësi të plotë dhe askush nuk guxonte t'ia prishte qetësinë e punës. Sigurisht që studionte dhe kompozonte, por kompozimet e kësaj periudhe nuk gjinden. "Në shtëpinë Kurti kishte pesë piano, që u shtetëzuan pas vitit 1944. Më kujtohet fare mirë se, për t'i nxjerrë ato nga shtëpia, është dashur të prishej edhe çatia. Një nga pianot ia dhanë Radio Tiranës, tjetrën Radio Shkodrës dhe të tjerat në destinacione të kësaj natyre", - kujton aktorja e madhe Tinka Kurti.

Pushteti komunist mori nga familja e famshme shkodrane të gjithë fonotekën, disqe të panumërta me operat e kompozitorëve më me zë të asaj kohe. Po ashtu, edhe një numër të madh partiturash të Lec Kurtit, që përbënin krijimtarinë e tij. Të gjitha këto u sekuestruan pa ndonjë vendim dhe u hodhën në Shtëpinë e Kulturës, ku u trajtuan pa asnjë kujdes. Një pjesë e tyre humbën. Është meritë e familjes Kurti, që në kushte të frikshme, ruajti disa dorëshkrime me vlerë, që hedhin dritë mbi historinë e muzikës moderne shqiptare dhe veçanërisht mbi krijimtarinë e Lec Kurtit.

Lec Kurti është shquar dhe ka lënë gjurmë të pashlyera në tri fusha: muzikë, diplomaci dhe politikë. Megjithëse në diplomaci dhe në politikë punoi e veproi për një kohë të gjatë, në fushën e muzikës është "Primo" dhe ka krijuar vepra të rëndësishme që mbeten, me vlera të padiskutueshme profesionale, që janë themeli i muzikës artistike shqiptare. Muzikologu i njohur, prof. dr. Sokol Shupo, studiues i veprës së Lec Kurtit, thekson se është padyshim i pari kompozitor profesionist në historinë e muzikës shqiptare dhe vepra e tij është konkuruese.

Kompozitori

Krijimtaria e njohur muzikore e Lec Kurtit numëron gjithsej 24 vepra, tetë prej të cilave të papërfunduara. Në krijimtarinë e tij përfshihen vepra të gjinive të ndryshme muzikore: opera, sonata, variacione, trio, romanca, muzikë dhome, muzikë korale, muzikë sinfonike, kuartete dhe pjesë të vogla pianistike etj.

Në historinë e artit shqiptar, Lec Kurti duhet të zerë vendin e tij të merituar. Mjaft më me harresë. Ai është kompozitori i operës së parë shqiptare, kompozitori i së parës sonatë për piano, së parës sonatë për violinë e piano, së parës temë me variacione për piano, së parës romancë shqiptare, të parit kuartet harqesh dhe së parës muzikë sinfonike në historinë e muzikës shqiptare.

Lec Kurti është babai i kompozicionit shqiptar. Vepra e parë muzikore e Kurtit është "Romanca Dramatike" e vitit 1909, për të cilën studiuesi grek J. Leotsakos, shpreh dyshime nëse përfaqëson vërtet krijimin e parë të Lec Kurtit. Sipas Leotsakosit, një vepër e parë nuk mund të ketë atë qartësi ndërtimi, sikurse e ka romanca në fjalë.

Lec Kurti ka kompozuar veprat: "Gavotte", në si mazhor, 24 shkurt 1912; "Scherzo", në mi mazhor, 17 dhjetor 1913, "Scherzo", në la minor, 12 dhjetor; romancat "Romanza senza parole", në mi mazhor, më 9 dhjetor 1913, "Preludio", në la minor, 20 mars 1913; "Andante", në la mazhor, "Presto", në do minor; "Preludio", në sol minor, 11 maj 1914. Veprat për kanto "Le fronde che vedresti rinverdire, romanza, parole di Ada Negri", 5 dhjetor 1913 apo "N'amasti mai", romanza që janë shkruar në Venezia më 2 mars 1914. Të tjera krijime të Kurtit janë edhe "Fuga me katër zëra", "Marsh Wied", klavier, 30 dhjetor 1913, si dhe dy partitura për orkestër sinfonike, njera daton më 10 mars të vitit 1914 dhe tjetra më 2 prill 1914; "Sonata, për violinë dhe piano" në mi mazhor; "Adagio, për violinë dhe piano" në fa mazhor; "Allegro un po sostenutto, për violinë dhe piano" në la minor; "Non troppo lento, për violinë dhe piano"; "Sonata, për violinë dhe piano" në re mazhor. Po ashtu, "Sonata, për violinë dhe piano" në re minor, Venezia, që datojnë në 15 shtator të vitit 1915, "Romanza për violinë dhe piano", shkruar më 3 shkurt të vitit 1914. Krijimtaria e Lec Kurtit vijon me të tjera vepra për ansamble dhome: "Trio për violinë, violonçel dhe piano", që mban datën 6 mars të vitit 1914; "Quartetto", në sol minor për harqe, shkruar më 24 prill të vitit 1914; "Tema con variazioni", në la minor; "Allegro molto moderato", në do minor, 27 janar 1914, "Preludio", në Re Mazhor, për piano, 20 mars 1914; "Preludio", 29 janar 1914; "Berceuse", në la Mazhor, 12 janar 1914; "Minuetto", në la mazhor, 6 dhjetor 1914, "Preludio", në sol minor, 20 dhjetor 1914; "Sonata", në do minor, 19 mars 1914.

Por vepra kryesore është Opera "Arbëreshtja", Venecia, maj 1915, nga e cila kanë mbetur vetëm 11 fashikuj. Edhe nga sa ka mbetur, vlerësohet jo vetëm si opera e parë shqiptare (deri më sot besohej se opera e parë ishte "Mrika" e Preng Jakovës, viti 1959), por edhe si një vepër tepër profesioniste me temë shqiptare.

Leci mund të konsiderohet pa frikë si kompozitor klasiko-romantik. Është klasik në pikëpamje të formës, ndërsa deri-diku romantik, për shkak të gjuhës harmonike të përdorur dhe shmangies nga rregullsia e principeve formale klasike. Dy vitet e fundit të krijimtarisë së tij, 1915-1916, shënojnë dhe vitet e pjekurisë së tij kompozicionale. Nga partiturat e vitit 1915 vjen për herë të parë në krijimtarinë e tij forma e sonatës (Sonata për piano në Do-), e cila të krijon përshtypjen e ndikimit bethovenian. Padyshim që në krijimtarinë e Lec Kurtit kjo vepër shënon dhe pjekurinë e tij krijuese për ta përfunduar në vitin 1916 me "Luisa di Charpentier, quadro II". Kjo e fundit dëshmon tendencën drejt romantizmit, si edhe njohjen e mirë me krijimtarine e Vagnerit.

Një nga kompozimet e bukura dhe impresioniste të Kurtit është "Hymni Kombëtar", me tekst të Gjergj Fishtë:

Bini toskë e bini gegë

Si dy rrfe' qi shkojn' tue djegë…

Ky hymn patriotik, që i ka qëndruar kohës, ndoshta është krijuar qysh në vitin 1912, por është regjistruar në vitin 1922. Po ashtu, marrshi kushtuar Princ Vidit është kompozuar në fund të vitit 1913, kur V. Vidi ishte caktuar nga Fuqitë e Mëdha si princ i Shqipërisë, ndonëse nuk kishte mbërritur ende në Durrës. Leci edhe me muzikë u paraprinte ngjarjeve.

Lec kurti ishte artist i lindur. Brenda tij ishte edhe kompozitori, edhe instrumentisti (ai luante në disa vegla muzikore), edhe poeti, edhe përkthyesi. Ai ka shkruar poemat "Kërshëndellat', "Mbrashtbulli", "Sikur të mujsha", "Lula Marnesha" dhe ka përkthyer në shqip autorë të mëdhenj të letërsisë botërore: Pirandelo, Poe, Gorki, Pushkin, Gauthier, Merime, Korolenko etj.

Vepra e Lec Kurtit mbeti e panjohur. Ajo u ndalua, sepse autori më vonë u bë diplomat perëndimor dhe politikan kundërkomunist.

Diplomati

Lec Kurti është diplomati me karierë më të gjatë diplomatike, prej vitit 1918 deri në vitin 1939.

Përse u nda nga jeta muzikore një personalitet shumë i talentuar dhe u përfshi në diplomaci e politikë?

Mendoj se ishte një sakrificë e madhe në dobi të atdheut e të çështjes sonë kombëtare. Shqipëria ishte në gjendje kritike si komb dhe si shtet. Lufta e Parë Botërore e shkeli dhe e shkatërroi. Ajo u bë shesh lufte i Fuqive të Mëdha ndërluftuese, por edhe e orekseve gllabëruese të vendeve fqinjë. Mjaft ngjarje të hidhura ndodhën edhe për faj të vetë shqiptarëve, si largimi i Princ Vidit, lëvizja esatiste dhe rebelimi haxhiqamilist. Në mbarim të luftës, Shqipëria rrezikohej të coptohej sërish. Në këto rrethana ekzistencialiste, atdhetarët dhe politikanët e shquar të Shqipërisë u mobilizuan në një përpjekje madhore për të bërë të njohur çështjen shqiptare dhe për ta mbrojtur atë me çdo mjet. Një nga këta ishte edhe artisti Lec Kurti. Ai e ndjeu përgjegjësinë e kohës dhe të vetvetes dhe zgjodhi diplomacinë si një armë të fuqishme për të propaganduar dhe mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar në botë. Në këtë vendimmarrje ndikoi edhe koha e intenimit të tij, bashkë me të atin, në Korfuz, në vitin 1917. Njohës i mirë i kulturës dhe i gjuhëve europiane, ai u angazhua në artin e diplomacisë për gati 21 vjet me radhë.

Fillimisht si zv.konsull në Bari në vitin 1918, mandej në Romë si ingarkuar me punë i Shqipërisë në Itali. Atje ndihmoi emigracionin shqiptar të zhvendosur për shkak të luftës. Ruhet në arkivat e Ministrisë së Jashtme një rekomandim i Fan Nolit i vitit 1922 për vlerat e Lec Kurtit si diplomat i mençur, i përkushtuar dhe i ndershëm

Ai zëvendëson Mid'hat Frashërin në vitin 1926 si ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Greqi, ku vijon me sukses punën për afrimin e bashkëpunimin ndërmjet dy vendeve fqinjë.

Kulmi i veprimtarisë diplomatike të Lec Kurtit është përfaqësimi prej tij i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve 1930-1935. Një përfaqësim dinjitoz që e rriti prestigjin e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. "Lec Kurti ishte inteligjent, poliglot, shumë i kulturuar, njohës i mirë i çështjes shqiptare dhe i të drejtës ndërkombëtare", - thotë diplomati tjetër i shquar, Fuat Asllani.

E mbylli karierën diplomatike si ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Britaninë e Madhe. Vlen të përmendet protesta e tij në Radio Londra kundër pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste më 7 prill 1939. Zëri i Lec Kurtit ishte zëri i parë dhe i vetëm në Evropën mjerane të asaj kohe, kur zërat e tjerë të politikës "së madhe" evropiane heshtën dhe e pranuan pushtimin.

Gjithashtu, Lec Kurti bashkë me Miss Durhamin, mbrojtësen e madhe të Shqipërisë dhe miq të tjerë të Shqipërisë në Londër, protestuan përpara Ministrisë së Jashtme të Britanisë së Madhe kundër agresionit ushtarak fashist ndaj Shqipërisë, si edhe kundër heshtjes së qeverive perëndimore për pushtimin e një vendi anëtar i Lidhjes së Kombeve.

Në këto çaste dramatike, Lec Kurtit i erdhi një ftesë nga "Vatra", që e grishte në SHBA si kryetar i shoqërisë panshqiptare "Vatra". Por Lec Kurti nuk pranoi. Ai mendoi se në kushtet e robërisë të Shqipërisë, atij i takonte të gjindej dhe të luftonte atje për lirinë dhe pavarësinë e popullit e të vendit të tij.

Politikani

7 prilli 1939 është dita kur Lec Kurti hyri në politikë.

U kthye në atdhe dhe u lidh me figurat nacionaliste si Mid'hat Frashëri, Jup Kazazi, Zef Pali, Ymer Lutfia, Mustafë Dervishi e personalitete të tjera kombëtare.

Në atë kohë, në Shqipëri kishte nisur reziztenca antifashiste. Më 8 prill 1939, një ditë pas pushtimit, ishin hedhur në Tiranë themelet e organizatës nacionaliste "Balli Kombëtar" dhe ishte shpërndarë programi prej tetë pikash: "Nacionalizma shqiptare (Balli Kombëtar), Shqipëri 1939". Natyrisht, Leci nuk ishte ndër themeluesit, sepse atëbotë ndodhej në Londër. Por, me të ardhur në Shqipëri, ai u bashkua me liderët e Ballit Kombëtar dhe mori pjesë aktive në organizimin e Ballit Kombëtar në Shkodër. U zgjodh kryetar i kësaj organizate për prefekturën e Shkodrës dhe e drejtoi atë deri në fund.

Përse Lec Kurti bëri këtë zgjedhje?

Së pari, sepse tek programi i "Ballit Kombëtar", i shprehur tek "Nacionalizma shqiptare", (1939) dhe më vonë, tek "Dekalogu" (1942), Lec Kurti gjeti një alternativë patriotike dhe thellësisht demokratike, që përkonte me idetë dhe formimin e tij: "Luftojmë për mobilizimin e të gjitha fuqive të gjalla të kombit kundër pushtonjësve, për realizimin e idealit kombëtar: Shqipëria e shqiptarëve"

Ndërkohë, ai kishte një miqësi e bashkëpunim të ngushtë me Mid'hat Frashërin, në mënyrë të veçantë kur ishin të dy diplomatë dhe punonin intensivisht për çështjen shqiptare. Në gazetën "Flamuri" është botuar një fotografi e këtyre viteve me diçiturën kuptimplote "Dy miq".

Natyrisht, një personalitet i kulturës dhe i diplomacisë, i edukuar në një familje nacionaliste dhe i shkolluar e formuar në Perëndim, ku studioi, jetoi e punoi thuajse për 30 vjet nga viti 1909 e deri në vitin 1939, nuk mund të lidhej me lëvizjen komuniste, që binte ndesh me formimin nacionalist dhe idetë e tij demokratike.

Ai ishte i ndërgjegjshëm për udhën që mori. Në ditarin e tij, që ruhet në familjen Kurti në Shkodër, shkruan për veprimtarinë e vet politike: "Në çështje nderi, nuk njoh autoritet tjetër veç ndërgjegjes sime"

Në muajt gusht-shtator 1939, Balli Kombëtar u organizua, duke krijuar edhe degët e tij nëpër prefektura. Më 31 gusht 1939 u themelua dega e Ballit Kombëtar për qarkun e Shkodrës, me kryetar Lec Kurtin. E shkruan vetë Lec Kurti tek revista "Rrobni, o vdekje": "Asht dita e 31 gushtit 1939, që i përgjigjet themelimit të Organizatës "Balli Kombëtar" në Shkodër"

Si kryetar i Ballit Kombëtar për Shkodrën, Lec Kurti u kthye në një misionar të bashkimit të të gjithë shqiptarëve në luftë kundër okupatorëve nazifashistë. Nga veprimtaritë kryesore të Ballit Kombëtar në Shkodër ishin demonstrata e 26 korrikut 1943 kundër italianëve, ku u vra nga fashistët kryetari i Rinisë së Ballit Kombëtar për Shkodrën, prof. Mustafë Dervishi, miku e bashkëpuntori i ngushtë i Lec Kurtit, lufta e përbashkët e ballistëve dhe e partizanëve kundër italianëve në Reç më 30 gusht 1943 e të tjera. Balli Kombëtar themeloi e botoi edhe revistën "Rrobni, o liri" në Shkodër ku shpalosi idetë dhe veprimet atdhetare e demokratike dhe sidomos platformën për bashkim e luftë të përbashkët kundër pushtuesve. Le të përmendim shkrimin "Bashkim" të Lec Kurtit në revistën"Rrobni, o liri" datë 2.03.1944, ku ai bënte thirrje për bashkim të të gjithë shqiptarëve, pa dallim ideje, në luftën për liri.

Një nga çështjet kryesore të Ballit Kombëtar ishte ajo e Shqipërisë etnike, zhvilluar në mënyrë të plotë e të institucionalizuar në Kuvendin Kombëtar të Mukjes, 2-3 gusht të vitit 1943. Ishte fjala për bashkimin në një shtet të vetëm të trojeve shqiptare, ku shumicën e popullsisë e përbënin shqiptarët, pra, një zgjidhje mbi kriterin etnik dhe mbi parimin universal të vetvendosjes së kombeve, garantuar edhe nga Karta e Atlantikut.

Lec Kurti ishte ithtar i këtij parimi dhe luftëtar i vendosur i çështjes së drejtë të Kosovës martire dhe i Çamërisë së shkombtarizuar e shpronësuar me dhunë, çështje që i kishte mbrojtur me argumenta të pakundërshtueshëm edhe në Lidhjen e Kombeve.

Janë lapidare fjalët e Lec Kutit: "Ne luftojmë për Shqipërinë, as për Shqipërinë e Madhe, as për Shqipërinë e vogël, por për Shqipëri etnike, që nuk pranon suazë as nga Lindja e as nga Perëndimi, se suaza e kombit formohet vetëm nga kufijtë e kombit".

Kur komunizmi nisi kryqëzatën ushtarake kundër Ballit Kombëtar, Legalitetit dhe Krerëve të Veriut, ai ngiti zërin kundër luftës së shqiptarëve kundër shqiptarëve. Ai mori pjesë në "Lidhjen Shkodrane", marrëveshje ndërmjet Ballit Kombëtar, Legalitetit dhe Bllokut Indipendent në nëntor 1944 në Shkodër, firmosur nga Lec Kurti e Jup Kazazi për Ballin Kombëtar, Ndoc Çoba dhe Shefqet Muka për Legalitetin dhe Mark Gjonmarku e Hafëz Ali Kraja për Indipendentët, përkundër mësymjes komuniste sllavo-shqiptare

Rezistenca e fundit antikomuniste u bë në Shkodër.

Për t'i shpëtuar hakmarrjes komuniste, por edhe për ta vazhduar rezistencën e përpjekjen në Perëndim, një pjesë e liderve të Ballit Kombëtar u larguan nga Shqipëria. Bashkë me ta edhe Lec Kurti.

Ishte ditë e paharuar ajo e 22 nëntorit 1944. Ora 16.00. Rreth 150 nacionalistë hipën në anije në brigjet e Tivarit. Në heshtje të thellë. Dëgjoheshin veç llapashitjet e dallgëve. Para nisjes, Mid'hat Frashëri u ngrit më këmbë, mandej gjithë të tjerët. Ishte çasti kur do ta linin Shqipërinë, ndoshta përgjithmonë. "Bota duhet ta dijë se ne bëmë detyrën karshi atdheut dhe qytetërimit. Nuk përpiqemi të shpëtojmë lëkurën, se ajo s'vlen as për një daulle. Largohemi prej atdheut për të përsëritur përpjekjen tonë në vende të tjerë dhe përgatisim udhën e shpëtimit të Shqipërisë", - tha Mid'hati.

Udhëtuan drejt Brindisit, mandej me kamiona ushtrie për në Grummo, një kamp përqendrimi me çadra për refugjatë politikë, rrethuar me tela me gjemba dhe roje britanike.

Ekziston një foto e kampit të Grummos, ku Mid'hat Frashëri, Lec Kurti, me flokë të krejtësisht të bardhë dhe Vasil Andoni kanë dalë pas telave me gjemba. Pikërisht këtu, më 28 nëntor 1944, domethënë gjashtë ditë pas largimit nga mëmëdheu, emigrantët politikë shqiptarë kremtuan Ditën e Flamurit. Mid'hati u tha që të ktheheshin me fytyrë nga Lindja, nga Shqipëria. Të gjithë u kthyen andej… Kënduan në kor Hymnin e Flamurit. Mandej foli Mid'hat Frashëri. Ishte e para herë, ndoshta e papërsëritshme në historinë e ligjërimit botëror, që dëgjuesit dëgjonin me shpinë të kthyer nga folësi, por me fytyrë kthyer nga mëmëdheu i tyre! Lec Kurti, derdhte lotë mallëngjimi…

Pas tri javësh, emigrantët shqiptarë u vendosën në kampin e Santa Farës, në gazermat e ushtrisë italiane të Karbonarës. Aty erdhi një përfaqësi e Misionit Aleat, ku bënte pjesë edhe Alfred Andoni nga Elbasani dhe Asim Jakova nga Shkodra. Misioni u takua me Mid'hat Frashërin, Lec Kurtin dhe Vasil Andonin. Lec Kurti bisedoi me kolonelin Hill që kishte qenë në Shqipëri dhe me të cilin ishte miqësuar në Angli dhe i dha atij një mesazh për qeverinë italiane dhe britanike për refuzimin e dorëzimit të tyre tek guberna e Enver Hoxhës, që i kërkonte me insistim si kriminelë lufte.

Në kampin e Reggio Emilias, dita niste me korin e mëngjesit, që e drejtonin Lec Kurti dhe Dom Zef Shestani, nganjëherë dhe Zef Pali apo Veniamin Deljana. Kori fillonte me këngën "Lutje Zotit" dhe vazhdonte me këngë patriotike kushtuar Flamurit dhe dëshmorëve të kombit: Hysni Lepenica, Safet Butka, Mustafë Dervishi, Dom Ndre Zadeja, Besnik Çano, Hamit Troplini, i cili ra duke luftuar në Kosovë e të tjerë. Tekstet e këtyre këngëve janë përmbledhur nga Mid'hat Frashëri tek libërthi "Mallëngjimi". Mendoj se disa prej këtyre këngëve t'i ketë vënë në muzikë Lec Kurti, por edhe Dom Zef Shestani, Luan Gashi etj. Gjithashtu në konferencat kulturore që mbaheshin çdo javë në emigracion në Ditët e Kulturës, ku Lec Kurti mbante bisedat për muzikën, siç kujton Seit Demneri.

Në memorandumin paraqitur Konferencës së Paqes në Paris, më 23 korrik 1946, Mid'hat Frashëri, Lec Kurti e Vasil Andoni shpjegonin tragjedinë që i solli Shqipërisë propaganda komuniste e ardhur nga jashtë, regjimi totalitar i Enver Hoxhës, lufta vëllavrasëse e nxitur dhe e drejtuar nga PKSH-ja e cila u vu në shërbim të jugosllavëve.

"Po të mos ishte propaganda e ardhur nga jashtë, shteti ynë i vogël pranë Adriatikut, do të ishte vendi më pak fatkeq dhe, njëkohësisht, më i lumturi i Ballkanit. Fatkeqësisht, propaganda në vendin tone u ashpërsua, ajo iu bind një logaritjeje të gabuar. Vërejtjet e bëra nga Balli Kombëtar, që parashikonte qysh në fillim se kujt do t'i shërbente lufta ideologjike dhe aspak patriote, nuk patën fatin të merreshin në konsideratë nga ata që ishin ngarkuar të bashkërendonin rezistencën aktive. Kështu që furnizimet e Aleatëve iu dhanë Partisë Komuniste Shqiptare, që u vu në shërbim të jugosllavëve. Dhe me porosi të tyre udhëhoqi luftën vëllavrasëse në Shqipëri, e cila nuk u shërbente interesave të vendit dhe Fuqive të Mëdha"- shkruhej në këtë memorandum. "Situata sa tragjike aq e hidhur e Shqipërisë së sunduar nga një regjim i paligjshëm sa totalitar aq edhe despotik do të ndryshonte me angazhimin e me përpjekjen e të gjithë shqiptarëve brenda e jashtë Shqipërisë, jo me mjete dhune, armë e gjak, por me vullnet fisnik dhe mjete demokratike, me mbështetjen e vendeve perëndimore demokratike".

Me këtë ëndërr mbylli sytë përgjithnjë në Romë, në shtëpinë e motrës, në dhjetor të vitit 1948. Në varrimin e tij morën pjesë gjithë emigrantët shqiptarë. E përcollën për në banesën e fundit me "Hymnin e Flamurit" të kompozuar nga vetë i ndjeri në fillimet e shtetit të pavarur shqiptar. E nisi dhe e mbylli jetën me tingujt e muzikës së tij të pavdekshme.

rd