Close
Faqja 3 prej 4 FillimFillim 1234 FunditFundit
Duke shfaqur rezultatin 41 deri 60 prej 68
  1. #41
    Perjashtuar nga Mod. Maska e Klevis2000
    Anėtarėsuar
    21-02-2003
    Vendndodhja
    Ne jeten reale
    Postime
    1,120
    Eshte xhamia e plumbit ne berat e ka shenuar vitin 1489 ne mos gabohen eshte ky vit qe tregon se Turqit s'kishin hyre akma ne Arberi ne ate kohe sipas historise kane hyre mbas vitit 1500.Por ti cyclo ndoshta ke lexuar se tregetaret arabe kane hyre shpesh ne europe sidomos ne itali megjithese sicilia ka pas muslimane .

  2. #42
    i/e larguar Maska e forum126
    Anėtarėsuar
    05-10-2003
    Vendndodhja
    USA
    Postime
    1,198
    Shqiptaret nuk jane te paret qe pranuan Islamin. Islamin e kane pranuar edhe shume popuj perpara shqiptareve dhe ne asnje rast nuk eshte bere ndonje akuze se eshte bere konvertim me dhune. Se pari se kjo eshte kundra ligjeve islame. Dhe se jomuslimanet kane te drejtat e tyre qe shpallur qe ne ditet e para te kesaj feje.

    se pari, duhen lexuar c'fare eshte thene me lart qe jane fakte historike.
    Se dyti nqs do te vazhdohet me llogjike atehere le ti pergjigjemi kesaj pyejtjeje: si ka mundesi qe pjesa me e madhe e ballkanit i paska rrezistuar kesaj dhune?

  3. #43
    R[love]ution Maska e Hyllien
    Anėtarėsuar
    28-11-2003
    Vendndodhja
    Mobil Ave.
    Postime
    7,708
    Citim Postuar mė parė nga Klevis2000
    Eshte xhamia e plumbit ne berat e ka shenuar vitin 1489 ne mos gabohen eshte ky vit qe tregon se Turqit s'kishin hyre akma ne Arberi ne ate kohe sipas historise kane hyre mbas vitit 1500.Por ti cyclo ndoshta ke lexuar se tregetaret arabe kane hyre shpesh ne europe sidomos ne itali megjithese sicilia ka pas muslimane .
    Un prandaj po te pyes. Un jam kurioz nese arabet kan ardh ne shqiperi para 1400. Dicka do ken shkrujt per ne sesben. Edhe nese kan kovertu njerez apo ka pas njerez qysh atehere qe leviznin atehere dhe ata do ken shkrujt dicka. Un di qe ne turqi ka shume libra per shqiperine, por fatkeqsisht nuk di cbehet me to, dhe di qe shumica i perkasin viteve te pushtimeve osmane ne ballkan. Thjesht per kuriozitet dua te di nese dini per ndonje veper qe mund te jet shkruar per shqiptaret nga arabet.

    prandaj dhe hapa i teme per skenderbeun e dhulkanjene car quhet ajo citimi... po te lejn hordhite me morr fryme... c'eshte ai llaf thuj
    "The true history of mankind will be written only when Albanians participate in it's writing." -ML

  4. #44
    R[love]ution Maska e Hyllien
    Anėtarėsuar
    28-11-2003
    Vendndodhja
    Mobil Ave.
    Postime
    7,708
    Ja psh tju jap nje shembull.

    Ne vitin 1154 kemi rekorde se gjeografi Arab Muhammed al-Idrisi ka ardhur ne Shqiperi. Madje si rekord me duket se eshte i pari qe kas hkrujt per ne(edhe pse un jam i mendimit qe do ken ardh patjeter dhe udhetar te tjere shume me pare se ky). Muhammed al-Idrisi esht lind ne Afriken Veriore, ka qene tek Mbreti Roger II i siqelise ne vitet 1105-1153, dhe ka bere nje liber gjeografie per te. Di kush njeri per ekzistencen e keti libri qe thuhet se ka pas pat gjeografine e gjith evropes se atehershme ?
    Ky liber njihet me emrin si Libri i Rogerit, "Book of Roger". Ka informacione per Shqiperine dhe Maqedonine.
    "The true history of mankind will be written only when Albanians participate in it's writing." -ML

  5. #45
    i/e regjistruar
    Anėtarėsuar
    29-10-2003
    Postime
    153
    Iliria e para +Pse mundoheni te fallsifikoni cdo gje ne kete bote? si nuk ju vjen turp?=Injoranca e para

  6. #46
    i/e regjistruar
    Anėtarėsuar
    05-10-2004
    Vendndodhja
    Nganjehere hyj ne (nenforumet) Boten (pa)Shpirterore te disa "fetarve"
    Postime
    700
    ISLAMI NE TROJET ILIRO SHQIPTARE ka ardhur nga te gjitha anet shpeshhere kete mision e kane ndihmuar serbet dhe greket per qellime te tyre .Kujtoni shpernguljet e shqiptareve ne turqi. te gjitha fete (ne fakt prijesat e tyre nder ne ) qe i kishim ne shqiptaret vetem na shfrytezonin per qellime te huaja ,na ndanin na asimilonin e shume ēka tjera

  7. #47
    Perjashtuar nga Mod. Maska e Klevis2000
    Anėtarėsuar
    21-02-2003
    Vendndodhja
    Ne jeten reale
    Postime
    1,120
    Sot lexova nje media te perditshme shqiptare dhe nder te tjera thoshte se Dhespoti serb Gjergj Brankovic i dha per nuse sulltan Muratit bijen e tij nga e cila u lind nje djale i cili me vone mori emrin Sulltan Mehmeti i II.Eshte kjo nje tjeter faktor qe shume krishtere jane bere muslimane ruajtja e pushtetit ose martesa me muslimanet ne ate kohe per poste.

  8. #48
    V per Vendeta Maska e ORIONI
    Anėtarėsuar
    10-12-2003
    Vendndodhja
    Shkup-Prishtine-Ulqin-Tirane-Cameri
    Postime
    919
    Citim Postuar mė parė nga Cyclotomic
    Un prandaj po te pyes. Un jam kurioz nese arabet kan ardh ne shqiperi para 1400. Dicka do ken shkrujt per ne sesben. Edhe nese kan kovertu njerez apo ka pas njerez qysh atehere qe leviznin atehere dhe ata do ken shkrujt dicka. Un di qe ne turqi ka shume libra per shqiperine, por fatkeqsisht nuk di cbehet me to, dhe di qe shumica i perkasin viteve te pushtimeve osmane ne ballkan. Thjesht per kuriozitet dua te di nese dini per ndonje veper qe mund te jet shkruar per shqiptaret nga arabet.

    prandaj dhe hapa i teme per skenderbeun e dhulkanjene car quhet ajo citimi... po te lejn hordhite me morr fryme... c'eshte ai llaf thuj

    Shtrirja e vendbanimeve mesjetare mbi bazėn e etnonimit Arban - Alban nė Ballkan

    (Sipas “Defterėve kadastralė osmanė”)

    Pėr shtrirjen e vendbanimeve mesjetare shqiptare dhe pėr po*pullin shqiptar nė mesjetė, janė shkruar shumė artikuj dhe studi*me, si nga studiuesit e huaj, ashtu edhe nga ata shqiptarė, pėr periudhėn nga shek. XIII-XV, por deri mė tani nuk ėshtė botuar asnjė material arkivor dhe onomastik nė tė cilin nė hapėsirėn e Ballkanit tė dilnin tė dėshmuara vendbanimet mesjetare mbi ba*zėn e etnonimit - emrit popullor Arban, qė dėshmojnė shtrirjen e tyre jo vetėm nė aspektin etnolinguistik, por edhe nė atė etno*gjeografik.

    Nė historiografinė e popujve sllavė, vazhdon tė zotėrojė ende teza e L. Thalloēit dhe K. Jireēekut, me origjinė ēeke, tė parasht*ruar qė nė vitin 1899 dhe tė riformuluar mė hollėsisht nė vitin 1913, nga bashkėkohaniku i tyre Milan Shuflaj, me origjinė kro*ate, qė u morėn me historinė e popujve sllavė nė mesjetė, e sipėr*faqėsisht, u morėn edhe me historinė e popullit shqiptar. Nė mu*ngesė tė lėndės arkivore dhe tė burimeve historike tė dorės sė parė, sidomos tė regjistrave kadastralė tė administratės sė Pera*ndorisė Osmane, ata nxorėn pėrfundim tė gabuar se kufijtė etno*gjeografikė tė Arbanonit mesjetar nė shekujt e sipėrpėrmendur nė bazė tė dokumenteve qė njiheshin deri atėherė, ata i pėrku*fizuan pėrafėrsisht nė katėrkėndėshin e ashtuquajtur: Tivar-Priz*ren-Ohėr-Vlorė[1]. Sipas dokumenteve tė zbuluara mė vonė, e sidomos tė atyre tė proviniencies sė arkivave tė Raguzės dhe Stambollit, u dėshmua se Arbanoni politik perėndimor, shtrihej deri te Prizreni.

    Mirėpo, pjesa tjetėr e Arbanonit etnogjeografik verilindor, qė pėrfshinte hapėsirėn e Prizrenit dhe shtrihej nė veri deri te Nishi (Naissus), e nė lindje deri te Velesi (Bilazora) dhe pėrtej Shtipit (Astibos), mbeti nėn sundimin Bizantin, e pastaj, nė fund tė shek. IX dhe gjatė shek. X, deri nė vitin 1018, ishte nėn sundi*min bullgar, e mė vonė (1186-1189) qe pushtuar nga Nema*njidėt serbė, dhe ky territor mbeti nėn sundimin serb deri nė fund tė shek. XIV, kur Perandoria Osmane i pushtoi territoret e Arba*nonit etnogjeografik veri-lindor, dhe gjatė sundimit sllav tokat e Arbanonit verilindor u pagėzuan sipas toponimit tė njė vendba*nimi me emrin - Kosovė, qė gjendej nė afėrsi tė Novabėrdės, ku kishte burime xeherore. Ky toponim nisi tė quhen me emėrtimin gjeografik, menjėherė pas Betejės sė Kosovės (1389), njė emėr qė asokohe nuk njihej fare si Kosovė, sepse hapėsira e Arbanonit etnogjeografik verilindor njihej vetėm me emrin Dardania.

    Qysh para ndarjes sė Kishės Perėndimore dhe asaj Lindore nė vitin 1054, ndėrsa 9 vjet mė parė, qė nė vitin 1043, kishte ndo*dhur njė kryengritje kundėr sundimit Bizantin, kur popullata e Arbanonit Qendror mesjetar kishte filluar tė ripėrhapte kulturėn latino-perėndimore nė hapėsirėn e katėrkėndėshit: Tivar-Prizren-Vlorė-Ohėr, nuk ishte mė shtetase bizantine[2], meqė disa fisnikė shqiptarė kishin arritur tė formonin njė formacion politik dhe shtetėror, duke u shkėputur nga sundimi bizantin dhe Kisha gre*ke. Siē dihet, emri i shqiptarėve, me formėn Albanoi, pėr herė tė parė del nė gjeografinė e Ptolomeut, nė shek. II tė erės sė re.

    Emri kombėtar me formėn Arbanoi del i shkruar nė veprėn: Historia e viteve 1079-1080 tė kronistit grek M. Ataliati[3]. Nė anėn tjetėr, jashtė Arbanonit politik dhe shtetėror, kishte mbetur gjysma e tij si pjesė e Arbanonit tė mirėfilltė etnogjeografik me ndikim tė kulturės dhe religjionit bizantino-grek, qė shtrihej prej Prizrenit deri te Nishi (Naissus), Bilazora (Velesi), Shtipi (Asti*bos) dhe ende mbeti nėn sundimin bizantin dhe, nga fundi i shekullit XII (1189) hyri nėn sundimin e Nemanjidėve serbė.

    Arbanoni etnogjeografik i mesjetės nuk shtrihej vetėm deri te Prizreni e Ohri, siē kanė pohuar medievistėt e huaj, por shtrihej deri atje ku hasen vendbanimet arbane-albane nė burimet e shkru*ara mesjetare tė shekujve XIII-XIV-XV, siē na dalin, p.sh. sė pari nė burimet sllave dhe raguziane, e pastaj nė ato tė administratės osmane, siē ishin: Arbanashi i Nahijes sė Shtipit, Arbanashka i Nahijes sė Kumanovės[4] i shek. XIV, Arbanashi i Prokupjes, Arbanashi i Vranjės si dhe Arbanashi i Xėrxės[5] nga viti 1330-1348, qė del i regjistruar dhe i dėshmuar nė Krisobulėn e Deēanit.

    Vendbanimet mesjetare arbane nuk na dalin vetėm me etno*nimin Arbnesh, pėr tė menduar se ajo popullatė ishte nomade-endacake, por na dalin edhe me emėrtime nė bazė tė gurrės shqi*pe, qė dėshmojnė bindshėm se popullata arbane mesjetare ishte autoktone. Kėtė na e dėshmojnė toponimet e gurrės shqipe: vend*banimi me emrin Rabana ndėrmjet Rashkės dhe Nishit qė pėr*mendet nė veprėn e gjeografit arab Al-Idrisi[6] nga viti 1152-1153, deri mė sot i paubifikuar, pastaj Muzaq[7] (Muzaqeve ku*qe), qė dėshmohet nė dokumentet mesjetare serbe nė vitin 1318 – vend*banim nė anėn e Prokujes, pastaj Burmazi nė anėn e Yeni Pazar-it[8], e Burmazi tjetėr nė anėn e Bajina Bashtės[9], ishin tė kohės sė shek. XIII-XIV, ashtu si Burmazi i Stolcit[10] te Mostari, qė del tė pėrmendet nė vitin 1300, pėrkatėsisht nga fundi i shekullit XIII. Sipas Jireēekut, Burmazėt qė jetonin nė Rrethin e Stolcit tė Her*cegovinės, kishin 4 vendbanime, kryesisht me emra tė antropono*misė sllave, tė cilėt kanė prejardhje arbane, sepse fja*la Burmaz, rrjedh nga emri vetjak i gurrės shqipe Burri i Madh[11].

    Vendbanimet Plaka, Kodra, Batusha, Gurguri tė dokume*ntuara nė Defterin[12] e timareve tė Administratės Osmane nga viti 1444-1446, do tė thotė 10 vjet para pushtimit definitiv tė Kosovės verilindore nga osmanlinjtė, nė rrethinėn e Nishit kishte vendba*nime dhe popullatė tė krishterė shqiptare, si edhe vendbanimet: Bardus-i[13] me formėn e latinizuar, si edhe Bardin-i[14] dhe Bar*diq-i[15] dhe Barllova[16], Kastrati[17] me format e sllavizuara nė are*alin e Nishit, Prokupes dhe Kurshumlisė, tė dokumentuara nė defterėt kadastralė tė administratės osmane tė shek. XV-XVI.

    Edhe nė Temėn e Doclea-s[18] antike, nė burimin e Lumit Zenta (Genta), sot Moraēa, gjendet njė vend arkeologjik i njo*hur, vendi kryesor i fisit ilir Docleat, i cili pėrmendet pėr tė parėn herė nė shek. II tė erės sonė, te gjeografi dhe astronomi antik Klaudi Ptolemeu, si qytet romak - Doclea (Δokλεα)[19], ku gjejmė vendbanime mbi bazė tė etnonimit arbnesh: Arbanasi[20], qė pėrmendet pėr herė tė parė nė krisobulėn e Mbretit Milutin tė vitit 1296. Nė afėrsi tė vendbanimit tė hershėm Gusha dikur jetonte vėllazėria Mataguzhi[21]. Vetė emri i tij, dhe i disa lokaliteteve pėrreth tij, flasin se dikur nė mesjetėn e hershme, aty banonin arbanėt e vjetėr, ndoshta nga fisi Shpuri sikur quhej njė lagje e kėtij vendbanimi. Nė kėtė vendbanim janė zbuluar monedhat e vjetra venedikase me stemėn Shėn Marku dhe me mbishkrimin Dalmatiae et Albaniae[22].

    Kėtu pėrmendej njė banor me emrin Caterina quondam Radossavi Xogovich de villa Arbania de Genta[23] (Katarina e veja e tė ndjerit Radosav Zogoviqi nga fshati Arbneshi i Gentės). Pastaj na del Arbanasi[24] i nahijes sė Rijekės tė Malit tė Zi, nė Defterin e shek. XV-XVI, i cili kishte 65 kryefamiljarė (shtėpi) me 20 bashtina. Antroponimia e kryefamiljarėve tė kėtij Arbne*shi ishte krejtėsisht e sllavizuar, pėrveē dy emrave me trajta tė shqipes, siē ishte Lesh-ko Nikolla dhe Dimiter Petro, dhe ba*shtina e Gjonit nė zotėrim tė Radosavit dhe bashtina e Leshit[25]. Ndėrsa nė Arbanasin[26]-Arbneshi tjetėr nė nahinė e Krajės[27]-Ostrosit, kishte 37 shtėpi me 37 kryefamiljarė e njė beqar tė krishterė dhe 2 kryefamiljarė tė besimit islam.

    Emrat e kryefamiljarėve tė kėtij vendbanimi, nė dallim nga Arbaneshi i nahijes sė Rijekės, ishin kryesisht tė sferės sė onoma*stikonit tradicional shqiptar, me pėrjashtim tė 3 kryefamiljarėve qė mbanin emrat sllavė me format shqipe (me formantin -a, si Vuk + a = Vuka), ndėrsa mbiemrat shqiptarė, si p.sh.: Vuka Doda, Vuka Kolja dhe Vuka Marki[28].

    Gjurmė toponomike me etnonimin arbnesh, gjejmė edhe nė juglindje tė Cetines sė sotme, ku na del toponimi Arbanaski Do[29] = Lugu i Arbneshit, si edhe mikrotoponimi nga apelativi i shqipes Arbanashka Medja[30] = Kufiri-Sinori i Arbneshit.

    Po ashtu kemi njė mikrotoponim nė arealin e Ostrosit tė Krajės me emrin Vavi i Arbneshit[31].

    Nė Bregdetin Dalmatin tė Kroacisė, nė mesjetė hasen edhe dy vendbanime me etnonimin arbnesh si, Arbania[32] afėr Trogirit nga shek. XV, edhe Arbneshi i Kashtelit afėr Shibenikut, e nė njė defter osman tė shek. XV dalin tė pėrmenden edhe vendbanime tė tjera mbi bazė tė shqipes nė rrethinėn e Raguzės[33].

    Pėr sa i pėrket Arbneshit tė Zarės, nė tė cilin vendosen arbėneshėt e shpėrngulur nga Kraja dhe Shestani nė vitet 1726, 1732 dhe 1733, disa studiues mendojnė se kėtė vendbanim e fo*rmuan Arbėneshėt e Krajės nė ato vite. Pėr kėtė kanė shkruar Idriz Ajeti, Pavlje Mijoviq e tė tjerė.

    Njoftimet e para pėr historinė e shqiptarėve dhe vendbanime*ve tė tyre nė Mesjetė i gjejmė nė burimet bizantine, duke filluar nga gjysma e parė e shek. XI, ku pėr herė tė parė ata pėrmenden me njė emėr tė pėrgjithshėm Arbanoi, i cili njihet qė nga shek. II i erės sė re nė veprėn e gjeografit grek Ptolemeu[34], por me formėn tjetėr Albanoi, si emėr i njė fisi ilir, kurse emri i qytetit kryesor Albanopolis dhe Albana[35] nė Shqipėrinė Qendrore, dhe Albona[36] nė Ballkan. Sipas disa studiuesve dhe Thoma Kacorrit[37], na del se Albanopolisi ishte nė afėrsi tė Durrėsit te malet Kandave (Malet e Polisit) nė lindje, brenda trevės sė banuar mė herėt nga fisi Parthinėt.

    Sot si gjurma tė kėtyre toponimeve kemi Arbana, vendbanim nė rrethin e Tiranės, pastaj kroi Alban, nė afėrsi tė fshatit Zgėr*dhesh nė rrethinėn e Krujės, etj. Viset e Arbanonit mesjetar nė burimet latino-perėndimore pėrmenden me formėn Arbanum[38], Albanum, ndėrsa nė ato sllave Raban[39] dhe Rabania.

    Viset mesjetare-shqiptare, sipas burimeve mė tė reja historike tė trajtuara nga studiuesit tanė S. Pulaha[40] dhe M. Tėrnava[41], si edhe studiuesi boshnjak A. Hanxhiq[42], shtriheshin edhe nė Koso*vėn e sotme dhe nė Maqedoninė Perėndimore.

    Edhe disa autorė shqiptarė kanė shkruar pėr shtrirjen e etnoni*mit Arban-Arbnesh, (Dh. Shuteriqi[43], Koēo Bozhuri[44], K. Luka[45], K. Frashėri[46], E Sedaj[47], D. Luka[48], R. Doēi[49], e tė tjrerė).

    Nė dallim prej kėtyre autorėve, tė cilėt Arbanonin mesjetar e pėrkufizonin sipas shkrimeve tė medievistėve tė huaj, S. Pulaha[50], M. Tėrnava[51], K. Biēoku[52], nė bazė tė burimeve tė reja, viset etni*ke mesjetare shqiptare i zgjėrojnė duke pėrfshirė Kosovėn dhe Maqedoninė Perėndimore.

    Etnonimi arbnesh, qoftė nė funksion tė patronimit apo tė toponimit, i cili ėshtė pėrdorur gjatė shekujve tė mesjetės si emėr etnik, qysh herėt ėshtė bėrė objekt i studiuesve tė huaj dhe shqi*ptarė.

    Mendimet e disa historianėve dhe linguistėve pėr etimologji*nė e kėtij emri, pėr kohėn e pėrhapjes sė tij dhe pėr shtrirjen gjeo*grafike tė viseve tė banuara nga shqiptarėt gjatė mesjetės, janė analizuar nė mėnyrė kritike nga autorėt e zėnė ngoje, dhe nė as*pektin filologjik e linguistik nė mėnyrė kritike nga E. Ēabej[53], Sh. Demiraj[54], Sh. Sejdiu[55], I. Ajeti[56], R. Ismajli[57], E. Sedaj[58], S. Gashi[59], R. Doēi[60], M. Halimi[61] e tė tjerė.

    Sa i pėrket paraqitjes sė etnonimit Arban pėr tė parėn herė dhe faktit se cila ėshtė forma e tij e mėhershme - Arban apo Alban, po paraqesim njė mendim tė studiuesit Shaban Demiraj, i cili thotė se lidhur me kėtė etnonim na paraqiten disa vėshtirėsi, qė ende plotėsisht nuk janė kapėrcyer[62]. Ai, duke analizuar kėtė temė, konkludon se, nėse mbėshtetemi nė trajtėn e pėrdorur nga vetė shqiptarėt, atėherė si trajtė parėsore del ajo me (r); Arb- dhe jo ajo me (l) Alb, qė del nė dokumentet latine krahas asaj me ®. Edhe trajtat sllave Arėban-as dhe Raban, dėshmojnė se sllavėt e Ballkanit nė kontakt me stėrgjyshėt e shqiptarėve tė sotėm, kėtė temė e kanė dėgjuar me ®. Edhe te fqinjėt tanė jugorė, grekėt, nė dokumentet historike, dėshmohet trajta me ®: Arvan-on. Por, nė rast se kjo temė lidhet historikisht me Alban-oi dhe Alban-o-polis tė Ptolomeut, atėherė tema me (l) del e dokumentuar mė herėt. E, duke qenė se kėto emėrtime tė Ptolomeut i referohen njė treve, qė pėrkon me zonėn prej nga janė pėrhapur toponimi Arban dhe etnonimi Arbnesh, atėherė mbetet pėr t’u shqyrtuar se cila ka qenė trajta burimore e kėtyre emėrtimeve, ajo me ® apo ajo me (l)[63].

    Pėrhapja e etnonimit arbnesh ėshtė e lidhur ngushtėsisht me hapėsirėn etnogjeografike tė banuar nga shqiptarėt gjatė mesjetės. E. Ēabej, nė studimet e tij, qysh herėt ka bėrė tė ditur se vendba*nimi i sotėm i shqiptarėve nuk ėshtė njė trevė ekspansioni, por trevė e tkurrjes dhe e njė ngushtimi tė pandėrprerė gjatė his*torisė sė popullit shqiptar[64].

    Nė njė studim tjetėr, Ēabej, edhe njė herė kishte vėnė nė du*kje se nė tokat e shqiptarėve kanė bėrė pjesė edhe viset bregde*tare qė nga Raguza e deri nė Artė[65].

    Nė krahinat lindore tė tokave shqiptare ishin pėrfshirė qytete tė tilla, si: Nishi, Shkupi, Ohri[66], Prizreni, etj.

    Viset-vendbanimet pėrgjatė rrugės sė njohur mesjetare Nish - Shkup - Manastir - Kostur - Janinė - Artė - Prevezė, gjatė mesje*tės kanė qenė tė banuara kryesisht me popullsi shqiptare. Edhe burimet historike, si dokumentet e kohės, harta dhe kronika tė vjetra, tregojnė se gjatė mesjetės kėto hapėsira gjeografike ishin tė banuara me popullatė shqiptare. Nė kohė tė fundit janė zbuluar tė dhėna tė kulturės materiale tė shqiptarėve tė hershėm nė njė hapėsirė gjeografike qė nga bregu veriperėndimor tė liqenit tė Shkodrės, nė veri, nė Vir-Pazar tė Malit tė Zi tė sotėm e deri nė Afion tė Korfuzit, nė jug, kurse nė lindje pranė liqenit tė Ohrit, nė fshatrat Orovnik dhe Ladorisht[67] (Radolisht).

    Gjurma tė etnonimit arban-arbnesh mesjetar, hasim edhe nė toponomastikėn historike tė Arbanonit etnik mesjetar, qė pėrme*ndet nė shek. XIV, vendbanimi Arbanashka[68] e Kuma*novės, Arbanash i Shtipit dhe Arbanash i Radomirit-Qystendilit, si edhe fshati shqiptar Muzaq[69] i Prokupjes, i dokumentuar me emrin Muzaceve kuce -nė krisobulat serbe nga viti 1318.

    Vendbanime shqiptare me etnonimin arbnesh dhe me emėr*timet e gurrės shqipe kemi gjetur edhe mė dendur nė rrethinat e Nishit, Krushevacit, Leskocit, Prokupjes, Kurshumlisė dhe tė Vranjės, gjatė shek. XV dhe atij XVI nė regjistrat kadastralė os*manė, siē ishin: Bardus[70] me trajtėn e latinizuar nė rrethinėn e Kurshumlisė, Bardis[71] me formėn e greqizuar nė rrethinėn e Pro*kupjes, Bardiq[72] me formėn e sllavizuar nė rrethinėn e Petrushės-Knjazhevac, Tanus[73] me formėn e latinizuar apo Tanush me formėn shqipe nė rrethinėn e Prokupjes, Lulis-a e Epėrme[74] nga apelativi i gjuhės shqipe Lule, me formėn e greqizuar dhe for*mantin - a tė sllavishtes si dhe Lulis-a e Poshtme[75], po ashtu me formėn e greqizuar nė rrethinėn e Leskofcit, tani tė zhdukur, por patronimi Lulo[76] ėshtė ruajtur nė kėtė krahinė deri nė vitin 1878, kur shqiptarėt u dėbuan me dhunė, sipas njė dokumenti tė admi*nisitratės shtetėrore serbe tė asaj kohe, sipas tė cilit mbreti serb Milan Obrenoviēi, krenohej duke thėnė: “Arritėm qė me shpatė e zjarr ta shndėrojmė rajonin e Toplicės prej njė toke thjesht tė banuar me popullsi shqiptare, nė njė tokė tė pastėr serbe”[77].

    Nė rrethinat e Toplicės dhe tė Duboēicės, me origjinė shqip*tare na dalin edhe kėto toponime tė shek. XV-XVI, si: Dashinc e Epėrme[78] dhe Dashinc e Poshtme[79], Kodra[80], Plaka[81], Maliēka[82] Maletin[83], Malushisht[84], Malē[85], Maleva[86], Butina[87], Botusha[88], Biba[89], Biboshinc[90], Guri Baba[91] (Guri Plakės), Gurguri[92] i formės shqipe dhe nė hartat topografike del me formėn sllave Grgure[93], si edhe vendbanime me etnonimin Arbnesh-Arbanas me nga dy emėrtime nė hapėsirėn e Sanxhakut tė Krushevacit, siē ishin: Krushevic[94] emri tjetėr Arbanash, Sushic[95] emri tjetėr Arbanash, Hobotinc[96] emri tjetėr Arbanash. Edhe disa dhjetėra vendbanime tė tjera me substratin e shqipes, qė dalin tė pėrme*nden nė kėta regjistra kadastralė osmanė, dėshmojnė nė mėnyrė tė bindshme se kėto vendbanime ishin tė banuara me popullsi shqiptare qysh nė mesjetėn e hershme, para depėrtimit tė bullga*rėve nė kėto vise, pra, para shek. X, tė cilat u sunduan nga ana e bullgarėve mė se 100 vjet para pushtimit tė tyre nga administrata serbe e Nemanjidėve.

    Pėrveē kėtyre vendbanimeve tė hapėsirės sė sipėrpėrmendur, mbi bazė tė shqipes, sipas Defterit kadastral tė fundshekullit XV[97], pėr herė tė parė na dalin vendbanime edhe nė territorin e Kosovės Verilindore, pėrkatėsisht nė rrethinėn e Novabėrdės, e cila pėrfshinte Rudarin, Medvegjėn dhe pjesė tė skajeve tė terri*torit tė Leskocit tė sotėm, siē ishin: Petrili i Arbneshit (tė Medvegjės), Bernicė e Arbneshit dhe Arbneshi i Zebinces, Le*shofci, Nerlisa, Binest Kuq-a (Vinest Kuq-a), Molofēa (Malo*fēa), Petriza, Gurishefc-i, Malkuqa (Mali /i/ Kuq), Tanusha (qė sot gjendet 3-4 km nė lindje tė Hanit tė Elezit), Gjonēa (Gjo*ni) dhe Hrospinzi i Arbneshit, tė cilat pėrmenden edhe nė librin e tregtarit raguzian Mihail Lukareviē[98] nga viti 1432-1438 nė na*hijen e Ostrovicės sė kazasė sė Novabėrdės, pra 15 vjet para pu*shtimit tė Kosovės nga ana e osmanlinjve. Gjonēa[99] e regjistruar nė librin dhe defterin e pėrmendur nuk ėshtė ubifikuar ende ndėr*sa Hrospinzi i Arbneshit, si toponim dygjymtyrėsh, sot ekziston vetėm me njė emėr - Hrospinzi nė afėrsi tė Medvegjės, etj.

    Vendbanime mesjetare me etnonimin Arbnesh kemi edhe nė hapėsirat e Novi Pazarit dhe tė Bosnjes Lindore, siē ishin: topo*nimi Arbanas Imshtariq[100] dhe Mezra Arbanas[101] nė nahi*jen e Boraēit, Arbanas afėr Rudos[102], qė gjendeshin ndėrmjet Ru*dos dhe Vishegradit tė Bosnjės, Arbanashka tė Trebinjes[103], pastaj vendbanimet: Berishina Luka[104] = Lugu i Berishės te Pri*jepola, Malevēe-Malevci[105], Tarkus-Tarkos[106]-me formėn e lati*nizuar me -us, apo me formėn e greqizuar me -os, (nga apelativi i shqi*pes thark), Malosh[107] (Malesh)-oronim nė afėrsi tė Yeni-Pazarit.

    Sipas Milivoje Pavloviēit[108], onomastit tė njohur serb, oronimi i tipit mal, i bazės ilire apo mal i bazės arbane, mund tė kraha*sohet me oronimin e formės latine monts, dhe me atė tė formės sė sllavishtes gora. Po edhe sipas linguistit Danilo Barjaktare*viē[109], apelativin me bazėn mol, mal, indoeuropeistėt kėtė ape*lativ e vendosin nė Ilirikum. Nė rrethinėn e Novi Pazarit kemi edhe kėto toponime me bazė shqipe: G. Lulaē[110] dhe D. Lulaē me formėn e sllavizuar nga apelativi i fitonimit tė shqipes lule, Plakova[111] (nė Salname[112] na del forma Plaka), Barlovi[113], Sha*ronja[114], Detani[115] (nga apelativi i shqipes deti), Gurikuq[116] nė afėrsi tė Beranės, toponimi Arbanashovik[117] i nahijes sė Klopo*tnikut, qė gjendej diku ndėrmjet Ribariēit dhe Tutinit. Meqė janė tė regjistruara me forma tė sllavizuara, dėshmohet se kėto ekzis*tonin nė mesjetėn e hershme parasllave.

    Shfaqja e emrit arbėr dhe e toponimit Arbėri nėpėr kronika dhe nėpėr dokumente arkivore e historike me njė shtrirje shumė tė gjerė gjeografike, si nė Arbanonin Qendror, po ashtu edhe nė atė Verilindor dhe Jugor, dėshmon se banorėt autoktonė pėrdor*nin kėtė etnonim popullor. Studiuesi i mirėnjohur, Demiraj, nė bazė tė analizave gjuhėsore, ka nxjerr pėrfundimin se etnonimi mesjetar arbnesh i popullit tonė, pėrdorej si nocion i identitetit kombėtar jo vetėm nga shqiptarėt, por edhe nga popujt nė fqi*njėsi: nga grekėt, bullgarėt, serbėt, kroatėt, etj. dhe ky emėr ishte i njohur dhe pėrdorej nga kėta popuj qysh mė herėt, por jo mė vonė se shek.X[118].

    Edhe nė anėn e Arbanonit etnik Lindor ekzistonin vendbani*me me etnonimin Arbėr, siē ishte fshati Arbinova nė verilindje tė Ohrit, maja e Malit tė Arbėrit dhe vendbanimi Arbin, pastaj nė rrethinat e Tetovės, Shkupit, Kumanovės dhe Shtipit[119].

    Gjurmėt e emrit popullor arbėr ruhen edhe nė Arbanonin etnik Jugor (Epir), meqė nė rajonin e Filatit ndodhet vendbanimi me emrin Arbenic, tė cilit i ėshtė ndėrruar emri nė Argyroto*pas[120] nga administrata greke, dhe, nė jug tė Janinės, vendbanimi Arborushi, qė sot njihet me emrin grek Mistra[121]. Sipas njė regjistri kadastral osman tė shek. XV, mė 1395, vendbanime nė arealin e Peloponezit Verior e Qendror (Morea), ishin regjistruar si fshatra me popullsi arbane[122]. Gjatė mesjetės, popullsia shqipta*re banonte edhe nė vise tė tjera tė Ballkanit Jugor.

    Nė veprėn e njė autori bizantin mė tė hershėm tė K. Porfy*ro*gentit, gjatė shek. X, del qartė se emri mesjetar i popullit shqiptar ishte i njohur nė kohėn e kėtij autori, dėshmi e konstatuar pėr herė tė parė nga medievisti Pllum Xhufi[123]. Emri Arbanon dhe Albani, ishte bėrė i njohur qysh heret nė vendet e Evropės Perė*ndimore, i cili zuri vend edhe nė veprat letrare; qė nė shek. XI emri Albani del nė disa motėrzime tė Kėngėve tė Rolandit[124] dhe, mė 1188, ėshtė shkruar disa herė prej francezit Aimon De Varen*nes, nė romanin "Florimon"[125].

    Sipas albanologut tonė mė tė shquar Eqrem Qabej, emri arbėr ėshtė mė i vjetėr se ai alban, por tė huajt e bėn ndėrrimin e tingujve nga r, nė l. Ndėrsa trajta sllave arbanas, rrjedh nga njė zgjerim i hershėm i zhdukur i shqipes me as, formant pėr emra banorėsh, si: vendas, beratas[126], njėsoj sikurse edhe prishtinas, prizrenas, tiranas (-I.R.) etj., dhe kronologjikisht i takonte njė periudhe mė tė vjetėr, kohės sė kontakteve tė hershme arbano-sllave tė mesjetės, pėr se dėshmon edhe ndėrndėrrimi fonetik s > sh[127].

    Ndėrsa, dijetari kroat Petar Skok[128] thotė se sllavėt dhe aru*munėt e kanė ruajtur sufiksin -as, i cili i pėrgjigjet sllavishtes jani, kėshtu qė Arbanas, do tė thotė banor i qytetit Rabna, Rabnjanin.

    Grekėt, arumunėt dhe sllavėt, emrin etnik tė shqiptarėve, e morėn nga baza e hershme -arb, -arban, e jo nga -alb, -alban, qė ėshtė trajtė latine, e cila filloi tė pėrdoret mė tepėr vetėm prej kohės sė anzhujėve, si Albanenses e Albania (shek. XIII), ndėrsa nė latinishten mesjetare, kemi formė Arbanenses (1166) dhe Arbanum (1204), pėrkatėsisht para trajtės sė formuar mbi bazėn -alb. Nė dokumentet greke, kėtė etnonim e hasim edhe nė trajtat: -arvanon, alvanon, arvanitis, qė pikėrisht osmanėt-turqit, me anė tė metatezės e shndėrrojnė trajtėn greke nė Arnavit, e nėn ndikimin e harmonisė sė zanoreve tė gjuhės turke nė Arnavut-Arnaut. Sllavėt e pėrdorėn edhe variantin tjetėr me anė tė metatezės Rabani, Rabeni, Rabana. Por nė pėrgjithėsi, nė dokumentet e tyre mesjetare, pėr njerėzit dominoi trajta arbanas dhe pėr vendin Arbania. Kjo trajtė e trashėguar nga trajta mė e hershme greke dhe sllave, u pėrdor edhe nė defterėt kadastralė tė administratės osmane gjatė shek.XV, siē shihet nga Defteri pėr Sanxhakun e Arvanitit Mesjetar, qė e botoi historiani i njohur turk, Prof. H. Inalcik[129], pastaj nga Defter-i Vilajet-i Vlk[130], qė e botuan njė grup paleografėsh osmanė nga Sarajeva, si edhe nga Defteri i fundshekullit, XV qė e botoi Iljaz Rexha[131]. Kėtė formė natyrisht e kishte hasur tė shėnuar nė burimet e kishės dhe administratės sllave pėr vendbanimet shqiptare mesjetare, qė, mė heret kishin qenė nėn sundimin e shtetit bullgar dhe atij serb mesjetar.

    Kėto vendbanime u regjistruan me emėrtimin arbnesh e jo me atė arnaut, me qėllim qė tė mos krijoheshin probleme nė do*kumentet financiare dhe fiskale rreth obligimeve e detyrimeve tė shtetasve osmanė, qė bėnin pjesė nėn sundimin osman. Mirėpo, nga kah fundi i shek. XV dhe fillimi i atij XVI, administrata os*mane filloi ta zėvendėsojė formėn e etnonimit tė patronimizuar arban-arbanas, siē kishte vepruar mė heret me formėn greke tė etnonimit tė patronomizuar arvanit, duke formuar trajtėn qė i pėrshtatej natyrės sė gjuhės turke-osmane arnavut, mirėpo, topo*nimet mbi bazėn arbnesh, nuk i ndryshoi, qė ėshtė shumė e rė*ndėsishme nga aspekti historik se kėto vendbanime dėshmojnė shtrirjen, hapėsirėn dhe vazhdimėsinė etnogjeografike tė pėrher*shme tė popullsisė shqiptare nė kėto vise nė mesjetė.

    Duhet ditur se administrata osmane qysh nė shek. XII-XIII, nėn ndikimin e administratės greke, me tė cilėn kishte rėnė mė herėt nė kontakt se me atė sllave, para se tė pushtoheshin tokat shqiptare, formėn arvanit e shndėrroi nė arnaut, e jo siē me*ndojnė disa studiues: E. Ēabej, O. Myderisi, E. Sedaj, e tė tjerė., se ndryshimi i emrit etnik arban dhe arvan i shqiptarėve u bė me qėllim qė tė shkombėtarizohen mė lehtė[132], meqė, formėn e emrit shqiptar, si shkipėtar, sė pari e shėnon Millan Shuflai, qė e kishte hasur nė shkrimet mesjetare tė shek. XIV tė pėrmendej te disa familje tė krishtera shqiptare nė Drisht[133] dhe nė rrethinėn e tij para depėrtimit osman.

    Kėtė mendim tonin e dėshmojnė regjistrat kadastralė osmanė, se edhe pas islamizimit, individėve shqiptarė qė dėshironin, u lejohej ta ruanin etnonimin, apo patronimin - emrin e babait a tė gjyshit, por ishte kusht qė sė paku ai qė donte tė ruante pozitėn shoqėrore, duhej tė merrte emrin mysliman, po mund tė mbante mbiemrin e krishterė tė mėhershėm, si p.sh. Jusuf Gjoni, Hasan Gjini, Ali Barda, Hysein Barda[134],etj., dhe nuk ka kurrfarė dė*shmie dokumentare qė administrata osmane e bėri ndėrrimin nga emri popullor arban nė atė arnaut.

    Nė burimet historike, sidomos nė kronikat e autorėve antikė, jepen disa emėrtime tė vendbanimeve dhe anroponime tė formu*ara me substratin arb, alb, por nganjėherė me metatezė, qė gje*ndeshin nė Ilirinė Jugore dhe Qendrore: Arbaios, mbishkrim i shek. III para Krishtit nė Finiq[135], qyteti Arban (Polibi shek. II, para Krishtit) qyteti Arba (G. Plini, shek. I, pas Krishtit); qyteti Albanopolis dhe popullsia albane (K. Ptolemeu, shek. II); popu*llsia Abroi (Arboi); qyteti Arbon dhe banorėt e tij Arbonios dhe Arbonites (Stefan Bizantini, shek. IV).

    Kėto tė dhėna toponimike dhe antroponimike me bazėn arban - me forma tė ndryshme janė dhėnė prej tij sipas Hekateut, shek. V, para Krishtit dhe Polibit, - qytete Arbėrie (Anonimi i Ravenės, shek. VII-VIII[136]).

    Nė punimin studiues tė tij, K. Biēoku[137] shpreh mendimin se ndoshta emri i Lumit Barbana (sot Buna) qė e pėrmend vetėm T. Livi, ka si rrėnjė bazėn Arb.

    Ndėr faktorėt e shumėfishtė qė mundėsuan pėrhapjen dhe shtrirjen e etnonimit Arban nė Arbanonin e Sipėrm, Arbanonin Qendror dhe nė Arbanonin Jugor, ishin lidhjet e komunikacionit rrugor tregtar[138], nėpėr tė cilat zhvillohej tregtia e mallrave tė ndryshme qė kalonin nėpėr tokat shqiptare mesjetare, qė lidhnin bregdetin me viset lindore:

    a) Raguza-Novi Pazar-Zveēan (Mitrovicė)-Nish;

    b) Bregdet - Kotor - Tivar - Breskovc (Plavė) - Pejė - Fushė Kosovė - Nish; dhe

    c) Degėzimi Fushė Kosovė-Shkup. Bregdet-Shkodėr-Rrafshi i Dukagjinit-Fushė Kosovė-Nish.

    d) Bregdet - Shufada - Lezhė-Fan - Prizren - Fushė Kosovė, Fushė Kosovė-Shkup dhe degėzimi Fushė-Kosovė-Nish[139].

    Arbanonin Qendror e lidhnin dy rrugė tregtare shumė tė rė*ndėsishme:

    e) Bregdet (Grykėderdhja e lumit Ishėm, Durrės) Shkalla e Tujanit-Bulqizė-Dibėr, Tetovė-Shkup;

    f) Rruga Egnacia (Durrės - Ohėr - Manastir - Selanik –Kosta*ntinopolis), qė ishte rruga mė e rėndėsishme nga tė gjitha tė tjerat dhe si e vetme qė rrihej nga qerret. Ajo kishte degėzime tė shu*mta qė e lidhnin me sistemin e rrugėve tė Arbanonit etnik Verior tė Sipėrm dhe tė Arbanonit etnik Jugor tė Poshtėm[140].

    Nė Arbanonin etnik Jugor tė Poshtėm kalonin disa rrugė:

    a) Bregdet (Grykėderdhjet e lumenjve Seman e Vjosė) - Berat-Fushė e Korēės-Kostur-Manastir- dhe degėzimi i dytė: Be*rat-Permet-Janinė.

    b) Rruga Vlorė-pėrgjatė Lumit Vjosė-Janinė;

    c) Rruga Butrint-Gjirokastėr-Janinė,

    d) Rruga Artė-Janinė[141].

    Rruga mė e mirė tregtare qė kalonte nėpėr viset e Arbanonit Verilindor dhe lidhte qendra tė rėndėsishme si: Nishin, Shkupin-Manastirin, Kosturin-Janinėn, etj., bashkė me rrugėn Egnacia dhe me degėzimet e shumta tė tyre, duhet tė kenė luajtur rol parėsor nė homogjenizimin e tipareve etnokulturore tė arbanėve mesje*tarė dhe nė pėrhapjen e emrit popullor mesjetar Arbėr-Arbėri-Albani[142].

    Shtrirja e viseve etnike arbane nė njė hapėsirė gjeografike tė gjerė nė anėn e Arbanonit etnik mesjetar Verilindor deri nė Qy*stendil e Sofje, ku gjatė Mesjetės arbanėt jetonin me popuj tė ndr*yshėm nė kuadėr tė Perandorisė Bizantine dhe jashtė saj, ndikoi ndjeshėm nė pėrhapjen e etnonimit arban dhe nė ndarjet e tyre etnografike, gjuhėsore-dialektore si edhe nė jetėn e tyre politike, administrative, kulturore e fetare. Sipas regjistrimeve kadastrale osmane tė shek. XV-XVI pėr territoret e Bullgarisė Perėndimore, shihet qartė se nė arealin e gjerė tė hapėsirės gjeografike Kumanovė-Shtip-Qystendil e deri nė Sofje, kishte vendbanime mesjetare me popullsi arbane, e kėtė na e dėshmojnė tė dhėnat toponimike dhe antroponimike me bazė tė gurrės shqipe.

    Tė dhėnat e defterėve kadastralė osmanė, si duket, po dėsh*mojnė tezėn e historianit tė njohur K. Jireēek, i cili pohonte se Gryka e quajtur SUKI (Klanac Succi) - mė vonė Porta e Trajanit (Trajanova Kapija), qė prej asaj kohe ishte kufi ndėrmjet Lindjes dhe Perėndimit; Thrakia ka qenė nė kuadėr tė praefectus praetorio Orientis, ndėrsa e tėrė pjesa tjetėr e Gadishullit deri nė Danub e deri nė brigjet jugore tė Peloponezit ka qenė nė kuadėr tė praefectus praetorio Illyrici[143], meqė, siē e theksuam mė la*rtė, na dalin vendbanime si enklava tė banuara me popullsi shqiptare, duke filluar nga Sofia nė drejtim tė Qustendilit-Rado*mirit dhe Shtipit (Astibos-it), tė cilat mbanin ende toponomi me bazėn e gurrės shqipe, si p.sh:

    Nė rajonin e qytetit antik Astibos tė Dardanisė antike (Maqe*donia e sotme), nė Nekropolin e quajtur Suburbium, nė njė varre*zė nga periudha e shek. III-IV tė erės sonė, nga njė grup arke*ologėsh maqedonas: (V. Sanev, M. Ivanovski, Zh. Vinēiēi, dhe G. Spasovska-Dimitrioska), u identifikua varreza me mbishkrim*in grek: “ΦΛ(ABIΩ) AΛBANΩ TΩ TECKNΏ A MIΛIANOΣ AΛBANOEΣ MNHMEHΣ NAE" - (Flavio Albano, tė birit tė vet Emilianos Albanos pėr pėrkujtim).

    Njoftimet e para pėr kėtė varrezė si zbulim arkeologjik i pu*blikoi Gordana Spasovska-Dimitrioska[144]-arkeologe. Kėtė mbish*krim tė autores nė fjalė e bėri tė ditur nė gjuhėn shqipe studiuesi Qemal Murati[145].

    Pas pėrmendjes sė parė tė fisit Albanoi nga ana e gjeografit Aleksandrian Klaudi Ptolemeu nė shek. II tė erės sė re, kjo ėshtė dėshmia tjetėr e dytė e shfaqjes sė etnonimit albano, Nuk ka dy*shim se emri i albanėve antikė ka lidhje dhe vazhdimėsi tė pa*ndėrprerė deri nė mesjetė, e kėtė na e dėshmojnė dymbėdhjetė (12) vendbanimet me etnonimin Arban[146] qė dalin tė pėrmenden nė mesjetė, pikėrisht nė hapėsirėn Kumanovė-Astibos-Qustendil e Sofje, siē ishin: Arbanashka e Kumanovės[147], Arbanasi i Vra*njės, Arbanasi me emrin tjetėr Zhiganci i Shtipit, Arbanashi me emėr tjetėr Zubanci i Shtipit, Arbanashi i Epėrm i Shtipit, Arba*nashi i Poshtėm i Shtipit, Arbanashi i nahijes sė Serishnikut nė Maqedoninė e sotme Verilindore, Arbanashi i Radomirit, Arba*nashi tjetėr-trollishte i Nahijes Radomir[148]-Qustendil, Arbanashi i Sofjes, dhe Arbanashi tjetėr-trollishte i Sofjes[149], Arbanashi i Shek. XIV i Tėrnovės afėr maleve Koxha Ballkan, qė sot ende ekziston me kėtė emėr nė Bullgari, dhe njė toponim tjetėr me formėn greke Arvati (tė shtrembėruar) nga Arvanitis[150], qė nga viti 1330 (shek. XIV), e pastaj edhe gjatė shekujve XV-XVI, ha*set nė tė njėjtat forma.

    Nė hapėsirėn e Nishit, pėrkatėsisht nė rrethinėn e Prokupjes na del njė toponim me formėn Alban nė defterėt e shek. XV dhe atij XVI[151], me formėn Alban, qė nė atė kohė kishte pasur 30 shtėpi.

    Sot, nė anėn e Toplicės ekziston njė vendbanim me formėn e shtrembėruar Alabana, dhe mendojmė se ai ka tė bėjė me to*ponimin e mirėfilltė mesjetar Albanin. Duhen bėrė hulumtime edhe nė burime tė tjera perėndimore pėr ta vėrtetuar kohėn se nė cilėn periudhė ka mundur tė paraqitet me kėtė trajtė, nė dallim nga toponimet e tjera qė janė sajuar nga administrata sllave me trajtėn Arbanas dhe Arbanashka, tė cilat mendohet se i ka emėrtuar administrata bullgare gjatė sundimit tė saj nga mesi i shek. IX dhe nė fillim tė shek. X.

    Ekziston edhe njė toponim tjetėr me bazėn e njėjtė me emrin Albince[152], fshat baritor te Jakupica,[153] nė anėn e Kėr*ēovės, ku del tė ruhet trajta arumune Albin, nga su*bstrati i etnonimit Alban.

    Sipas disa autorėve serbė, fshatrat e sotme Bregovinė dhe Sllavojevac, nė mesjetė janė quajtur me emrin Alban, mirėpo saktėsisht nuk mund tė konstatojmė se kur u ėshtė ndryshuar emri i tyre nga administrata sllave.

    Pėrveē kėtyre vendbanimeve nė arealin e zėnė ngoje, pėr tė dėshmuar se banorėt e tyre nuk ishin nomadė, po popullsi auto*ktone e mesjetės sė hershme, ndėrmjet Sofjes dhe Qystendilit e Pirotit, kanė ekzistuar edhe vendbanimet e tjera mesjetare tė bazuara nė toponomastikėn arbane, siē ishin: Bardofc[154], Ba*lsha[155], Gurmazova[156], Gurbanofci[157], Zgurova[158], Maleshofc[159], Mazaraē-eva[160] Ligator[161], Prendi[162], etj. (nė hapėsirėn Sofje-Qystendil), Bardova[163] (nė rrethin e Shtipit), Luleshofc[164], Barlo*fc[165], Maleva[166],Gjinofc[167], Shpaj-a[168], Vava[169], Buzovik[170], Liga*tor[171], Lumnic[172] (nė arealin e Pirotit).

    Vendbanimet me etnonimin arbnesh janė shumė tė vjetra, qė nga koha e Bizantit, tė cilat mė vonė i emėrtoi administrata bull*gare qė nga mesjeta e hershme (shek. IX-X) dhe ato i trashėgoi administrata osmane me emėrtime tė formave sllave.

    Nė dallim nga 12 vendbanimet e tjera qė na dalin nė hapė*sirėn Sofje - Qystendil - Shtip - Kumanovė, kemi 10 vendbanime tė tjera nė hapėsirėn tjetėr gjeografike, qė dalin tė pėrmenden nė regjistra dhe burime tė tjera osmane tė shek. XVI, me formėn turke Arnaut nė pjesėn lindore tė maleve Rodope dhe nė jug tė Adrianopolisit (Edrenesė sė sotme), vendbanime krejtėsisht tė tjera tė krijuara gjatė dyndjes sė popullsisė shqiptare.

    Kėtyre vendbanimeve, administrata bullgare shumė vonė ua ndėrroi emrat duke i zėvendėsuar me ato bullgare, si p.sh.: Arnavut[173], emri tjetėr Poroishte i takon Hezargradit-Razgradit, i ndryshuar nė vitin 1934; Arnavutov, emri tjetėr Zagara i takon Eski Zagarės, i ndryshuar nė vitin 1934; Arnavut köy, emri tjetėr Dolina, i takon Hacioglu Pazarcik-ut - Tolbuhinit, i ndryshuar nė vitin 1942; Arnavut köy me emrin tjetėr Draganova, i takon arealit tė Burgazit, i ndryshuar nė vitin 1971; Arnavut köy, emri tjetėr Elshica i takon Filibes-Plovdiv-it, i ndryshuar nė vitin 1934; Arnavut köy, emri tjetėr Gugutka, i takon Kėrxhaliut (vend komune), i ndryshuar nė vitin 1934; Arnavut köy emri tjetėr Dolina Ireēekovo, i takon Jan Boluit, i ndryshuar nė vitin 1934 (Kėtij vendbanimi me etnonimin arnaut-shqiptar i ėshtė dhėnė emri i historianit tė njohur ēek Kostantin Jireēek, nė vitin 1934, i cili e kishte mbrojtur tezėn e doktoratės mbi historinė e bull*garėve nė mesjetė); Arnavutllar, me emrin tjetėr - Albancite, i takon Kėrxhaliut, i ndryshuar nė vititn 1934; Arnavutllar me emrin tjetėr Makedonka, i takon Hacioglu Pazarcik-ut – Tolbu*hinit, i ndryshuar nė vitin 1942; Arnavutllar[174] me emrin tjetėr Rudnik, i takon Varnės, i ndryshuar nė vitin 1934.

    Sa i pėrket vendbanimit me etnonimin Arbanas nė Veliko Tėrnovo, qė studiuesi turk M. Türker Acaroglu, e pėrmend me emrin Arnavutlu dhe me emrin tjetėr bullgar Paisov, duke mos e pėrdorur emrin e mirėfilltė tė vjetėr Arbanasi, nuk mund tė pra*nohet se ky vendbanim ishte i kohės sė njėjtė nga shek. XVI, siē ishin ato 10 vendbanimet e tjera tė emėrtuara nga administrata osmane, sepse ky vendbanim ishte qė nga shek. XIV i emėrtuar me emrin Arbanasi, si edhe vendbanimet e tjera me etnonimin Arbanas nė rrethinė tė Radomirit, Qystendilit dhe Sofjes, qė ishin tė regjistruara nė Defterin osman tė shek. XV[175], natyrisht se popullsia e tyre pas shek. XVI kishte marrė antroponimi thjesht sllave dhe, gradualisht, ishte asimiluar.

    Nuk mund tė qėndrojė teza e disa studiuesve tė huaj dhe ve*ndės se vendbanimet me etnonimin Arbnesh nė arealin e Bullga*risė janė formuar nga shqiptarėt e arratisur menjėherė pas vdekjes sė Skėnderbeut, siē mendon Kristo Frashėri[176] e disa tė tjerė, meqė nė burimet sllave paraqitja e etnonimit Arbnesh tė toponimizuar, del nė burimet sllave qysh nė shek. XIII-XIV.

    Sa u pėrket vendbanimeve tė emėrtuara me formėn turke Arnavud (Arnaut), ndoshta ato janė themeluar pas arratisjes sė shqiptarėve nga brendia e tokave shqiptare, pas pushtimeve os*mane, nė vende tė tjera fqinje, siē ėshtė rasti me Bullgarinė, meqė janė regjistruar nė defterėt osmanė me trajtėn turke Arna*ut. Pėr kėtė, mbi formimin e kėtyre vendbanimeve gjatė shek. XVI nė Bullgari kanė shkruar disa studiues siē ishte Perikli Qili[177]. Administrata osmane emėrvendet me etnonimin Arbnesh, nuk i ka ndryshuar pėr arsye tė ēėshtjeve thjesht fiskale-financi*are.

    Sipas Defterit[178] kadastral tė vakėfeve osmane nga shek. XVI, pėr arealin e Adrianopolisit (Edreneja e sotme), dalin tė pėr*me*nden edhe katėr (4) vendbanime me etnonimin Arnavut[179] (Ar*naut), ndėrsa nė trekėndėshin ndėrmjet Bullgarisė-Turqisė dhe Greqisė, pėrfshirė edhe malet Rodope, ekzistonin mė se 50 vend*banime me emėrtime tė ndryshme greko-bullgare dhe turke, nė tė cilat i hasim kryefamiljarėt edhe me antroponime tradicionale shqiptare, por edhe me etnonimin e patronimizuar Arnaut[180].

    Ėshtė me rėndėsi tė madhe historike tė theksohet se edhe sipas Defterit[181] tė vakėfeve tė sulltan Pajazitit dhe tė sulltan Me*hmet Fatihut nga shek. XVI, nė kazanė e Silivris-it, nė rrethinė tė Stambollit, janė regjistruar mė se 35 vendbanime me emėrtime greke dhe turke, nė tė cilat i hasim kryefamiljarėt e regjistruar, ku dominonte kryesisht antroponomia tradicionale e krishterė shqip*tare; ndėr kėto vendbanime janė regjistruar edhe shtatė (7) ve*ndbanime me etnonimin e toponomizuar Arvanit (Arnavut): fshati Filipos Arvanit[182] (Arnaut), Lagopetra[183], Arnavit Aske*nci[184], Arvanit Jelada-Helada[185], Arvaniti[186] tjetėr (i pa cilėsuar), Tanas Progos[187] dhe Kistana Gjini[188].

    Mendojmė se kėto 35 vendbanime, pėrkatėsisht popullata e tyre ka vazhdimėsi qė nga koha e sundimit bizantin nė rrethinat e Konstantinopolisit-Stambollit tė sotėm, meqė emrat e kėtyre kry*efamiljarėve janė tė sferės sė krishterė bizantine, por me for*mat e shqipes.

    Duke u bazuar nė analizėn e antroponimive tė kėtyre vendba*nimeve, mund tė nxjerrim pėrfundimin qė na dėshmon bindshėm se tė gjithė kryefamiljarėt e kėtyre vendbanimeve ishin me preja*rdhje arbane tė krishterė, por disa kryefamiljarė qė kishin kaluar nė fenė islame, kishin marrė emra tipikė orientalė duke ruajtur nė shumė raste patronimin arnaut, si kryefamiljari e Iljas Arnavuti, emri i tij tjetėr Jorgi Janaki (Janaēi). Kjo tregon se nė 50 vendbanimet nė hapėsirėn e vilajetit tė Edrenesė, si edhe nė 35 vendbanime tė tjera tė kazasė Silivris tė rrethinės sė Stambollit, pjesa dėrrmuese e kryefamiljarėve mbanin emra tradicionalė tė krishterė shqiptarė.


    --------------------------------------------------------------------------------

    [1] L. Thalloczy, Jiriēek, Zivei, Urkunden aus Nordalbanien, Archiv für Slawische Philologie 21 (1899) 88; I. Prolegomena, f.III-VI; II, 43 (1931) f. 1-37; G. Stadmüller, Forschungen zur albanischen Fruleschichte, Zweit ermeirlete, Wiesbaden, 1966.

    [2] M. Attaliatae, Historia, Bonnae 1853, 9, 9, 18, 17. Me kėtė emėr shqiptarėt pėrmenden edhe tek Anna Komnena.

    [3] M. Attaliates, ed. E. Bekker, Bon, 1853, 9.

    [4] Miodrag Purkoviq, Popis sela u srednjovekovnoj Srbiji, Godisnjak Skopskog Filozofskog fakulteta, Skopje, 1940,, 4-8.

    [5] R. Ivanoviq, Decanske vlastelinstvo. Istorijski casopis, Beograd, 1954, knjiga IV, 173-200. Muhamet Tėrnava, Shqiptarėt nė feudin e Deēanit nė vitet e tridhjeta tė shek. XIV, sipas Krisobulės sė Deēanit, Buletini i Fakultetit Filo*zofik, Nr. XI, Prishtinė, 1974, 256-270.. Rexhep Ismajli, Disa ēėshtje tė onomastikės mesjetare, Onomastika e Kosovės, Prishtinė, 1979, 51-52.

    [6] Al-Idrisi, Kitabu Nuz’heti al-Mushtak fi ihtirak al-Afak, Mektebetu Eththe*kafeti Eddiniyyeti, Port Said,- IRCICA Library, Istanbul, 1980, f. 795, 894.

    [7] Pavle Ivic-Milica Grkovic, Decanske hrisovulje, Beograd, 1976.

    [8] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersicht des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österrechis*eh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910.

    [9] Ibid.

    [10] K. Jirecek, Istorija srba, Beograd, 1952, Knjiga I, 85. dhe Libri II, 34.

    [11] Bogomil Hrabak, O Hercegovackim vlaskim katunima prema poslovnoj knjizi dubrovcanina Dzivana Pripcinovica, Glasnik zemaljskog Muzeja u Sarajevu, 1956, 30-31.

    [12] Evkaf ve timar defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, dhe Timar defteri Nr. 0176, Olga Zirojevic-Ismail Eren, Popis oblasti Krusevca, Toplice i Dubocice za vreme prve vladavine Mehmeda II, 1444-1446, Vranjski Gla*snik, Vranje, 1968..

    [13] Basbakanlik Arsivi Istanbul, Defter-i Liva-i Alaca Hisar, Nr. 179, Defter Nr. 576 dhe Nr. 176.

    [14] BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 179, Nr. 576 dhe Nr. 176.

    [15] BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 179, Nr. 576 dhe Nr. 176.

    [16] BBAI, Timar Defteri nr. 161, Timar Defteri nr. 55.

    [17] Übersich des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österreichiseh-Ungarische-Offizieromission in Ma*kedonien, 1903-1909, Wien, 1910..

    [18] Istorija Crne Gore I, fq. 151-201. Jiriēek Radoniq, Istorija srba I, 1952, f. 51-97, Gjurgjo Boshkoviq, Problemi urbanizacije, Dukljeansko-Zetsko-Crno Go*rskog primorja, Istorijski zapisi XIV, 1958, f. 21-25.

    Fanula Papazoglu, Crna Gora u antičko doba, Enciklopedija Jugoslavije II, f. 416. Risto Kovijanjic, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenici*ma XIV-XVI vijek, libri II, Titograd, 1974. fq. 41-42.

    [19] Veprat e citura, Idem, Risto Kovijanić, Pomeni Crng. plemena f. 41-42.

    [20] St. Novaković c, Zakonski spomenici srpskih drž ava Srednjeg veka, SANU, Beograd, 1912, f. 580, Risto Kovijanjic, Pomeni … fq. 120-121.

    [21] Andreja Jovicevic, Zeta i Leshkopole, Srpski etnografski zbornik, XXXVIII, SANU, Beograd, 192, 545-6

    BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 106. Branislav Gjurgjev, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevica, Prva Sveska, Sarajevo, 1968. Faksimili f.. 27 v. 28-29. Branislav Gjurgjev dhe Lamia Haxhiosmanovic, Dva Deftera – Druga sveska, Sarajevo, 1973, f. 53-54.

    [21] Idem, Sveska II, fq. 54.

    [22] Risto Kovijanic, Pomeni… vep. e cit. 120.

    [23] Idem, f. 121.

    [24] BBAI, Tapu tahrir Defteri, Nr. 106. Branislav Gjurgjev, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića, Prva Sveska, Sarajevo, 1968. Faksimili f.. 27 v. 28-29. Branislav Gjurgjev dhe Lamia Haxhiosmanovic, Dva Deftera – Druga sveska, Sarajevo, 1973, f. 53-54.

    [25] Idem, Sveska II, fq. 54.

    [26] Kadastro ve Tapu müdürlügünün arsivi, Ankara, Defter-i Liva-i Iskenderiye nr. 59, f. 98.

    [27] TKA, Defteri nr. 59.

    [28] TKA, Defteri nr. 59.

    [29] Idriz Ajet, Studime leksikore shqiptare-sllave, Gjurmime Albanologjike, 2, 1968, Prishtinė, 1969, 39.

    [30] Idem, fq. 39, Ismail Doda, Rreth identifikimit tė disa toponimeve tė Krajės, Onomastika e Kosovės, Simpoziumi i mbajtur mė 25-27 shkurt 1977, Prishtinė, 1979, fq. 173-178.

    [31] Ismail Doda, vep. e cit. fq. 182.

    [32] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersicht des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österrei*chiseh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910.

    [33] Tapu ve Kadastro Defteri nr.7.

    [34] Ptolemaei Geographica, lib. III, in; Ilir dhe Iliria te autorėt antik; I, Tiranė, 1965, 268.

    [35] Idem, 266.

    [36] Sh. Sejdiu, "Bijelo" u onomastici Dardanije, in Zvornik VI, jugoslovenske onomasticke konferencije, Beograd, 1987, f. 564.

    [37] Po aty, vep. e cit.

    [38] Anna Commnena, Alexiade Bonnae, 1839, vėll. I, 221,

    [39] Anna Commnena, vep. e cit.. I, III-IV.

    [40] Selami Pulaha, Popullsia shqiptare e Kosovės gjatė shek. XV-XVI, Shty*pshkronja “8 Nėntori”, Tiranė, 1984.

    [41] Dr. Muhamet Tėrnava, Popullsia e Kosovės gjatė shekujve XIV-XVI, Prishtinė, 1995.

    [42] Adem Handžic, Nekoliko vijesti o Arbanasima na Kosovu i Metohiji sredi*nom XV vijeka. Simpoziumi pėr Skėnderbeun, Prishtinė, 1969, 201-209.

    [43] Dh. Shuteriqi, Mbi disa ēėshtje tė Arbėrit dhe mbi emrin Shqipėri, Buletin, seria shkenca shoqėrore, Tiranė, 1956.

    [44] Koēo Bozhuri, Vėzhgime rreth shtrirjes sė emėrtimit Arbanon nė kohėn Bizantine, Studime historike, Tiranė, 1972, 135-140..

    [45] K. Luka, Toponomia shqiptare nė kėngėt Roland-it, lidhur me disa ngjarje tė viteve 1081-1082, Studime historike 2 , 1967, 127-144; Konferenca e Dytė Studime Albanologjike, Tiranė, 1969, 155-161. I njėjti autor: Mbi emrin Al*bei nje-Albania dhe shtrirja e Arbenit nė shek. XI, fillimii i XII, nė Konfe*rencėn e Dytė Studime Albanologjike Vėll. 2, Tiranė, 1969, fq. 155-161.

    [46] Kristo Frashėri, Trojet e shqiptarėve nė shek. XV, Konferenca e Dytė, Stu*dimeve Albanologjike, Tiranė, 1969, II, 109-119.

    [47] E. Sedaj, Etnonimi Arbėresh-Shqiptar (kontribut pėr autoktoninė e shqipta*rėve), Instituti Albanologjik i Prishtinės, Prishtinė 1996,

    [48] D. Luka, Vėshtrim gjuhėsor mbi onomastikėn e regjistrave kadastralė osmanė tė Shek. XV, Studime Filologjike, nr. 4, Tiranė, 1983, fq. 154-155.

    [49] R. Doēi, Antroponomia e shqiptarėve tė Kosovės, Instituti Albanologjik i Prishtinės, Prishtinė, 1990. fq..34-45.

    [50] Popullsia shqiptare e Kosovės, vep. e cit.

    [51] Popullsia e Kosovės, vep. e cit.

    [52] Kasem Biēoku, Viset etnike shqiptare nė Mesjetė dhe pėrhapja e emrit ko*mbėtar Arbėr (Arbėri-Albani), Stud. hist. Nr. 1-4, Tiranė, 1992, fq.13-21.

    [53] E. Ēabej, Studime etimologjike nė fushė tė shqipes, Bleu II, A-B, Tiranė, 1976, 61-69.

    [54] Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tiranė, 1988, 213-228.

    [55] Shefki Sejdiu, Gjurmė lashtėsie nė onomastikėn e trevės sė Llapit, Sesioni shkencor, Trashėgimia etnokulturore tė trevės sė Llapit, Prishtinė, 1996, I njejti autor nė librin me titull: “Sprova Etimologjike”, Prishtinė, 2002, 59-66.

    [56] Idriz Ajeti, Shqiptarėt dhe gjuha e tyre, Prishtinė, 1994.

    [57] Rexhep Ismajli, Disa ēėshtje tė onomastikės mesjetare, Onomastika e Koso*vės, Prishtinė, 1979, 51-52.

    [58] Engjėll Sedaj, Etnonimi Arbnesh-Shqiptar, Instituti Albanologjik, Prishtinė, 1996. fq. 72-78.

    [59] S. Gashi, Prania e shqiptarėve nė Kosovė gjatė shek. XIII-XIV, nė dritėn e burimeve kishtare serbe, Onomastika e Kosovės, Prishtinė, 1979, 60-102.

    [60] R. Doēi, Antroponomia e shqiptarėve tė Kosovės … po aty, vep. e cit.

    [61] M. Halimi, Toponimet si dėshmi e autoktonisė sė popullsisė shqiptare nė Maqedoni, Shqiptarėt e Maqedonisė, Shkup, 1994, fq. 88-90.

    [62] Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj, vep. e cit. fq. 182.

    [63] Sh. Demiraj, Gjuha shqipe dhe historia e saj,, vep. e cit. fq. 182.

    [64] E Ēabej, Problemi autoktonisė sė shqiptarėve nė dritėn e emrave tė vendeve, Buletini i Universitetit Shtetėror tė Tiranės, Serija e shkencave shoqėrore, Tiranė, 1958, Nr. 2, 54-67.

    [65] E. Ēabej, Vendbanimi i hershėm i shqiptarėve nė Gadishullin e Ballkanit nė dritėn e gjuhės dhe tė emrave tė vendeve BUSHT, Tiranė, 1962, 219-226.

    [66] E. Ēabej, Problemi i autoktonisė, vep. e cit. fq. 55.

    [67] Skender Anamali, Nga Ilirėt tek Arbėrit, Shqiptarėt dhe trojet e tyre, Tiranė, 1982, 109.

    [68] Miodrag Purkoviq, Popis sela u srednjovekovnoj Srbiji, Godišnjak Skopskog filozofskog fakulteta, Skopje, 1940,, 4-8.

    [69] Pavle Ivić Milica Grković, Dečanske hrisovulje, Beograd, 1976.

    [70] BBAI, Tapu tahri defteri, Istanbul, Defteri-i Liva-i Alaca Hisar, N° 179 dhe Nr. 576.

    [71] Ibid.

    [72] Ibid.

    [73] Olga Zirojevic, Ismail Eren, Popis oblasti Krusevca, Toplice i Dubocice za vreme prve vladavine Mehmeda II, 1444-1446, Vranjski Glasnik, Vranje, 1968.

    [74] BBAI Istanbul, Maliye Defteri Nr. 7.f. 4-8.

    [75] BBAI Istanbul, Maliye Defteri Nr. 7.f. 4-8.

    [76] Dr. Sabit Uka, Gjurmė mbi shqiptarėt e Sanxhakut tė Nishit deri mė 1912, Prishtinė, 1995, fq. 118-150.

    [77] M. Markovic, Toplicka Spomenica, Udruženje topličana u Beogradu, Bgd, 1934, fq. 10-32.

    [78] Olga Zirojevic, Ismail Eren, Popis oblasti Krusevca, Toplice i Dubočice za vreme prve vladavine Mehmeda II, 1444-1446, Vranjski Glasnik, Vranje, 1968.

    [79] Po aty, vep. e cit.

    [80] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul,

    [81] Evkav ve timar Defteri Nr. 0117 Vep. e cit.

    [82] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, Olga Ziro*jevic, Popis… vep. e cit. fq.404.

    [83] BBAI, Tapu tahri defteri,Istanbul, Defteri-i Liva-i Alaca Hisar, N°179 dhe Nr. 576.

    [84] BBAI Tapu tahrir defteri-Defter-i Liva-i, Niš , nr. 27 nga viti 1487. fq. 5-10.

    [85] BBAI Tapu tahrir defteri-Defter-i Liva-i, Niš , nr. 27 nga viti 1487. fq. 5-10.

    [86] BBAI, Istanbul, Tapu tahrir defteri – Defter-i Liva-i, Alaca Hisar Nr. 179 dhe Nr. 576.

    [87] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, Olga Ziro*jevic, Popis… vep. e cit. fq.404.

    [88] Evkaf ve timar Defteri Nr. 0117, Belediye Kütüphanesi, Istanbul, Olga Ziro*jevic, Popis… vep. e cit. fq.404.

    [89] BBAI Tapu tahrir Nr. 179, TD nr. 576.

    [90] BBAI Tapu tahrir Nr. 179, TD nr. 576.

    [91] BBAI, Tapu tahrir defteri Nr. 179, dhe Nr. 576.

    [92] Evkav ve timar Defteri Nr. 0117 Vep. e cit.

    [93] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersicht des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österre*ichi*seh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910..

    [94] BBAI Tapu tahrir Nr. 179,

    [95] BBAI Tapu tahrir Nr. 179,

    [96] BBAI Tapu tahrir Nr. 179,

    [97] Iljaz Rexha, Regjistrimi i vendbanimeve dhe i popullsisė sė Kazasė sė Nova*bėrdės sipas Defterit tė fundshekullit XV, Vjetari XXVII-XXVIII i Arkivit Kombėtar tė Kosovės, Prishtinė, 2002., fq. 43-174.

    [98] Mihajl Dinic, Iz Dubrovackog arhiva i, SAN, Zbornik za istoriju, jezik i knjizevnost srpskog naroda, III odelenje, knjiga XVII, Beograd, 1957, 29-84.

    [99] Ilijaz Rexha, Regjistrimi i vendbanimeve dhe i popullsisė. vep. e cit. fq. 143.

    [100] Belediye Kütüphanesi, Istanbul. Vakuf ve Timar defteri Bosna-Herceg. Defteri. 872-881 H. 1467-1477.

    [101][101] Tapu ve Kadastro Arshivi, Ankara, Defteri Nr. 5.

    [102] Tapu ve Kadastro Arshivi, Ankara, Defteri nr. 5. Imenik mesta, opstina i srezova u Jugoslaviji, Beograd, 1960, fq. 66.

    [103] Imenik mesta, opstina i srezova u Jugoslaviji, Beograd, 1960, fq. 66.

    [104] BBAI Tapu tahrir Defteri Nr. 995,

    [105] BBAI Maliye Defteri nr. 544, Belediye Kütüphanesi, Bosna Hersek. Defteri Nr. 076, f. 140, Dr. Hazim Sabanovic, Krajiste Isa-Bega Ishakovica, Zbirni katastarski popis iz 1455, god. Sarajevo,1964, fq.47.

    [106] BBAI , Maliye Defteri nr. 544,, Bosna Hersek. defteri, nr. 76. fq. 5. Dr. H. Sabanovic, vep. e cit. fq. 41.

    [107] Dr. Danilo Bajraktarević, Toponimija sela Petnjika, Buletin i Muzeumit tė Kosovės, XV-XVI, Prishtinė, 198, fq. 253-254.

    [108] Milivoje Pavlović, Toponimija okoline Vranja, Vranjski Glasnik, 1968, Vra*nje, f. 319. Za oronim ilirskog tipa *mal,, il . arb. mal’ (cf. moj navedeni re*ferat i clanak) ja sam dovoljno jasno ukazao na susret sa oronimom lat. tipa mont- slav. gora i semanticki oamostaljenim oronimskim terminom plan-ina (cf. 1. planus, plana). Ovde konstatovani primeri upotpunjuju merzu tipa mal (Males-Malesh, Malca-Malē, Maljen i dr.), a prema tipu Mucanj -Muēanj (Monti - ) , imamo nov konstatovan primer Motin (s. Zlato*kop), s napomenom da je on > o izvrseno pre slavizacije.

    [109] Dr. Danilo Bajraktarevic, Toponimija sela Petnjika, Buletin i Muzeumit tė Kosovės, XV-XVI, Prishtinė, 198, fq. 253-254.

    [110] Belediye Kütüphanesi, Istanbul. Vakif ve Timar defteri Bosna-Hersek. Defteri. nr. 076, fq. 5. Dr. Hazim Sabanovic, Krajiste…. vep. e cit. fq. 12 45 dhe 49.

    [111] Belediye Kütüphanesi, Istanbul. Vakif ve Timar defteri nr. 076, fq. 3.

    [112] Salnomja, vep. e cit. fq. 703.

    [113] Salname-i Vilajet-i Kosova, 1318 H – 1900, Üsküp, fq. 700.

    [114] BBAI, Tapu tahrir Defteri nr. 211, fq. 153, Belediye Kütüphanesi, Bosna Hersek defteri shek. XV, fq.140., Salnamja, vep. e cit. fq. 700-703.

    [115] BBAI, Defter-i Vilayet-i. Vlk. nr. 2, Oblast Brankovica Opsirni katastarski popis iz 1455 god. Orijentalni Institut, Sarajevo,1972, fq. 17., Salnamja, vep. e cit. fq. 700-703.

    [116] Tapu ve Kadastro Arshivi, Ankara, Defteri nr. 59. Salnamja e Vilajetit tė Kosovės, vep. e cit. fq. 860.

    [117] BBAI , Tapu tahrir Defteri nr.9, Timar Defter-i nr. 16, dhe Defter-i nr. 22,

    [118] Sh. Demiraj, vep. e cit., 219-226.

    [119] Q. Murati, Dėshmime onomastike pėr autoktoninė e shqiptarėve nė trojet etnike tė tyre nė Maqedoni, Shtėpia botuese, “Fan Noli”, Tiranė, 1993, fq. 8-9. M. Pirraku, Kultura kombėtare shqiptare deri nė Lidhjen e Prizrenit, Pri*sh*tinė, 1989, 72. Regno d’Albania. Instituto Geografico Militae, Firenze, 1939. Harta fizike-politike e Repulikės Popullore tė Shqipėrisė, Tiranė, 1973.

    [120] A. K. Papadhopulos, “Aperios” hora. O ai kaumemkoos Elenizmos kai o Allvanikos Ethnikismos, Athena, 1992, f. 133.

    [121] D. Kaljusios. To monasteri tes Kapinas. Epirotike Estia”. Nr. 40, 1991 (Ianina), f. 32.

    [122] R. Stojkov-Thoma Kaēorri, Njė regjistėr Osmano-Turk i shek. XV pėr shqiptarėt e Peloponezit, Studime historike, Tiranė 1966, Nr.3, 149-163.

    [123] P. Xhufi, Arbėrit dhe Arbėria nė burimet historike tė shek. V-XI, Shkenca dhe jeta, Tiranė, 1988, Nr. 2, 54-55.

    [124] K. Luka, Emri Albeinje – Albani dhe shtrirja e Arbėrit nė she. XI, nė fillim tė shek. XII, Konferenca e Dytė e Studimeve Albanologjike, II, Tiranė, 1969, 155-160.

    [125] R. Ushaku, Roman I shek. XII me syzhe shqiptar-ballkanik, “Rilindja”, Prishtinė, 3.XI.1984, 12.

    [126] E. Ēabej, Studica Albanica I, Tiranė, 1972, 38.

    [127] Qemal Murati, vep. e cit. fq. 34-35.

    [128] P. Skok, Etimološki rjeēnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb, 1971, 54.

    [129] Halil Inalcik, Hicri 835 Tarihlī, Sūret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, 1954.

    [130] H. Begic, H. Handzic, E. Kovacevic, Oblast Brankovica, Opsirni katastarski popis iz 1455. god.., Sarajevo, 1972,

    [131] I. Rexha, Regjistrimi i vendbanimeve dhe i popullsisė sė Kazasė sė Nova Bėrdės, sipas Defterit tė fundshekullit XV, Vjetari XXVII-XXVIII/2002 i Arkivit Kombėrae i Kosovės, Prishtinė 2002,

    [132] Dr. E. Sedaj, Etnonimi – Arbėresh-Shqiptar, Prishtinė, 1996, fq. 79-80.

    [133] Milan Shuflai, Serbėt dhe shqiptarėt… vep. e cit.

    [134] Tapu ve Kadastro Umum Müdürlügün Arsivi, Defter-i mufassal-i Liva-i Prizren, nr.55, BBAI, Defter-i Mufassal-i Liva-i Vlēitern, nr. 124.

    [135] P. Cabanes, L’Epire de la mort du Pyrhos ą la conquźte romanine (272-167), Paris, 1976, 572.

    [136] Ilirėt dhe Iliria tek autorėt antikė, Tiranė, 1965, 48, 67, 93, 268, 416, 417, 488.

    [137] K. Biēoku, Viset etnike shqiptare nė Mesjetė dhe pėrhapja e emrit kombėtar Arbėr (Arbėri-Albani), Studime historike, Nr. 1-4, Tiranė, 1992, f. 34.. O. Myderizi, Emni i Shqipnisė nė kohėn e mesme, Hylli i Dritės, v. 1943, Nr. 4-5, 131-133.

    [138] J .Adami, Historia e rrugėve tė Shqipėrisė, Buletin pėr Shkenca Shoqėrore, Tiranė, 1953, Nr. 3, 23-26.

    [139] K. Biēoku, Rrugėt nėpėr Vilajetin e Krujės tė shek. XV dhe lokalizimi i Shufadasė, Monumentet,, Tiranė, 1982, Nr. 1, 41-62. A. Baēi, Rrugėt shqi*ptare nė Mesjetė (shek. VII-XV), Monumentet, Tiranė, 1984, Nr. I, 58-68. V. Shtylla-L. Papajani, Tė dhėna teknike mbi rrugėt e Luginės sė Shkumbinit nė antikitet e mesjetė, Monumentet, Tiranė, 1991, Nr. I, 57-73.

    [140] K. Biēoku, Idem. fq. 25-26.

    [141] K. Biēoku, Idem, fq. 25-27.

    [142] K. Biēoku, Idem, fq. 25-27.

    [143] Th. Mommsen, Mémoire sur les provinces romaines jusqu’au V sičcle, Revue archéol. 866. 1867. Zbornik Konstantina Jireceka, I, SAN, Posebna izdanja, Odelenje drustvenih nauka, Nova serija, libri 33, Beograd, 1959, f. 81-129.

    [144] G. Spasovska-Dimitrioska, Grobot na pisarot od Stobi, “Macedoniae acta archeologica” Nr. 14, Makedonsko Arheolosko Drustvo, Skopje, 1996.

    [145] Q. Murati, “Shqiptarėt dhe Ballkani ilirik nė dritėn e emrave tė vendeve dhe tė familjeve”, Tetovė, 1999, fq. 31-32.

    [146] Miodrag Purkoviq, Popis sela u srednjovekovnoj Srbiji, vep. e cit. f. 4-8, BBAI, Defter-i Esami-ivojnuk, Nr. 21, shek. XV, Tapu ve Kadastro, Müdü*rlügü Arsivi – (Kuyud-i kadime), Defteri Nr. 85, Ankara, shek. XVI, BBAI, Defter-i Liva-i Mufassal-i, Sofija, Nr. 130,, BBAI Tapu Tahrir Defter-i, Nr. 236. BBAI, Maliye Defter-i Nr. 276, Turski dokumenti za istorijata na make*donskiot narod, Opsrni popisni defteri od XVI vek, za Kustendislkiot sa*ndzak, Tom V, Libri II, Shkup, 1980, fq. 216, 422, 582.

    [147] Popis sela u srednovjekovnoj Srbiji, vep. e cit. 4-8.

    [148] Tapu tahrir Defterleri tė pėrmendura si mė lart, idem.

    [149] Tapu tahrir Defterleri tė pėrmendura si mė lart, idem.

    [150] Tapu ve Kadastro, Müdürlügü Arsivi, Nr. 85, Turski dokumenti, vep. e cit. f. 88.

    [151] BBAI, Rumeli timar defter-i nr. 167

    [152] J. Cvijic, Osnova za geografiju i geologiju Makedonije, Beograd, 1906, I, fq. 138.

    [153] Q. Murati, Shqiptarėt dhe Ballkani ilirik, ,, vep. e cit. fq. 40

    [154] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236 , fq. 585 dhe Defter-i nr.130.

    [155] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 585. dhe Defter-i nr. 130.

    [156] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 585. dhe Defter-i nr. 130.

    [157] Hauptman Gerba: Die Kaiserlischen in Albanien 1689, Mitheilungen des KK, Kriegs-Archives, Band. II, Wien, 1888, Übersich des Kriegsschauplatzes in alt-Serbien und Albanien, 1689, Wien, 1880, Gustav Hubka, Die Österrei*chiseh-Ungarische-Offizieromission in Makedonien, 1903-1909, Wien, 1910..

    [158] Idem – Hartat topgrafike,

    [159] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 585. dhe Defter-i nr. 130, f. 491..

    [160] Idem, hartat topografike,

    [161] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 236, fq. 196. dhe Defter-i nr. 130, f. 491..

    [162] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 130, fq. 372.

    [163] BBAI, Defter-i Esami-i Voynugan nr. 21,

    [164] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 26,

    [165] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 28,

    [166] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 125,

    [167] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 163,

    [168] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 461,

    [169] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 274,

    [170] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 276,

    [171] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 315,

    [172] BBAI, Tapu tahrir deftri, Defter-i Mufassal-i Liva-i, Sofja, nr. 82, fq. 322,

    [173] M. Türker Acaroglu, ulgaristan’da Türkēe yer adlari kilavuzu, Sevinē Matbaasi, Ankara, 1988, fq. 71-72.

    [174] M. Türker Acaroglu, vep. e cit. fq. 72.

    [175] BBAI, Tapu tahrir defteri Defter-i Esami-i Vojnugan Nr. 21, shek. XV.

    [176] Kristo Frashėri, Trojet e shqiptarėve, vep. e cit.. fq. 109-119.

    [177] Mandrica, njė fshat shqiptar nė Bullgari, Studime filologjike nr. 3, Tiranė, 1967, fq. 197-198.

    [178] BBAI, Defter-i Vilajet-i Edirne nr. 177,

    [179] BBAI, Defter-i Vilajet-i Edirne nr.177, f. 51-52, 392-397.

    [180] BBAI, Defter-i Vilajet-i Edirne nr.177, f. 1-800.

    [181] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541.

    [182] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 529-530.

    [183] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 529-530.

    [184] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 532.

    [185] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 544.

    [186] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 575.

    [187] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 532.

    [188] BBAI, Defter-i Evkafi, Istanbul, nr. 541, fq. 557-558.
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga ORIONI : 04-12-2004 mė 17:07

  9. #49
    i/e regjistruar
    Anėtarėsuar
    08-11-2002
    Postime
    1,509
    Meqe na ke sjelle gjithe keto referenca per Islamin, po te sjell edhe une nje... qe e pershkruan shume mire. Pershkruan bile shume mire influencen e Islamit mbi shqiptaret.

    http://www.balkanantiques.com/rw/ite...a-Albania.html
    Ignore List: Den Bossi

  10. #50
    V per Vendeta Maska e ORIONI
    Anėtarėsuar
    10-12-2003
    Vendndodhja
    Shkup-Prishtine-Ulqin-Tirane-Cameri
    Postime
    919
    Identiteti fetar i shqiptarėve

    Askush sā mund ta kuptojė njerėzimin pa e kuptuar sė pari fenė e tyre, sepse feja pėrfshin jetėn e njeriut prej kohės mė tė lashtė.

    Ninuan Suart

    Feja ka qenė dhe mbetet njė temė madhore pėr mendimin njerėzor. Ndjenja fetare ėshtė instinkt i natyrshėm i njeriut dhe ai u shfaq qė nga kohėt mė tė lashta. Ernest Renana, nė librin e tij ā€œHistoria e feve thotė: Mund tė ndodhė tė pakėsohet ēdo gjė qė ne dėshirojmė, tė dobėsohet mendja, tė stagnojė shkenca dhe tė menduarit, tė zvogėlohet entuziazmi i njeriut pėr pėrdorimin e lirive tė njeriut. Mirėpo, ėshtė e pamundur tė pėrfytyrojmė mėnjanimin e fesė nė shoqėri apo pezullimin e dukurisė sė bindjes fetare. Kėtė mė sė miri e vėrtetoi dėshtimi i materializmit, i cili nuk pati sukses ta bindte shoqėrinė me teoritė dhe konceptet e tij, sepse njeriu me instinktin e tij tė natyrshėm orvatet tė ngrihet mbi botėn e materies qė tā€™i plotėsojė nevojat e tij shpirtėrore dhe intuitive. Besimi i sjell njeriut qetėsinė, i zvogėlon streset, tenton ta pajtojė me realitetin, sado i hidhur qoftė ai, i ushqen shpresėn pėr diēka mė tė mirė, e largon nga hakmarrja, i forcon mbi tė gjitha ndjenjėn e drejtėsisė, duke e goditur egoizmin, burimin e tė gjitha tė kėqijave sociale.

    Hulumtimet dhe studimet e fesė tek ne janė ende nė shkallėn fillestare. Aty kėtu kemi ndonjė vlerėsim mė tepėr nė nivel intuitiv, sipas njohurive tė pakta sipėrfaqėsore, shpeshherė edhe tė ngarkuara me pėrcaktime, vlerėsime ideologjike, politike e fetare, pa ndonjė shqyrtim ndėrdisiplinor dhe shkencor.1 Kjo edhe sot e vėshtirėson vlerėsimin fetar nė popullin shqiptar, nė kėtė gjendje tė ndėrlikuar politike, ekonomike, sociale, kulturore e fetare.

    Vlen tė theksohet se ndėr shqiptarėt deri mė tash bartėset e vetme tė jetės fetare janė bashkėsitė fetare, qofshin ato islame apo tė krishtera. Institucionet e tjera kombėtare deri mė tani nuk kanė treguar ndonjė interesim tė veƧantė ndaj fesė dhe avancimit tė saj. Pėr kėtė arsye vetvetiu shtrohet pyetja: Ƈfarė roli e rėndėsie ka pasur dhe duhet tė ketė feja te populli shqiptar. Kjo do shikuar nga shumė kėndvėshtrime, nė rend tė parė nga ai historik, sociologjik, psikologjik, kulturor dhe moral. ā€œAskush sā€™mund tė kuptojė njerėzimin pa e kuptuar sė pari fenė e tyreā€¦, sepse feja pėrfshin jetėn e njeriut prej kohės mė tė lashtėā€?.2

    Roli i fesė ndėr shqiptarėt

    Nėse i bėjmė njė vėshtrim rolit tė fesė ndėr shqiptarėt, do tė shohim se feja ka luajtur rol pozitiv gjatė historisė. Pėr kėtė meritė tė veƧantė kanė prijėsit e fesė, tė cilėt ishin nė nivel tė misionit tė tyre dhe nuk lejuan keqinterpretimin e parimeve fetare.

    Koekzistenca par exellence trikonfesionale ndėr shqiptarėt, e verifikuar pėr shekuj, me njė ekumenizėm dhe dialog shembullor, ėshtė shtyllė e qytetėrimit shqiptar. Multikonfesionaliteti ėshtė njė proces i pėrfunduar historik, prandaj shqiptarėt evropianė nuk kanė asnjė fije drojė se mund tė ballafaqohen me ā€œthyerjeā€? tė reja dhe ā€œkonvertimeā€? fetare. Fundja, pėr shqiptarėt trikonfesionaliteti paraqet njė begati tė trashėgimisė shpirtėrore dhe mendore. Nuk mund tė mohohet roli i kulturės kristiane nė krijimin dhe ruajtjen e individualitetit shqiptar tė kulturės dhe gjuhės, siƧ nuk mund tė mohohet roli i kulturės islame nė ruajtjen e qenies kolektive shqiptare3. Prandaj, pėrkatėsia fetare tradicionale ndėr shqiptarėt duhet konsideruar si vlerė qytetėruese, kulturore, por edhe kombėtare, e cila duhet kultivuar dhe avancuar nė tė gjitha shtresat e popullatės, dhe pėr kėtė kontributin e tyre duhet ta japin tė gjitha institucionet tona kombėtare.

    Nuk ka dyshim, sundimi gjysmėshekullor komunist te shqiptarėt e dėmtoi nė njė masė tė madhe ēėshtjen fetare, sidomos nė Shqipėri. Pėr kėtė shkak, me fillimin e procesit tė demokratizimit tė saj, aty nxituan tė gjendeshin misionarė nga tė gjitha anėt e botės, sepse konsideronin se Shqipėria ishte njė terren i pėrshtatshėm pėr pėrhapjen e propagandės fetare, sepse aty shqiptarėt e nė mėnyrė tė veēantė rinia, kishin humbur identitetin fetar gjatė periudhės sė diktaturės sė regjimit komunist, i cili bėnte shpėrlarjen e trurit nga besimet fetare dhe edukimi i popullit nė frymėn ateiste.

    Feja ėshtė trajtuar si formė e vetėdijes konservatore e reaksionare, si ā€œopium pėr popullinā€? dhe, si e tillė, ėshtė pėrndjekur nė mėnyra tė ndryshme, kėshtu qė qe varfėruar shpirtėsia e njeriut.

    Pėr fat tė keq, kjo frymė e ateizmit ishte pėrhapur edhe nė Kosovė, nė mėnyrė tė veēantė nė mesin e intelegjencies. Nė kėtė mėnyrė ateizmi iu hakmorr popullit shqiptar dhe po i hakmerret edhe sot e kėsaj dite. Ende janė tė freskėta pamjet e vėrshimit tė ambasadave tė huaja nė Tiranė si dhe fluksi i madh i refugjatėve shqiptarė, dėshira e vetme e tė cilėve ishte ta lėshonin Shqipėrinė dhe tė merrnin botėn nė sy.

    Cili ėshtė identiteti fetar i shqiptarėve

    Shqiptarėt gjatė historisė sė tyre tė gjatė nuk kanė treguar ndonjė lloj fanatizmi tė tepruar pėr pėrkatėsitė e tyre fetare. Ata tradicionalisht ishin tolerantė nė aspektin fetar. Kėtė e kanė vėrtetuar edhe shumė autorė tė huaj, tė cilėt janė marrė me ēėshtjen shqiptare. Ky realitet vihet nė pah edhe nė kohėt e sotme. Nė njė raport tė Grupit Ndėrkombėtar tė Krizės, me titull: ā€œFeja nė Kosovėā€?4 datė 31 janar 2001, rreth rolit tė fesė nė konfliktin nė Kosovė, pėrveē tė tjerash, thuhet: ā€œShqiptarėt e Kosovės nuk e identifikojnė identitetin e tyre fetar nėpėrmjet fesė, por atė e bėjnė nėpėrmjet gjuhės dhe kanė njė qasje relativisht relaksuese kundruall formave dhe veprimeve tė fesė islame. As prijėsit e fesė islame dhe as feja islame nuk kanė luajtur ndonjė rol vendimtar gjatė tetė vjetve tė fushatės sė rezistencės paqėsore gjatė okupimit tė regjimit serb apo rezistencės sė armatosur tė viteve 1998-99. Islami politik apo fundamentalizmi social, terma kėto qė pėrmenden me respekt nė Lindjen e Mesme, kanė njė ndikim shumė tė vogėl nė Kosovėā€?.

    Nė anėn tjetėr, imazhi i serbėve tė Kosovės paraqitet nėpėrmjet panoramave tė manastireve dhe kishave ortodokse serbe.

    Njė pjesė e intelegjencies shqiptare, duke u mbėshtetur nė paragjykimet qė Perėndimi kishte nė tė kaluarėn ndaj Islamit, disi hezitojnė ta shprehin identitetin e tyre fetar islam. Sa pėr ilustrim, kryetari i Kosovės Dr. Ibrahim Rugova, i cili pėrfaqėson unitetin e njė populli, me mbi 95% janė muslimanė, deklaron se ai simbolikisht ėshtė musliman dhe sillet vazhdimisht brenda njė ā€œuniversi simbolikā€? kristian. Nė kėtė aspekt duhet kuptuar edhe formimi i Partisė Demokristiane, tė vetmes parti me konotacion fetar, edhe pse shumica e anėtarėsisė sė saj janė tė besimit islam.

    Nė kėtė vazhdė duhen kuptuar edhe paraqitjet e liderėve partiakė si dhe tė disa intelektualėve nė faqet e shtypit tonė me parullat si: ā€œDo tā€™i jap Tiranės shkėlqim perėndimorā€? (Besnik Mustafaj me rastin e zgjedhjeve lokale nė Shqipėri, (ā€œBota sotā€?, 28/8/2000); Sami Repishti: ā€œKrishterimi, pararojė e hyrjes sė shqiptarėve nė Evropėā€?. (Drita, nr. 2-3, 149-150, viti XXIII); ā€œMe PSHD-nė nė Evropėā€?, me rastin e zgjedhjeve lokale tė PSHD-sė nė Kosovė; ā€œVetėm Perėndimi mund tā€™i nxjerrė nė dritė vlerat tona kombėtareā€? (Dr. Engjėll Sedaj, Opinioni i tretė, nr. 4, 29/9/2000); ā€œSelia e Shenjtė shqiptarėt i konsideron perėndimorėā€? (Opinioni i tretė, nr. 3, 22/9/2000); ā€œNga tė gjitha gjėrat qė ka krijuar Zoti, mė e madhja ishte Nėna Terezeā€? (Bota sot, 27/8/2000); ā€œKrishterimi identitet shqiptarā€? (Rilindja, 4 janar 2001); ā€œNė Prishtinė tė ngrihet katedralja e identitetit tonėā€? (Rilindja, 24 mars 2001); ā€œKu ėshtė kisha jonė?ā€? (Ali Podrimja, Gazeta e Re, 28 janar 2001); ā€œShqiptarėt janė popull perėndimorā€?, (Qerim Ujkani - Interesi nacional, nr. 8, 12 nėntor 2001) etj.

    Nė anėn tjetėr, kur nė shtypin tonė shkruhet pėr Islamin, fesė sė cilės i pėrkasin shumica dėrrmuese e shqiptarėve, ku nuk vėrehen kurrfarė shenjash tė ndonjė ekstremizmi, hasim nė titujt si vijon: ā€œIslami kulturė a rrezik?ā€? (Java, nr. 36, 13 fruer 2003); ā€œTradhtitė ndaj shtetit shqiptarā€?, (Dr. Kajmak H. Deda, Opinioni i tretė, nr. 16, 3 tetor 2001). ā€œRreziku i afėrm i shqiptarėve muhamedanėā€? (Fjala e lirė, janar 1996); ā€œFundamentalizmi islamik nė Ballkanā€? (Stefan Shfarc, ā€œKombiā€?, 20 tetor 2000); ā€œKėrcėnimi islam pėr Shqipėrinėā€?; ā€œBijtė e rinj tė Allahutā€?; ā€œBij tė ndarė tė Allahutā€? (Revista ā€œKlanā€? javore, Tiranė); ā€œKonaqet e Bin Ladenitā€? (ā€œBota sotā€?) etj.

    Nga kėta pak shembuj qė pėrmendėm, mund tė vijmė nė pėrfundimin se nė momentin aktual fetė tona nuk kanė njė trajtim tė barabartė si rezultat i faktorėve tė jashtėm. Pėr kėtė jemi dėshmitarė, shprehja publike e identitetit fetar tė njerėzve publikė, qoftė Kosovė, Shqipėri, Maqedoni, Mal tė Zi apo nė Diasporė, vlen vetėm pėr ata tė pėrkatėsisė sė krishtere e jo pėr ata tė pėrkatėsisė islame. Sa pėr ilustrim, kryeministrin e Shqipėrisė, Fatos Nano, asgjė nuk e pengon qė martesėn e tij ta bėjė nė kishė para Kryepeshkopit tė Kishės Ortodokse, Janullatos. Ndėrsa, deri mė sot nuk dimė se ndonjė nga figurat publike me pėrkatėsi islame tė ketė marrė pjesė sė paku nė njė ceremoni fetare islame. Nė Kosovė disa nga figurat publike praktikojnė pjesėmarrjen nė mesha me rastin e festave tė Kishės katolike, por jo edhe nė xhami me rastin e faljes sė namazit tė Bajramit.

    Nė anėn tjetėr, nėse dikush nga intelektualėt tanė merr pjesė nė ndonjė ceremoni fetare islame, gjė qė ėshtė e drejtė e ēdonjėrit, pėr fat tė keq ai bėhet objekt talljeje nga ana e shtypit tonė. Ky akt tregon nivelin e ulėt tė kulturės sė njė pjese tė intelegjencies sonė. Sa pėr ilustrim po pėrmendi vetėm dy shkrime: ā€œLulet e verdha tė Xhenetitā€? (Bujku, tetor 1995), ku kritikohen disa poetė pėr pjesėmarrje nė njė iftar, si dhe shkrimi i Mehmet Krajės ā€œMiqtė e mi pelegrinėā€?, (ā€œKoha ditoreā€?, 23 shkurt 2002).

    Kėtu vlen tė pėrmendim se Kėshilli Kombėtar Shqiptaro-Amerikan i kishte bėrė vėrejtje senatores sė Nju Jorkut Hillay Klinton, lidhur me komentet e saj ku kishte pėrmendur mbrojtjen amerikane tė ā€œmuslimanėve tė Kosovėsā€?, si fakt se SHBA-ja nuk ėshtė nė luftė me Botėn Islame. Kėshilli Kombėtar Shqiptaro-Amerikan zonjės Klinton i kishte shkruar: ā€œNė Kosovė dhe mė gjerė ka shqiptarė qė janė katolikė, ortodoksė, hebrenj dhe muslimanė. Prandaj, shqiptarėt nuk e identifikojnė vetveten nga ndonjė religjion, por sipas etnitetit tė tyreā€?.

    Nė vend tė pėrmbylljes

    Nga e gjithė kjo qė pėrmendėm mund tė dalim me kėto konkulza:

    E para: Inferioriteti i tė qenit musliman ėshtė njė psikozė me synime tė dėmshme, si nė aspektin fetar, dhe nė atė kombėtar. Prandaj ėshtė koha e fundit qė intelegjencia jonė tė lirohet nga ky kompleks qė i ėshtė imponuar asaj pėr shkak tė mosnjohes sė mjaftueshme me vlerat e larta qė predikon Islami.

    E dyta: Tek shumica e intelektualėve tanė, Islamizmi identifikohet si fe e Lindjes, ata harrojnė se edhe Krishterimi e ka burimin nė Lindje. Tė dy fetė, nė mėnyrėn e tyre, shprehin tė njėjtėn gjė: tė mos i gjunjėzohemi askujt pėrveēse Zotit; njeriu tė dojė njeriun, tė ndryshojė egoizmin vetjak, tė mos cenojė lumturinė e tė tjerėve dhe tā€™i japė paqe e begati njerėzimit.

    E treta: Ne muslimanėt shqiptarė duhet tė jemi krenarė pėr pėrkatėsinė tonė fetare. Nga radhėt e hoxhallarėve tanė kanė dalė jo pak patriotė pėr fatet e kombit, midis tė cilėve mjafton tė pėrmendim muderriz Ymer efendi Prizrenin, kryetar i Lidhjes sė Prizrenit, dhe Haxhi Vehbi Dibrėn, i cili mė 1912 u zgjodh kryetar i Pleqėrisė, organ konsultativ nė ndihmė tė Qeverisė sė Vlorės, me tė drejtė tė zėvendėsonte kryeministrin Ismail Qemali, kur mungonte.

    E katėrta: Ne shqiptarėt duhet tė kuptojmė se ushtrojmė besimin islam nė Evropė, tė rrethuar nga shtete kristiane, gjė qė na obligon tė jemi pėrfaqėsues tė denjė tė besimit islam.

    E pesta: Publiku evropian dhe ai perėndimor e kupton sot fenė nė mėnyrė demokratike, prandaj nėse edhe ne e kuptojmė fenė dhe rolin e saj nė shoqėri nė mėnyrė tė qytetėruar, nuk duhet tė krijojmė inferioritet ndaj Evropės pėr cilėndo fe tonėn.

    Nga e gjithė kjo sa u tha, besoj se intelektualėt tanė nė tė ardhmen ēėshtjes sė identitetit fetar dhe atij islam nė veēanti do tā€™i qasen me njė maturi dhe nė mėnyrė mė shkencore.


    --------------------------------------------------------------------------------

    1. Don Lush Gjergji, Drita, nr. 6/91, f. 8.

    2. Ninuan Suart, Religije svijeta, enciklopedijski prirucnik, s. 15.

    3. Shih: Zėri (revistė javore), nr. 1564, 9 dhjetor 1995, f. 4, Prishtinė.

    4. Religion in Kosova, International Crisis Group, 31 January 2001.

    Qemajl Morina

    THE RELIGIOUS IDENTITY OF THE ALBANIANS

    (Summary)

    Religion was and remains a major topic of human thought. Religious feelings are a natural instinct, which have emerged in the ancient times. Ernest Renana, the author of the ā€œHistory of religionsā€?, writes: It is impossible to eliminate religion in society or the phenomenon of religious belief. This was best proven by the failure of materialism, which did not succeed in convincing the society on its theories and concepts, because human beings with their natural instincts try to go beyond the material world in order to fulfill their spiritual and intuitive needs. Faith brings peace to people, it heals stress, it teaches people to accept the reality (no matter how harsh it is), it gives them hope for a better future, it strengthens their feeling of justice and it hammers egoism, which is the source of all evils.

  11. #51
    V per Vendeta Maska e ORIONI
    Anėtarėsuar
    10-12-2003
    Vendndodhja
    Shkup-Prishtine-Ulqin-Tirane-Cameri
    Postime
    919
    Qemajl Morina

    A PO I KTHEHEN SHQIPTARET FESE?

    Cdo njeri besėn e ka pėr vete tė tij dhe askush sā€™ka tė drejtė tė shtrėngojė tjetrin pėr tė besuar gjė e pėr tė bėrė njė punė tė besės me pahir ā€œ. Sami Frashėri
    Paraqitja e shkrimtarit tonė tė mirėnjohur Ismail Kadare nė njė program nė Radiotelevizionin e Kosovės, ku ai u prononcua pėr rolin pozitiv tė fesė nė shqoėrinė shqiptare, ishe njė surprizė e kėndshme. Nė veƧanti ishin tė mirėpritura fjalėt e tij pėr rolin e fesė islame, si fe e pjesės dėrrmuese tė popullit shqiptar.
    Kjo deklaratė e Ismail Kadaresė mė gėzoi pėr dy arsye:
    E para: ishte hera e parė qė Kadare prononcohej haptazi pėr rolin pozitiv tė fesė nė shoqėrinė shqiptare;
    E dyta: ishte hera e parė qė ai prononcohej pozitivisht pėr IslaĀmin, si fe e shumicės dėrrmuese tė popullit shqiptar.
    Ky evoluim i mendimit tė Ismail Kadaresė mė gėzoi pa masė, sepse nė kėta dhjetė vjetėt e fundit nė tė gjitha prononcimet e tij ai e kishte atakuar nė mėnyrė shumė tė rėndė dhe pa tė drejtė Islamin, duke cenuar ndjenjat e shumicės dėrrmuese tė bashkėkombasve tė tij. Deklaratat e tij tė mėhershme rreth Islamit ishin plotėsisht nė kundėrshtim me vizionin e tij tė gjerė ndaj botės, si njė shkrimtar dhe inteĀlektual, veprat e tė cilit janė pėrkthyer nė disa gjuhė tė botės. Nė anėn tjetėr, ai me ndjenjėn e tij prej shkrimtari, do tė duhej tā€™i kuptonte kėto gjėra shumė mė mirė se njerėzit e tjerė tė rėndomtė. Besimet fetare vijnė nga lashtėsia dhe janė tė parat pėr njohjen e botės shpirtėrore tė njeriut dhe administrimit tė saj. Besimi i sjell njeriut qetėsinė, i zvogėĀlon streset, tenton ta pajtojė me realitetin, sado i hidhur qoftė ai, i ushĀqen shpresėn pėr diƧka mė tė mirė, e largon nga hakmarrja, i forcon mbi tė gjitha ndjenjėn e drejtėsisė, duke i goditur egoizmin, burimin e tė gjitha tė kėqijave sociale. Besimi fetar ndihmon shkrimtarin dhe poetin pėr tė depėrtuar nė pjesėn mė tė ndjeshme tė njeriut, qė janė shpirti dhe ndjenjat e tij tė brendshme.
    Prof. Hasan Hanefi, filozof dhe socilog i njohur i Universitetit tė Kajros, nė njė intervistė dhėnė Massimo Kampaninit, botuar nė reviĀstėn ā€œIslamā€?[1], numėr 39 (1992), mendon se fetė janė dukuri shumė komplekse dhe ėshtė e pamundur tė japėsh pėr to njė pėrkufizim pa ekuivoke. Besimet nė vetvete nuk janė as mendime, as ideologji. Do tė ishte mė e drejtė tė prėdornim njė shprehje qė vjen nga filozofia greke, ā€œato janė njė lloj mushkėrie qė gjendet kudoā€?. Pra, pak a shumė tė besuarit ėshtė njė parim universal, qė pėrfaqėson diƧka tė vetvetiĀshme tek njeriu, pse jo edhe gjenetike. Fakti qė ai shfaqet edhe te fiset primitive, formulohet, instrumentalizohet, do tė thotė se ka diƧka tė ngjashme me tė gjithė individėt e njė bashkėsie. Kėshtu, mund tė theĀmi qė ekziston njė besim ā€œi natyrshėmā€?, i zakonshėm pėr tė gjithė njerėzit, siēthotė Pejgamberi a.s., ēdo njeri lind me besim tė natyrsĀhėm Janė prindėrit qė e bėjnė atė hebre, kristian, budist etj. MegjithĀatė, shuĀmė studiues tė tė gjitha epokave, midis tyre edhe muslimanė, kanė tentuar ta shpjegojnė fenė me Ƨelės filozofik. Filozofia mund tė ndėrtojė horizontin teorik, nė tė cilin feja gjen vetėndodhjen, por maĀrrėdhėniet midis tyre u ngjajnė marrėdhėnieve midis veshjes fizike tė trupit dhe shpirtit.
    Shpirti e drejton, vė nė lėvizje trupin. Nė tė njėjtėn mėnyrė besimi inspiron filozofinė dhe i jep asaj (fesė) njė kuadrant logjik e racional (ekzistencės sė saj).
    Megjithėse shoqėria shqiptare pėrjetoi golgotėn e sistemit komuĀnist ndėr mė tė egrit, hulumtimet dhe anketat qė janė bėrė nė kėtė dhjetėvjetshin e fundit, tregojnė pėr njė evoluim pozitiv tė besimit fetar.
    Sipas njė studimi tė zhvilluar mė 1994 nga dy universitete nė TiraĀnė, tri tė katėrtat e studentėve tė intervistuar u pėrgjigjėn se besojnė Zotin, sa kohė qė vetėm njė e katėrta e profesorėve tė intervistuar pohonte tė jenė besimtarė.[2]
    Kėtė trend tė ovoluimit tė besimit e vėrteton edhe njė studim i bėrė nga disa pedagogė tė Fakultetit tė Shkencave Sociale pėr probleĀmet e fesė dhe vlerave nė shoqėrinė shqiptare. Janė grumbulluar disa fakte mjaft domėthėnėse pėr nivelin e besimit fetar nė Shqipėri, nė varėsi tė disa komponentėve socialė, qė do tė prezantohen mė poshtė.[3]
    Tė pyetur se sa e rėndėsishme ėshtė feja pėr ta.

    - 33.8% e tė anketuarve janė pėrgjigjur se fenė e konsiderojnė si shumė tė rėndėsishme,
    - 41.9% si mjaft tė rėndėsishme,
    - 16.4% si pak tė rėndėsishme,
    - 7.2 % si aspak tė rėndėsishme.


    Pra, mė shumė se 75% e shqiptarėve besojnė se feja ėshtė shumė e rėndėsishme, dhe vetėm 25% e tyre e konsiderojnė si tė parėndėsishĀme ose pak tė rėndėsishme.
    Gjithnjė nė varėsi tė pyetjes sė parė, ėshtė edhe pyetja nėse shqipĀtarėt e pėrjetojnė fenė si diƧka qė u jep forcė dhe qetėsi shpirtėrore. Pėr kėtė kemi kėto rezultate:

    - 76% pėrgjigjen pozitivisht.
    - 14% pėrgjigjen negativisht.
    - Tė tjerėt nuk e dinė.
    - Tė pyetur lidhur me besimin qė kanė ndaj institucioneve fetare, ata pėrgjigjen:
    - 37.7% se kanė shumė besim te institucionet fetare.
    - 41.2% kanė besim tė madh.
    - 14.6% kanė pak besim.
    - 5.2% nuk e dinė.


    Kuptohet se ky nivel i lartė i besimit tek feja dhe tek institucionet, ka disa shpjegime. Njė rol tė rėndėsishėm luajnė faktorėt socialė. Pra, kėtu mund tė ketė edhe njė interpretim tjetėr, atė qė persekutimi i gjaĀtė i fesė dhe i institucioneve gjatė regjimit komunist, ka Ƨuar nė forciĀmin e besimit .
    Toleranca fetare tek shqiptarėt
    Njė nga pikat kyƧe tė historisė sonė kombėtare qė kėrkon njė shpjegim mė tė plotė si nė rrafshin filozofik, politik e shoqėror, ėshtė bashkėjetesa e gjatė paqėsore midis tri feve kryesore nė trojet shqipĀtare, - e katolicizmit, ortodoksizmit dhe islamizmit.[4] Deri tani kanė zotėruar ide tė ndryshme dhe shpesh kontradiktore pėr proselitizimin shqiptar, qoftė nga autorė shqiptarė ose tė huaj. Hipoteza e atyre qė thonė se ndjenjat fetare tė shqiptarėve kanė qenė tė sipėrfaqėsishme, jo tė ngulitura thellė, prandaj ata e kanė ndėrruar besimin sipas rrethaĀnave historike dhe kushteve administrative, duke rėnė nė njėfarė komĀpromisi pėr tė harmonizuar nevojat shpirtėrore me nevojat e rėndomta materiale, njė hipotezė qė e veƧon popullin shqiptar nga popujt e tjerė, ėshtė e diskutueshme nė mos e dyshimtė, sepse shqiptarėt gjatė histoĀrisė sė tyre shekullore gjithmonė kanė pasur hyjnitė e tyre, tė cilat i kanė adhuruar e nderuar. ā€œVendet e miraā€? ose tė shenjta, tė trashėguaĀra qė nga epoka e paganizmit, si dhe tempujt dhe faltoret e trojeve tona me njė lashtėsi tė admirueshme shumėshekullore, dėshmojnė tė kundėrtėn e kėsaj hipoteze.
    Duket se disa studiues ngatėrrojnė me qėllim fanatizmin fetar me adhurimin e devotshėm shpirtėror, ndjenjė e cila shqiptarit nuk i ka munguar kurrė. Kėtė mė sė miri e argumentojnė tė dhėnat e pėrmeĀndura mė lart. Edhe pas afėr pesėdhjetė vjetėsh propagande ateiste nga regjimi komunist, edhe pas njėzet e katėr vjetėsh shtypjeje tė Ƨdo ndjenje fetare e ndalimit me ligj tė shėrbimit tė kultit e tė njė ateizmi tė detyruar, ndjenjat fetare tė shqiptarėve jo vetėm nuk u shuan, por gjallėruan nė format mė tė ndryshme, derisa u ringjallėn me njė forcė akoma mė tė madhe duke u bėrė promotore pėr proceset demokratike tė viteve 90.[5]
    Mund tė thuhet se tipari themelor i tri besimeve kryesore tė shqipĀtarėve ka qenė toleranca, mirėkuptimi dhe bashkėjetesa paqėsore, si midis feve, ashtu edhe midis sekteve tė tyre. Kėto e kanė burimin tek ndjenja demokratike e shqiptarėve, tė cilėt nė mėnyrė tė vetėdijshme ose intuitive gjithmonė kanė ditur tė bėjnė dallimin se ata i pėrkasin njė kombi, kanė lidhje gjaku e farefisnie, kanė njė gjuhė, zakone e tradita tė pėrbashkėta dhe besimin fetar e kanė konsideruar si njė tė drejtė qė i pėrket gjithsecilit ta zgjedhė sipas dėshirės sė tij. Kėsisoj toleranca fetare u bė pjesė e pandarė e botėkuptimit shqiptar, duke fiĀtuar vlerat e normave morale e qytetare qysh kur duhet nė histori shteti i Arbrit, ashtu edhe mė vonė kur u hodhėn themelet ideore tė Shtetit modern shqiptar nga Rilindasit tanė.[6]
    Nė shekullin njėzet e njė, grupimet fetare shqiptare do tė ushtrojnė njė rol mjaft tė rėndėsishėm nė formimin e ndėrgjegjes kombėtare, duke kontribuar nė moralin dhe vlerat etike tė qytetarėve tė saj, duke pėrfituar nga rigjallėrimi fetar aktual. Prijėsit tanė fetarė nė kėtė drejĀtim duhet tė luajnė njė rol vendimtar, duke kultivuar tek njerėzit ndjeĀnjėn e urtėsisė, tė drejtėsisė, tolerancės, vėllazėrimit dhe dashurisė pėr etikėn qė pėrputhet me traditėn tonė.
    Jemi dėshmitarė tė njė fushate me pėrmasa tė gjera ndėrkombėtare qė zhvillohet kundėr Islamit dhe muslimanėve, por nė emėr tė esktreĀmizmit islam. Pjesė e kėsaj fushate jemi edhe ne shqiptarėt, ndonėse i pėrkasim me shumicė kėtij besimi. Pėr kėtė arsye kėrkohet njė mobiliĀzim i pėrgjithshėm pėr tė vėrtetuar se as Islami dhe as muĀslimanėt nuk kanė tė bėjnė asgjė me ekstremizmin dhe ekstremistėt. Ekstremizėm dhe ekstremistė ka nė Ƨdo fe dhe nė Ƨdo ideologji. MiĀrėpo, askujt nuk i shkon mendja qė atė atribut tā€™ia mveshė fesė sė cilės ata i pėrkasin; pėrjashtim i vetėm ėshtė Islami! Shekulli njėzet e njė do tė jetė shekulli i konkurrencave tė mėdha nė tė gjitha fushat dhe tek tė gjithė popujt, bile edhe nė mes popujve qė konsiderohen aleatė tė ngushtė. Prandaj, edhe nė fushėn e besimit ka konkurrencė. Do tė fitojė ai qė do tā€™u pėrshtatet mė mirė me tė ardhmen nė kushtet e kėmbimit tė lirė tė ideve. Kjo konkurrencė, sa i pėrket aspektit islam, duhet tė pėrqeĀndrohet nė pėrparėsitė e vlerave qė shquajnė Islamin dhe tė mirat qė vijnė prej tij, nėse pėrfillim parimet e tij nė jetėn tonė tė pėrditshme pėr ne dhe pėr brezat e ardhshėm, e jo duke i sharė besimet e tė tjerėĀve apo duke u shpallur luftė armiqve tė All-llahut. Islami ėshtė besim yni i kultivuar pėr shekuj, prandaj ėshtė obligim yni ta shfrytėzojmė atė nė dobi tė kombit dhe tė mbarė njerėzimit.
    Sā€™ka ndėrgjegje kombėtare pa besim tė denjė nė Zotin. Feja ėshtė njė nga elementet e saj tė domosdoshme. Mendja vė nė lėvizje lėndėn. Feja ėshtė organizatore e madhe. Besimi ka fuqi tė pallogaritshme orĀganizuese, ai frymėzon ndjenjėn e sakrificės.
    Pėr tė arritur kėtė, nga tė gjithė ne lypset punė dhe angazhim, ashtu siēna urdhėron Kurā€™ani famėlartė: ā€œDhe thuaj punoni, sepse All-llahu do ta shohė punėn tuaj, i Dėguari i Tij dhe besimtarėtā€?. (9:105)


    [1] Refleksione nė Islam, Tiranė 1992, f. 3
    [2] Adem Tomo, ā€œAttitudes towards religion and the religious motivitaions of students and intelectualsā€?. Appering in the first volume of ā€œSocial-Pedagogical reflectionsā€?, botuar nga njė grup autorėsh nė Tetovė, Maqedoni, (1996), 15-22
    [3] Prof. Ascc. Edlira Haxhiymeri: Feja dhe problemet sociale nė shoqėrinė shqiptare nė transicion, ā€œEdukata Islameā€?, nr. 70, Prishtinė, f. 135-140
    [4] Dino Asanaj: Shekulli 21 Mendime dhe opinione, New York, 1996, f. 189
    [5] Po aty f. 189
    [6] Po aty f. 190

    Qemajl Morina
    ARE THE ALBANIANS TURNING TO RELIGION?
    (Summary)
    The main feature of the Albanians (of different religious background) is the tolerance and peaceful co-existence between them. This is a result of their understanding that they belong to the same people, they are related to each other (by blood), they have the same language and the same customs, etc. On the other hand, the Albanians have always considered religion as something of a personal choice. Due to this, religious tolerance has become an inseparable part of the world outlook of the Albanians.

    Te tjera
    http://www.bashkesiaislame.net/Eduka..._KARAKTERI.HTM
    Doreshkrimet_arabe_ne_Jugosllavi
    http://www.bashkesiaislame.net/Eduka...Jugosllavi.HTM
    Koleksioni_i_doreshkrimeve_orientale_i_bushatasve
    http://www.bashkesiaislame.net/Eduka...bushatasve.HTM
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga ORIONI : 17-01-2005 mė 11:59

  12. #52
    V per Vendeta Maska e ORIONI
    Anėtarėsuar
    10-12-2003
    Vendndodhja
    Shkup-Prishtine-Ulqin-Tirane-Cameri
    Postime
    919
    Myslimanėt e Ballkanit nė prag tė shekullit 21

    Fillimi i shekullit tė ri, pėr shumė bashkėsi dhe asociacione nė mbarė botėn, ka paraqitur rast qė tė pėrmbledhin pėrvojat e kaluara historike, tė konstatojnė bilancin e shekullit tė kaluar dhe tė tentojnė t'i anticipojnė nxitjet dhe provokimet qė i presin nė kohėn qė vjen. Kėto orvatje janė bėrė, apo vazhdojnė tė bėhen, nėpėrmjet tubimeve tė ndryshme tė ekspertėve dhe liderėve, publikimeve e raporteve mbi gjendjen e kėrkimeve dhe tė arriturave nė sferat e ndryshme si dhe nėpėrmjet projekteve tė zhvillimit.

    Nė rastin e myslimanėve tė Ballkanit kėso tentimesh nuk ka pasur. Ky tekst mėton pėr ndėrmarrjen e pėrpjekjeve qė situata e tashme dhe anticipimi i zhvillimit tė ardhshėm tė disa grupeve tė myslimanėve ballkanas tė shikohet nga perspektiva rajonale, qė nė kėto pėrpjekje myslimanėt e Ballkanit, sidomos elita e tyre intelektuale, tė marrė rolin aktiv, duke zhvilluar vetėdijen mbi gėrshetimin e fateve tė ndryshme historike tė grupeve fetare-etnike, duke bėrė interpretim meritor tė pėrvojes sė kaluar historike dhe duke pėrgatitur pėrgjigje nė provokimet e shekullit 21 nė traditat vetanake tė historisė intelektuale dhe pėrvojat krahasuese tė grupeve tė tjera myslimane.

    Myslimanėt e Ballkanit - identiteti rajonal

    Myslimanėt e Ballkanit sot, pėrfaqėsojnė njėrin nga dy pėrqendrimet e mėdha tė bashkėsive myslimane nė Evropė.[1] Koncentrimin e dytė e pėrbėjnė bashkėsitė myslimane nė vendet e Bashkimit Evropian, tė formuara kryesisht nga emigrantėt ekonomikė myslimanė tė viteve pesėdhjetė e gjashtėdhjetė dhe emigrantėt politikė nga fundi i shekullit 20. Myslimanėt e Ballkanit dallohen nga grupimi i dytė sa i pėrket struktures sė grupeve, historisė, statusit politik e juridik.

    Myslimanėt e Ballkanit janė konglomerat i grupeve tė ndryshme etnike, tė cilat pėrfshijnė: shqiptarėt me prejardhje ilire, boshnjakėt dhe pomakėt sllavė, pasardhėsit e turqve kolonialistė nga Anadolli, ēerkezėve, tatarėve, romėve e tė tjerė. Ata janė kryesisht myslimanė syninj (me pėrjashtim tė bektashinjve nė Shqipėri), pasues tė shkollės Hanefite nė tė drejtėn islame dhe shkollės Maturidite nė teologji-besimin islam. Myslimanėt e Ballkanit i takojnė zonės kulturore osmano-turke tė Botės myslimane, tė cilėn e karakterizon ndikimi i gjuhės e traditės turke (veshja, kuzhina, stili i jetės) dhe kulturore-politike osmane (koncepti i shtetit, i shoqėrisė, i tė drejtave dhe obligimeve etj.)[2].

    Prania e myslimanėve nė Ballkan daton nga shekulli 11, siē dėshmojnė Yaqut al-Hamawi dhe Abu Hamid al-Gharnati.[3] Mirėpo, kėto grupe tė hershme janė zhdukur nga valėt e dėbimeve antimyslimane nė Podunavle gjatė shekujve 13 dhe 14. Nė kontinuitet, myslimanėt nė kėtė rajon janė tė pranishėm qė nga koha e pushtimeve osmane dhe e pėrhapjes sė Islamit gjatė shekujve 15 e 16. Sot numri i myslimanėve nė Ballkan vlerėsohet nė 10 - 11 milionė, qė pėrbėn rreth 18 % tė popullsisė sė pėrgjithshme tė rajonit.[4]

    Shekulli i njėzet nė historinė e myslimanėve tė Ballkanit (luftėrat, shpėrnguljet, humbjet territoriale dhe demografike)

    Shekulli i njėzet ka qenė jo i qetė dhe njė periudhė tragjike nė historinė e myslimanėve tė Ballkanit. Ky shekull simbolikisht ka filluar me krizėn e aneksuar nė Bosnjė e Hercegovinė mė 1908 dhe me Luftėn e Parė Ballkanike mė 1912, ndėrsa ka pėrfunduar me “Luftėn e tretė ballkanike” nė Bosnjė e Hercegovinė 1992-1995 dhe nė Kosovė 1999.

    Territoret qė banuan myslimanėt nė Ballkan, janė zvogėluar vazhdimisht gjatė shekullit 20. Ato kanė qenė tė grabitura dhe tė ndara ndėrmjet shteteve tė reja nacionale ballkanike tė lindura ose tė themeluara. Rėnia e perandorive shumėnacionale (Austro-Hungareze dhe Osmane), paraqitja e shteteve nacionale dhe ndarja nė kontinuitet e territoreve nga kundėrshtimet ndėrmjet etniteteve, - ėshtė bėrė esenca e procesit, e njohur nė literaturė si “ballkanizim”.

    Ndarja e territoreve ka sjellė ndryshimin e identitetit tė rajonit Ballkanik dhe statusit tė myslimanėve. Ky rajon nė kohėn osmane ka qenė i njohur me emrin Rumeli ose Avrupa-i Osmani (Evropa Osmane). Shkrimtarėt evropianė gjatė pjesės mė tė madhe tė shekullit 19 kėtė rajon e quanin “Evropa Turke”, “Turqia nė Evropė”, “Lindja e Afėrt”, “Levanti Evropian” etj..[5] Pas Kongresit tė Berlinit (1878), termi “Gadishulli Ballkanik” ose “Ballkani” e ka zėvendėsuar shpikjet qė kanė inicuar praninė e osmanlinjve nė rajon. Shumė shpejt, nė perdorim zhurnalistik termi “Ballkan” mori kuptimin “gjysmė i zhvilluar, gjysmėkolonial, gjysmėcivilizues, dhe bota gjysmorientale.”[6] Ajo botė ėshtė parė gjithmonė si rajon nė pozicionin “ndėrmjet” (ndėrmjet Krishterimit tė Lindjes dhe tė Perėndimit, ndėrmjet Pax Christiana dhe Dar al-Islam, ndėrmjet “botės sė lirė” dhe “botės prapa perdeve tė hekurta”). Percepcionet negative tė trashėgimisė osmane nė Ballkan, nga ana e autorėve jomysliman ishin faktori kryesor qė i ka dhėnė konotacione negative termit “Ballkan”.

    Dekadat e para tė shekullit njėzet kanė dėshmuar futjen e simbolikės sė re pėr kėtė rajon-termit neutral gjeografik “Evropa Juglindore”. Kjo qe pėrpjekje serioze e diskursit shkencor pėr ta tejkaluar kuptimin pezhorativ tė termit “Ballkan” nė pėrdorimin zhurnalistik. Fundi i shekullit njėzet ka shėnuar fitoren e termit “Evropa Juglindore”. Autorėt ballkanas, njėsoj sikur edhe faktorėt ndėrkombėtarė, preferuan kėtė term dhe zyrtarisht e pranuan nė vitin 1999, me rastin e krijimit tė Paktit tė Stabilitetit pėr Evropėn Juglindore.

    Statusi i myslimanėve tė Ballkanit dhe vetidentifikimi i tyre gjithashtu kanė pėrjetuar ndryshime. Nė kohėt osmane ata i takonin “miletit” mysliman (grup konfesional), pa marrė parasysh prejardhjet e ndryshme etnike, dhe, si tė tillė, pėrbėnin pjesėn e grupit sundues nė Perandori. Nė periudhėn postosmane, myslimanėt e Ballkanit (me pėrjashtim tė myslimanėve shqiptarė) janė bėrė pakica fetare. Nė periudhėn komuniste disa prej tyre, si ata nė Bosnjė, kanė qenė tė njohur si nacionalitet mė vete. Situata e tillė ka vazhduar edhe nė periudhėn postkomuniste.

    Krahas humbjeve territoriale, gjatė shekullit tė njėzet myslimanėt e Ballkanit kanė pėsuar humbje tė mėdha nė njerėz, qė kanė qenė rezultat i luftėrave gjenocidiale, i dėbimeve dhe shpėrnguljeve. Vetėm njė shembull: Gjatė rregullimit tė fazės sė fundit tė “Ēėshtjes sė lindjes” (1912-1926), myslimanėt e Ballkanit humbėn 27 % tė popullatės, qė sipas tė gjitha kritereve, konsiderohet katastrofė demografike. Pėr krahasim, Franca gjatė Luftės sė Parė Botėrore, qė ėshtė e njohur pėr viktimat e para masive tė civilėve nė historinė e luftimeve, ka humbur 1 % tė popullatės sė pėrgjithshme.[7]

    Dėbimet dhe shpėrnguljet janė karakteristikė e dytė e pėrhershme historike e myslimanėve tė Ballkanit gjatė shekullit 20. Kjo ėshtė vėrejtur mirė nga ana e redaktorit tė magazinit "TIME", i cili nė numrin e 12 prillit 1999, duke raportuar pėr dėbimin e shqiptarėve kosovarė nga organet serbe, ka botuar fotografi arkivore tė qytetarėve myslimanė, tė cilėt iknin-largoheshin nga Ballkani gjatė vitit 1912. Ajo qė ka ndryshuar nė shekullin e 20, ėshtė drejtimi i shpėrnguljes. Para Luftės sė Dytė Botėrore myslimanėt e Ballkanit kanė lėvizur drejt pjesėve tė mbetura osmane. Vendbanimet e tyre sot mund tė gjenden nė pjesėn evropiane tė Turqisė, nė Anadoli, nė Siri, nė Palestinė dhe nė Afrikėn Veriore. Pas Luftės sė Dytė Botėrore myslimanėt e Ballkanit kanė lėvizur nga Evropa Perėndimore, Amerika e Australia. Ėshtė paraqitur dukuria e re– diaspora e myslimanėve tė Ballkanit nė hemisferėn perėndimore. Lidhjet e reja, nxitjet dhe problemet qė solli ky zhvillim, presin kėrkim-studim dhe vlerėsim serioz.

    Diskontinuiteti dhe fragmentarizimi i vetėdijes sė myslimanėve tė Ballkanit

    Copėtimi i territoreve nė tė cilat kishin banuar myslimanėt e Ballkanit dhe paraqitja e re dhe e ngushtė e definimit tė identitetit, ka sjellė diskontinuitetin dhe fragmentarizimin e vetėdijes sė myslimanėve tė Ballkanit. Vetėdija e tyre historike nuk ka qenė e kondensuar, e ruajtur dhe e bartur nga gjenerata nė gjeneratė. Pėr kėtė arsye, historia pėrsėritet nė vijimėsi, dhe myslimanėt e Ballkanit nuk kanė qenė nė gjendje ta – dallojnė atė. Nuk ka mundur tė vėrehet pėr shembull se ajo qė ka ndodhur nė Vishegrad e Foēė (mė 1992), nė Srebrenicė e Zhepė (1995), ose nė Pejė (1999), para shumė kohėsh kishte ndodhur nė Beograd (1807), nė More (1821), Uzhicė (1862), Sofije (1877), Strumnicė, Kukės, Serez e Dedeagaē (mė 1912 e 1913).

    Fragmentarizimi i vetėdijes sė myslimanit ballkanas ėshtė manifestuar nė mospasjen e vetėdijes mbi lidhshmėrinė e fateve tė ndėrsjella tė grupeve myslimane. Myslimanėt janė parė vetėm si pjesėtarė tė grupeve tė veēanta fetaro-etnike, historia e tė cilėve nuk u pėrket myslimanėve tė tjerė tė rajonit. Ajo vetėdije ka qenė shumė e ngjashme me vetėdijen e myslimanėve tė Andaluzisė pas shekullit 11, kur Spanja myslimane ishte e ndarė nė shumė shtete tė vogla (muluk al-tawaif), ku secili shtet shpresonte se do t'i shmangej fatit tė tjetrit nė valėt e reconquiste-s. Ky fenomen mund tė shihet nė literaturėn e shkruar nė gjuhėn boshnjake pas vitit 1992. Pėrderisa kjo literaturė shėnon hiperproduksionin e titujve dhe kualiteteve tė ndryshėm pėr Bosnjėn, boshnjakėt dhe historinė e tyre, perspektiva rajonale gati nuk ėshtė prekur.[8] Situata ėshtė e njėjtė edhe me grupet e tjera tė myslimanėve, tek tė cilėt nė decenien e fundit, sipas shėnimeve qė posedojmė, nuk ėshtė paraqitur asnjė libėr nė gjuhėt e grupacioneve tė myslimanėve ballkanas, qė do ta shtjellonte Islamin ose myslimanėt nė perspektivėn ballkanike. Nė tė njėjtėn kohė, shumė revista udhėheqėse botėrore i kanė kushtuar numra tė tyre specialė temės Islami dhe myslimanėt e Ballkanit (Oxford Juournal of Islamik studies nė Islamabad etj.), e nė tė njėjtėn temė janė botuar disa libra nė gjuhėt evropiane. Diskontinuiteti dhe fragmentarizimi i vetėdijes historike paraqesin nxitje shumė tė rėndėsishme pėr myslimanėt e Ballkanit nė prag tė shekullit 21.

    Nxitjet e shekullit 21

    Preokupimi kryesor i myslimanėve tė Ballkanit gjatė shekullit 20 ka qenė qė tė ruanin identitetin fizik dhe fetaro-kulturor. Nė atė aspekt, elitat nacionaliste ballkanase, armiqėsore latente ose joanuese, nuk ishin nxitje, por kėrcėnim pėr myslimanėt. Historia ka treguar se nė intervale tė rregullta kohore tė kėsaj elite janė ringjallur paragjykime antimyslimane dhe me manipulime tė shkathėta i kanė shndėrruar nė programe konkrete tė gjenocidit fizik e kulturor. Gjithashtu ėshtė treguar qė myslimanėt, posaēėrisht intelektualėt e tyre, nuk kanė qenė nė gjendje ta identifikonin, ta dekodonin dhe ta dekonstruktonin burimin e ideologjive antimyslimane, siē janė Beteja e Kosovės ose vetidentifikimi i disa shteteve ballkanike si “paramur i Krishterimit” (antemurale christianitatis), gjegjėsisht mbrojtje e Evropės nga rreziku mysliman. Pasi shoqėritė dhe bashkėsitė jomyslimane tė Ballkanit edhe pas gjenocideve tė pėrsėritura kundėr myslimanėve, nuk kanė arritur tė bėjnė korrigjimin e brendshėm e tė sinqertė, ballafaqimin me vetveten, qoftė edhe me njė angazhim simbolik pėr pėrgjegjėsinė kolektive, tė njėjtė si ajo nė Gjermani pas krimit nazist kundėr hebrenjve, myslimanėt hynė nė shekullin 21 nė rrethimin e vjetėr e tė pandryshueshėm.

    Nė intervale tė vijueshme tė stabilitetit dhe lirisė relative, elita e tyre intelektuale ka tentuar tė ofrojė pėrgjigje pėr nxitjet qė ka sjellė modernizmi evropian. Modernizmi ka nėnkuptuar, siē thotė Jurgen Habermas, “vetėdijen e epokės sė re, e cila ėshtė formuar gjatė marrėdhėnieve tė pėrtėrira me tė kaluarėn”.[9] Nė fund tė shekullit tė 19 dhe nė fillim tė shekullit 20, modernizmi ėshtė identifikuar me Evropėn, gjegjėsisht me Perėndimin. Ai ka nėnkuptuar tėrėsinė e ideve tė reja, tė institucioneve dhe stilit tė ri tė jetės dhe ėshtė pėrhapur nga veriperėndimi i Evropės tek juglindja e saj.

    Myslimanėt e Ballkanit erdhėn nė kontakt me modernizmin evropian nė dy mėnyra. Kontakti i parė ndodhi nė kohėn e projektit osman tė modernizmit, i njohur si TANZIMAT (1839-1876), i cili ka qenė i frikėsuar nga modernizmi evropian. Atėherė dy provinca osmane nė Ballkan-Danubi dhe Bosnja-qenė tė zgjedhura si vende-zona eksperimentale pėr futjen dhe aplikimin e administrimit provincial me origjinė franceze, modernizmin e shkollimit, komunikacionit, komunikimit, futjen e shtypit dhe modernizimi i pėrgjithshėm i shoqėrisė. Kontakti i dytė qė filloi shumė pas tėrheqjes sė Osmanlive (1878), nė vitin 1912, kur shtetet nacionale ballkanike tė sapoformuara filluan procesin e “evropeizmit”. Myslimanėt u bėnė pjesė e procesit tė kėtij procesi.

    Modernizimi i shoqėrive ballkanike ka siguruar kushte tė domosdoshme pėr paraqitjen dhe zgjerimin e idesė sė reformizmit islam (ISLAH dhe TAXHDID). Fenomeni i reformizmit islam ndėr myslimanėt e Ballkanit nuk ėshtė kėrkuar nė detaje, me pėrjashtim tė Bosnjės e Hercegovinės.[10] Hulumtimet e kėtij fenomeni ndėr grupimet e tjera tė Ballkanit do tė japin mundėsi pėr realizimin e karakteristikave kryesore tė reformizmit islamik nė kėtė rajon dhe vlerėsimin e njė periudhe tė rėndėsishme nė historinė intelektuale tė myslimanėve.

    Njohurit e deritashme dhe tė studimi krahasues i fenomenit tė reformizmit islam, flasin nė dobi tė tezės sė reformizmit islam nė Ballkan, ėshtė marrė sė pari me ēėshtje tė sė drejtės fetare, etikės shoqėrore dhe institucioneve shoqėrore. Disa nga dilemat me rėndėsi tė modernizmit, sikur janė abstraksioni (ndryshimi i individėve dhe i grupeve nga shoqėritė e tyre nacionale), futurizmi (preokupimi me tė ardhmen dhe theksimi rėndėsisė sė kohės), individualizmi (ndarja e personit nga pėrkatėsia kolektive), lirimi (tė kuptuarit e jetės si zgjidhje e jo si fat), sekularizmi (kėrcėnimi masiv i ruajtjes sė besimit religjioz), nuk kanė qenė tė adresuara sistematikisht nga ana e intelektualėve myslimanė tė kėtij religjioni.[11] Pasi qė myslimanėt nė tėrėsi, dhe sidomos posaqėrishtė nė Ballkan, edhe mė jetojnė nė “projektin e pa pėrfunduar tė modernizmit”, kėto ēėshtje pyetje ose disa prej tyre, do t’i pėrcjellin edhe nė shekullin 21.

    Me to vijnė edhe provokimit e postmodernizmit, i karakterizuar nga zhvillimi i moskomunikimit, paraqitja e bashkėsisė botėrore, e cila suverenitetin e disa shteteve e bėn gati anakronike, tė kuptuarit e kufijve tė progresit nė shkencė dhe nė teknologji, vetėdijen mbi krizen ekologjike, humbjen e besimit nė evolucionin moral tė njerėzimit dhe tė kuptuarit e pamundėsisė sė individit qė tė ndryshojė gjendjen e gjėrave ekzistuese. Postmodernizmi, i cili nėnkupton konfrontimin me problemet shoqėrore tė ditės, para ylemasė muslimane tė Ballkanit hap nevojėn tė ofrojė pėrgjigje religjioze pėr problemet, siē janė lufta dhe paqja, qėndrimi ndaj zhvillimit politik, ekonomisė, mospunėsimit, ndotjes sė ambientit, ndarjes jo tė drejtė tė tė mirave, shkrirjes sė kulturave, feminizmit, ashtu edhe pėr pozicionet e pakicave nė kuadėr tė mendimit teologjik e juridik.[12]

    Pėrfundim

    Njėra nga pasojat mė me rėndėsi, qė u solli shekulli 20 myslimanėve tė mbetur nė rajonin e Ballkanit, ka qenė fragmentarizimi i hapėsirės jetėsore dhe identitetit me diskontinuitetin dhe fragmentarizimin e vetėdijes. Nga nxitjet mė tė rėndėsishme para intelektualėve myslimanė tė kėtij rajoni, ėshtė qė tė hulumtojnė mėnyrat pėr tejkalimin e kėtij fragmentarizimi. Nė planin gjeopolitik, prania latente e paragjykimeve antimyslimane ėshtė e mundur qė edhe nė tė ardhmen tė ringjallet me manipulimet e lėvizjeve nacionaliste jomyslimane tė shndėrruara nė politikė gjenocidiale, siē ndodhi gjatė shekullit tė kaluar.

    Nė planin intelektual, myslimanėt e Ballkanit posedojnė traditė tė reformizimit, i cili, megjithė kufizimet e tij tė njohura historike, mund tė pėrbėjė njė bazė tė mjaftueshme pikėnisėse pėr formulimin e pėrgjigjeve ndaj provokimeve tė shekullit 21. Ato provokime, tė cilat duhet tė hulumtohen, do tė paraqesin sigurisht bashkėngjitjen e provokimeve tė “projektit tė papėrfunduar tė modernizmit” dhe sprovime tė kohės postmoderne.

    Pėrktheu:
    Nail Halimi

    ____________

    Fusnotat:

    [1] Marrė nga: “ZNAKOVI VREMENA” revistė pėr filozofi, religjion, shkencė dhe praktikė shoqėror, Sarajevė, vjesht/dimėr 2000, Vol.3. dynumėrsh 9/10, boton Instituti kėrkimoro shkencorė “IBN SINA”, Sarajevė, faqe 209 – 217.

    [2] Gerhol Tomas (ed.), The New Islamic Presence in Western Europe (London: Mansell, 1988), 1. Mbi zonat kulturore tė botės islame, shih: Seyed Hossein Nasr, A Typological Study of Islamic Life and Thought (London: George Allen and Unwin, 1981), 49 dhe passsim.

    [3] M. Ali Kettani,”Islam in Post-Ottoman Balkans: A Review Essay”, Journal Institute of Muslim Minority Affairs, vol.9,no.2(1988), 381-403.

    [4] Kemal Karpat, “The Civil Rights of the Muslims of the Balkans”, Asian and African Studies, vol.27(1993), 35.

    [5] Maria Todorova, Imaginig the Balkans (New York – Oxford University Press, 1997), 21-37.

    [6] Ibid., 16.

    [7] Justin McCarthy, ”The Population of Ottoman Empire Before and After the Fall of the Empire”, III-rd Congress on the Social and Economic History of Turkey (Istanbul-Washington-Paris: The ISIS Press, 1990), 294.

    [8] Pėrjashtim mund tė jetė libri Myslimanėt e Ballkanit:”Pyetje e Lindjes” nė shekullin 20, tė cilen e ka pėrgatitur autori i kėtij teksti, e cila duhet tė dalė nga shtypi nė dimėr 2001 nė Sarajevė nė botimet e shtėpisė botuese Magistrat.

    [9] Barry Smart, Modernity, Postmodernity and the Present, ne Theories of Modernity and Postmodernity, ed. Bryan S. Turner (London-Newbury Park-New Delhi, Sage Publications, 1991), 17.

    [10] Fikret Karqiq, Društveno-pravni aspekti islamskog reformizma (Sarajevo: Islamsli teološki fakultet, 1990) dhe The Bosniaks and the Ghallenges of Modernity (Sarajevo: El-Kalem, 1999).

    [11] Dilemat kryesore tė modernizmit janė definuar nga ana e Peter Bergerit nė Toward a Critique of Modernity.

    [12] Shih: Andrew Rippin, Muslims: Their Religious Beliefs and Practices. The Contemporary Period (London-New York: Routledge, 1993), 21.
    __________________

  13. #53
    V per Vendeta Maska e ORIONI
    Anėtarėsuar
    10-12-2003
    Vendndodhja
    Shkup-Prishtine-Ulqin-Tirane-Cameri
    Postime
    919
    Roli i Islamit nė trojet shqiptare

    Islami ndėr shqiptarė ka traditė disashekullore, e cila ėshtė zhvilluar pa ndėrprerje qė nga shekulli XV e deri nė ditėt tona, duke ushtruar njė ndikim esencial nė mbijetesėn dhe nė formėsi*min e identitetit fetar, kulturor dhe kombėtar. Mund tė bėhen gji*th*farė hamendėsimesh se cila do tė ishte rruga jetėsore dhe fati historik i shqiptarėve si kolektivitet, po tė mbeteshin jashtė rrezes sė mesazhit Hyjnor Islam, nė darat e hekurta tė ordodoksisė biza*ntino-greke e serbe, tė cilat aq sa ėshtė parė nė disa shekuj pushti*mi, synonin asimilimin dhe zhdukjen e plotė kulturore dhe etnike tė shqiptarėve. Pra, po qe se merret si pikėnisje e vlerėsimit tė pe*rspektivės sė shqiptarėve nė sfondin bizantino-grek e sllav gjend*ja nė tė cilėn ishin ata kur erdhi nė trojet e tyre mesazhi islam, ėshtė krejt e qartė se ajo gjendje do tė ēonte mė tutje zvogėlimin numerik dhe asimilimin e vazhdueshėm gjuhėsor e kulturor tė shqiptarėve. Mungesa e plotė e dėshmive tė shkrimeve shqipe, madje mungesa e gjurmėve kulturore nė shekujve VII-XIV, ku bie edhe sllavizimi i plotė i toponimeve nė trojet shqiptare dhe madje edhe sllavizimi i patronimeve tė vetė shqiptarėve, zbulojnė qartė atė katandisje etnike, qė vazhdonte pėrgjatė shekujve tė su*ndimeve bizantine e sllave, e tė cilat vetėm sa e thellonin asimi*limin qė kishte pėrhapur romanizimi nga pushtimi i gjatė romak qė nga shekulli II para Isait, a.s. e deri nė shekullin e V pas Isait a.s. Prandaj, po tė vazhdonte ajo tkurrje dhe ai shfytyrim kulturor nėn presionin e sundimit bizantin e sllav, mė afėrmendėsh ėshtė se asimilimi do tė intensifikohej.

    Shenjė e mėshirės sė Krijuesit

    Por, pranimi i mesazhit hyjnor tė Islamit nga ana e njė pjese tė madhe tė shqiptarėve, qė kur ranė nė kontakt direkt me tė, dhe veēmas pas Betejės sė Kosovės tė vititi 1389, e ndali trendin ne*gativ tė tkurrjes e tė asimilimit tė shqiptarėve dhe i dha njė drej*tim tė ri zhvillimit tė tyre. Pranimi i Islamit nga shqiptarėt, qė pa dyshim ėshtė shenjė e mėshirės sė Krijuesit ndaj kėtij populli, e ndėrpreu procesin tragjik tė shfarosjes e tė asimilimit dhe solli ndriēimin e ri moral dhe shpirtėror, solli njė hov tė ri nė zhvi*llimin e tij demografik e kulturor.

    Islami u ofroi shqiptarėve tė Mesjetės sė errėt europiane njė vizion tė ri pėr misionin e njeriut nė kėtė botė, para sė gjithash duke ua fiksuar nė ndėrgjegjen e tyre tė vėrtetėn pėr njėshmėrinė e Krijuesit tė Botėve. Tė ndėrgjegjėsuar nga kjo aksiomė pėr njėsh*mėrinė e Krijuesit, shqiptarėt muslimanė u larguan nga konceptimi shizofrenik pėr Krijuesin. Ky largim nga konceptimi shizofrenik pėr Krijuesin u dha njė kompaktėsim nė ndėrgjegje, i bėri mė tė durueshėm e mė tė qėndrueshėm nė furtunat jetėsore e historike, qė do tė pėrplaseshin mbi fatet e tyre si sprovė e re e aftėsisė sė mbijetesės fizike dhe kombėtare, pas daljes me pėrdhunė nga ombrella e hilafetit Islam. Edhe besimi i patundur nė botėn e amshueshme, nė Ahiret, si vazhdimėsi e jetės nė nivel dhe nė pėrmbajtje mė tė lartė pėr besimtarėt qė e gjejnė mėshirėn e Krijuesit tė Botėve, u ndihmoi qė tė dilnin nga vorbullat e nihilizmit tė tė ashtuquajturit faj fillestar, i cili ushtron ndikim tė fuqishėm nė ndėrgjegjen e tė krishterėve. Ndėrsa, namazi dhe agjėrimi i ramazanit, u sollėn atyre shqiptarėve qė pėrqafuan Isla*min, njė botėkuptim tė ri pėr adhurimin ndaj Krijuesit tė tyre, duke u edukuar me disiplinė, durim dhe sakrificė. Edhe praktika e zekatit u dha besimtarėve muslimanė njė vizion tė ri tė solida*ritetit me njėri-tjetrin, duke e hequr bamirėsinė nga niveli i pėrka*tėsisė fisnore, e duke e bėrė atė obligim pėr hir tė Allahut, ndaj tė gjithė nevojtarėve. Ky horizont i ri i bamirėsisė dhe solidaritetit, ka pasur ndikime pozitive nė zgjerimin e njohjeve dhe tė komuni*kimeve brendashqiptare, tė cilat me shekuj kanė qenė tė konser*vuara nė korniza tė ngushta fisnore.

    Transformimi esencial: nga piratė nė diplomatė

    Kėsisoj, njohja e shtyllave tė Islamit dhe organizimi pėr she*kuj tė tėrė i jetės nė bazė tė udhėzimeve kuranore, pati ndikim tė fuqishėm nė formėsimin e individit shqiptar, nė strukturėn e fa*miljes shqiptare dhe pjesėrisht tė shoqėrisė shqiptare. Ndjenja e pėrkushtimit tė individit pėr familjen dhe farefisin, respektimi i prindėrve dhe i mė tė vjetėrve, lehtėsia e emigrimit gjithandej nė*pėr botėn islame, afirmimi i premtimit tė dhėnė si vlerė sublime, durimi nė vėshtirėsi, janė disa tipare qė kanė vulosur karakterin e individit shqiptar, e qė pavarėsisht se janė pėrzier edhe me shtresa tė tjera tė vlerave etike dhe kulturore, nė esencė kanė prejardhje nga mėsimet islame. Shkalla e pamjaftueshme e injektimit tė kė*tyre vlerave nė individin shqiptar, ka bėrė qė disa prej tyre tė mos jenė tipike pėr kėtė individ, por vetėm tendenca tė karakterit tė tij. Por, pa ndikimin e fuqishėm tė Islamit nėpėr shekuj, vetėm mund tė supozohet se me ēfarė cenesh negative do tė zhvillohej indivi*dualiteti i njeriut shqiptar, i konservuar nė strukturat fisnore, dhe ēfarė drejtimesh do tė merrte historia shqiptare, pa durimin dhe pa maturinė me burim islam.

    Nė burimet e shkruara nga autorė tė huaj antikė, tė cilėt kanė pasur kontakte me shqiptarėt, mė tė shumtėn dominon njė vlerė*sim negativ pėr karakterin dhe pėr organizimin e tyre. Sado qė nė kėto vlerėsime ka pasur keqdashje tė autorėve, nuk mund tė pėrj*ashtohet plotėsisht objektiviteti i tyre, meqė organizimi dhe rre*zatimi kulturor i ilirėve-albanėve/shqiptarėve nė kėto periudha historike ka qenė shumė inferior nė raport me romakėt nė fillim dhe me fqinjėt grekė e sllavė mė vonė. Nuk duhet injoruar as fa*kti se qytetet antike me rrezatim kulturor tė ndjeshėm, si Butrinti, Apollonia, Durrėsi, nė fakt kanė qenė koloni helene e romake dhe nė to nuk ka gjurmė tė shkruara nė gjuhėn ilire-shqipe dhe as aktivitete kulturore tė dokumentuara me prejardhje ilire. Fakti qė kėto qytete kanė ekzistuar si enklava nė trojet e ilirėve antikė dhe tė shqiptarėve tė sotėm, nuk prodhon vetvetiu argumente pėr kul*turė ilire nė to. Ka shembuj tė shumtė tė ekzistimit tė kulturave tė tjera nė njė territor tė njė populli tjetėr, madje pa ndikuar realisht nė ngritjen kulturore tė popullsisė vendėse. Qė nga kultura antike helene e romake nė qytetet e shumta pėrgjatė pellgut tė Mesdheut e deri te kultura perėndimore nė truallin e indianėve tė Amerikės.

    Si njė kundėrpėrgjigje e inferioritetit kulturor tė ilirėve ndaj pushtuesve dhe fqinjėve, mentaliteti pirat dhe plaēkitės dhe prirja pėr rebelime e pėr konflikte ndėrfisnore, mbetėn si shenja tė ide*ntifikueshme tė individit dhe bashkėsisė ilire/shqiptare nėpėr histori. Ndėrsa, kjo ka ndikuar nė ngadalėsimin e procesit tė for*mėsimit tė njė identiteti tė qartė, dhe qė do tė lente gjurma ko*nkrete nė histori dhe nė kulturė. Fakti qė bashkėjetesa e gjatė me grekėt dhe me romakėt nuk ka rezultuar me njė organizim mė tė qartė shtetėror dhe me njė manifestim tė zhvillimit tė identitetit gjuhėsor e kulturor, ėshtė dėshmi e inferioritetit dhe e dezorgani*zimit. Shkaqet qė numėron historiografia romantike shqiptare pėr kėtė ngecje, janė pjesė e kėtij inferioriteti dhe kėtij dezorganizi*mi. E vėrteta mbetet qė individi ilir/shqiptar ishte i konvertue*shėm nė romak, grek e sllav, duke pėrvehtėsuar edhe gjuhėn e kulturėn e tjetrit. Ndėrsa nė planin e bashkėsisė, duke mbetur tė shtrėnguar pėr lidhjet e ngushta fisnore, ilirėt dhe shqiptarėt pėr njė kohė tepėr tė gjatė nuk e arritėn organizimin, qė do tė rezultonte me krijimin e njė entiteti shtetėror dhe njė identitet kulturor tė diferencuar nga fqinjėt.

    Prova tė identitetit tė tillė do tė jipeshin mė vonė, pas disa shekujsh tė jetės nėn sundimin osman, ku ndodhi njė transformim real i jetės sociale, kulturore, fetare dhe kombėtare tė shqiptarėve. Kėta shembuj do tė vijnė pasi tė ketė kaluar gati pesė shekuj tė sundimit osman, nė tė cilin shqiptarėt njohėn njė rikonsolidim tė brendshėm demografik dhe kulturor, pas shpėrbėrjes sė gjatė nėn sundimet romake, bizantine e serbe. Janė themeluesit e Lidhjes sė Prizrenit identifikim i njė profili tė ri tė individit shqiptar, qė kėrkon realizimin e vet dhe tė fateve tė kolektivitetit, me anėn e njė angazhimi tė disiplinuar dhe tė menduar mirė nė sfondin e ko*mplikuar tė zhvillimeve politike, diplomatike e ushtarake tė ko*h*ės. Pa njė profilizim tė tillė ka qenė e paimagjinueshme qė tė krijohet njė lėvizje indipendentiste qė synonte ruajtjen dhe afir*mi*min e identitetit shqiptar dhe islam tė shqiptarėve, nė rrethimin armiqėsor ballkanik, nė moskuptimet tragjike tė qeveritarėve os*ma*nė dhe tė gjeopolitikave antishqiptare dhe antiislame tė she*kullit XIX dhe tė shekullit XX nė Europė. Kur analizohen me kujdes biografitė dhe bėmat e personaliteteve tė kėsaj lėvizjeje, ėshtė e qartė se ato dėshmojnė pėr njė emancipim tė individit shqiptar nė Islam, ku kishte pėrfituar vlera tė larta organizative nga pėrvoja shtetėrore, politike dhe fetare nė Perandorinė Osma*ne. Falė kėtij transformimi dhe kėsaj vetėdijeje vepruese islame, edhe u kultivua toleranca e brendshme shqiptare. Kjo tolerancė e brendshme mundėsoi integrimin e shqiptarėve, tė cilėt edhe pse u pėrkisnin feve tė ndryshme, realizuan njė projekt unik politik dhe nacional. Ky projekt rezultoi me identifikimin e kėrkesave poli*tike dhe nacionale nė vitin 1878 dhe me krijimin e shtetit shqiptar mė 1912. Nga faktet historike ėshtė krejt e qartė se barrėn kryesore tė kėtij projekti kombformues e shtetformues, pėrfshirė edhe pasojat nė formėn e gjenocidit serb nė viset veriore pas Ko*ngresit tė Berlinit dhe ndėshkimin e pushtetit turk, qė erdhi si re*aksion i detyrueshėm, pėr shkak tė imponimit tė diktatit tė Fuqive tė Mėdha tė kohės, e ka bartur mbi vete popullsia muslimane shqiptare dhe elita intelektuale e politike e dalė prej saj.

    Me kėto ngjarje edhe finalizohet formimi i kombit shqiptar dhe i shtetit shqiptar. Kur mirret si pikėnisje gjendja nė tė cilėn ishin shqiptarėt kur hynė nė Perandorinė Osmane dhe njė shumi*cė e tyre e pėrqafuan Islamin, dhe gjendja kur dolėn prej asaj Perandorie, ėshtė e qartė se nė ata pesė shekuj ndodhi njė konso*lidim i dukshėm social, kulturor e politik dhe me kėtė njė konfir*mim i identitetit kombėtar nė sfondin ballkanik. Bash nė atė sfond tė mbushur pėrplot atavizma dhe konflikte, kėto objektiva do tė ishin tė paarritshme pa ndikimin e fuqishėm tė Islamit nė individin dhe nė bashkėsinė shqiptare.

    Fatkeqėsisht, pas pavarėsisė sė Shqipėrisė mė 1912 dhe mbe*tjes sė shumicės sė trojeve shqiptare nėn sundimet e huaja sllave e greke, filloi “vesternizimi” artificial i karakterit tė shqiptarėve, gjė qė solli ndryshimin e dhimbshėm tė individualitetit dhe tė sistemit tė vlerave me tė cilat matet e mira dhe e keqja, e drejta dhe e shtrembėta, hallalli dhe harami. Ky deformim mund tė shi*het mė sė qarti nė elitat politike shqiptare ‘tė vesternizuara”, tė cilat u shquan dhe shquhen edhe sot pėr qeverisje tė padrejta, pėr shpėrdorim tė pushtetit, pėr korrupsion, pėr servilizim ndaj tė hu*ajve dhe pėr njė varg dukurish, secila mė e keqe se tjetra. Gje*ndja nė tė cilėn ėshtė sot profili moral i individit politik shqiptar, posaēėrisht tė atij qė ėshtė jashtė besimit fetar dhe veēmas jashtė besimit islam, ėshtė e njohur. Qeveritarėt e sotėm tė Shqipėrisė llogariten si nga mė tė korruptuarit nė rruzullin tokėsor, e edhe tendencat nė Kosovė e nė Maqedoni nuk janė inkurajuese.

    Individi shqiptar i shkėputur nga ai sistem vlerash morale dhe fetare islame, qė e mbrujtėn karakterin e shqiptarit nė shekujt e parė tė pėrqafimit tė Islamit, ėshtė bėrė moskokėqarės ndaj nder*shmėrisė, ndaj korrektėsisė, ndaj mbajtjes sė premtimeve. Por, ėshtė e qartė se politikanėt dhe qeveritarėt nuk janė njė kategori mė vete e kėtij ēmoralizimi, sepse nė sistemet demokratike tė vo*timit tė lirė, sado qė nuk pėrjashtohet manipulimi i llojllojshėm, ata janė produkt direkt i shijes, i kėrkesave dhe i vlerėsimeve tė bashkėsisė pėrkatėsisht tė qytetarėve.

    Njė projekt gjysmak

    Islami pati ndikim tė fuqishėm edhe nė strukturėn e familjes shqiptare muslimane dhe nė vlerat qė funksionalizohen brenda saj, edhe pse ky ndikim nė tė shumtėn nuk ka qenė i plotė as nė periudhat mė tė ndritshme tė Islamit ndėr shqiptarė. Kjo ka ndo*dhur pėr shkak se mbi strukturėn dhe mbi vlerat e familjes shqip*tare kanė ushtruar ndikim gjendja sociale, e drejta zakonore dhe administratat e pushteteve tė ndryshme joislame dhe antiislame dhe sistemet e tjera fetare. Sidoqoftė, raportet ndėrmjet bashkėsh*o*rtėve, ndėrmjet fėmijėve e prindėrve tė tyre, qėndrimi ndaj lind*jes dhe ndaj vdekjes, deri nė ditėt tona kanė ruajtur disa elemente tė ndikimit tė Islamit, megjithėse jeta mbi gjysmė shekulli nėn re*gjimin komunist nė Shqipėri, po edhe nė viset e tjera shqiptare, ka rrėnuar ndjeshėm stabilitetin dhe sistemin e vlerave tė familjes shqiptare. Ndėrsa, nė Kosovė, tragjedia e viteve 1998-1999, kur ndodhi dėbimi i mbi njė milion shqiptarėve nga Kosova, i shoq*ė*ruar me gjenocid, me dhunime dhe me poshtėrime tė tmerrshme, ka sjellė njė krizė tė re nė familjen shqiptare. Rritja e numrit tė shkurorėzimeve, rritja e dhunės nė familje, zgjerimi i prostitucio*nit, janė dukuri tė reja qė po e atakojnė stabilitetin dhe strukturėn e familjes shqiptare nė Kosovė. Kėtė e ndihmon edhe prezenca enorme e administratorėve civilė dhe e ushtarėve tė huaj nė Kosovė, qė kanė imponuar njė gjendje tipike koloniale. Rritja e varfėrisė sė popullsisė vendase pėrkrah pasurimit enorm tė admi*nistratorėve tė huaj dhe tė bashkėpunėtorėve tė tyre, kushtėzimi i punėsimit tė femrave me shėrbime seksuale pėr punėdhėnėsit e huaj, kanė provokuar njė “zgjim” abnormal tė femrės shqiptare, i cili po bėhet kėrcėnues pėr familjen.

    Fisi - simboli i ngecjes shqiptare

    Ndėrsa, nė strukturat e fisit dhe tė shoqėrisė shqiptare, pėr*gjatė tėrė kėsaj historie, mė shumė ka dominuar koncepti zakonor se sa ai islam. Pėr kėtė shkak edhe ka pasur mė shumė sherre ndėrmjet fiseve, mė shumė gjakmarrje dhe krime. Pra, ky element negativ i shoqėrisė shqiptare nėpėr kohė, aspak nuk ka prejardhje islame, sepse nė Islam gjakmarrja ka qenė e ndaluar me shpalljet kuranore dhe me ligjėratėn lamtumirėse tė Muhamedit a.s.

    Gjakmarrja, kamata, martesa e femrave me mblesėri, merce*narizmi dhe dukuri negative si kėto, janė me prejardhje nga injo*ranca, dhe si tė tilla e kanė penguar edhe forcimin e Islamit nė bashkėsinė shqiptare. Fatkeqėsisht, organizimi i fuqishėm fisnor paraislam ka mbetur edhe pas pranimit nga njė shumicė e shqi*ptarėve tė Islamit, edhe pėr arsye se Perandoria Osmane ka respe*ktuar format e organizimit lokal dhe ia ka pėrshtatur ato sundimit tė vet nė territoret e mėdha tė saj. Pra, mund tė thuhet se nė fush*ėn e organizimeve fisnore nuk ka arritur ndikimin e duhur ndriēi*mi i mesazhit islam, gjė qė ka rezultuar me krijimin e strukturave qė do tė luftonin sistemin e vlerave islame edhe nė individėt e edhe nė familjet shqiptare muslimane. Madje edhe kryengritjet e shekullit tė XV tė udhėhequra nga Gjergj Kastrioti-Skenderbeu, nė fakt janė organizime fisnore, qė u shndėrruan nė struktura tė fuqishme antiislame falė edhe rolit vasal, qė morėn ndaj disa shteteve europiane tė asaj kohe, veēmas tė Napolit, tė Venedikut e tė Vatikanit.

    Tradita e fuqishme fisnore e cimentuar pėr shekuj tė tėrė, edhe gjatė sundimit osman, e bashkuar me fragmentimin fetar dhe mercenarizimin e motivuar nga interesata parciale, u shndė*rrua nė problem kritik edhe pėr shtetin shqiptar pas formimit tė tij mė 1912 e edhe sot ka ndikime negative nė trojet shqiptare nė pėrgjithėsi. Por, si e tillė, me prirje pėrēarėse dhe diversive, ajo traditė ka prejardhje dhe motivim antishqiptar dhe antiislam.

    Edhe kriza e Shqipėrisė e vitit 1997, e cila pati si pretekst skemat piramidale kurse si shkak strukturat antishqiptare greke e tė lobeve tė ndryshme mafioze ndėrkombėtare, nė kulmet e saj kėrcėnonte edhe me ndarjen e Shqipėrinė nė Shqipėrinė e Jugut dhe tė Veriut, me kėrcėnimin e bandave ndaj “malokėve veriorė” dhe madje ndaj “ēeēenėve”. Pra, nė kėtė kėrcėnim pėrfshihen ndarjet rajonale, fisnore dhe fetare pėrnjėherėsh, gjė qė flet pėr fragjilitetin e shtetit dhe tė kombit shqiptar nė pėrgjithėsi.

    Efektet praktike nga pranimi i Islamit

    Kalimi i hershėm nė Islam i shqiptarėve, pėrveē si ikje nga feja e zullumqarėve tė tyre, serbėve dhe grekėve dhe si ikje nga kujtesa e llahtarshme e dhunimeve qė kishin lėnė prapa vetes nė trojt shqiptare kryqėzatat, fillimisht pati edhe qėllime praktike. Perandoria Osmane u dha mundėsi atyre qė pėrqafonin Islamin qė tė ruanin pronat, ose t’i fitonin ato me lojalitetin e treguar ndaj saj, e ku pika themelore e lojalitetit kishte tė bėnte me pranimin e Islamit. Me lojalitetin e shprehur me kėtė rrugė, shqiptarėt me shpejtėsi rimorėn veten dhe filluan tė tregojnė epėrsi ndaj fqinjve tė tjerė ballkanikė, serbėve, grekėve, bullgarėve, rumunėve, tė ci*lėt rezistuan mė shumė ndaj pranimit tė Islamit, pėr shkak se ki*shat e tyre ortodokse ishin tė konsoliduara dhe pėr arsye se Perandoria Osmane, veēmas nė kohėn e sulltan Mehmet Fatihut, tregoi njė tolerancė tė pashoqe ndaj ortodoksisė.

    Pėrmbysja administrative dhe sociale qė solli rėnia e Mbre*tė*risė Serbe pas vdekjes sė car Dushanit dhe veēmas pas Betejės sė Kosovės tė vitit 1389, dhe kalimi nė defansivė i Perandorsiė sė Bizantit nė raport me Perandorisė Osmane, e cila lėshoi shtat nė fqi*njėsi tė saj, u mundėsoi shqiptarėve qė tė dyndeshin nėpėr qy*tete dhe ta bėnin gjuhėn shqipe gjuhė dominuese tė komunikimit, pas dobėsimit tė serbishtes dhe tė greqishtes. Nga ana tjetėr, gju*ha turqishte po depėrtonte me ngadalėsi, sepse ende po vazhdonte ekspansioni ushtarak i Perandorisė Osmane (1683) gjė qė kishte mundėsuar njė pushtet mjaft tė decentralizuar nė territoret ku ish*te stabilizuar gjendja e sundimit osman. Osmanishtja ishte gjuhė e administratės sė re, por nuk ishte gjuha e fesė sė re, nuk ishte gjuhė e Shpalljes Hyjnore. Pra, ndikimi i saj ishte mė i kufizuar se ai i serbishtes dhe i greqishtes, tė cilat nė tė njėjtėn kohė kishin qenė gjuhė tė administratės dhe gjuhė tė detyrueshme tė fesė. Rrjedhimisht, kultivimi i gjuhės shqipe nė komunikimin e pėrdit*shėm, bashkė me forcimin e strukturave tė reja sociale qė e shpre*hnin realitetin e ri politik dhe fetar islam, u shndėrruan nė faktor kompaktėsimi nacional tė shqiptarėve kundruall serbėve e grekė*ve dhe fqinjve tė tjerė.

    Nuk mund tė jetė rastėsi as fakti qė librat e parė nė gjuhėn shqipe u shkruan nė shekullin e XVI, sepse shqipja kishte arritur njė shkallė zhvillimi qė ia mundėsonte tė bėhej edhe gjuhė e shkrimeve liturgjike. Sa pėr krahasim mund tė shėrbejė ky fakt: njė shekull para Gjon Buzukut, Gjergj Kastrioti- Skenderbeu, nė administratėn e vet gjatė tėrė kohės ka pėrdorur vetėm sllavishten dhe latinishten e nė asnjė rast nuk e ka pėrdorur shqipen. Nga ana tjetėr, vetė autori i librit tė parė nė gjuhėn shqipe, Gjon Buzuku, ka shkruar se mė parė nuk kishte libra nė gjuhėn shqipe. Edhe pse Gjon Buzuku ėshtė njė prift katolik dhe librin e shkroi dhe e botoi nėn nxitjen e Kundėrreformės sė Vatikanit, pėr tė parandaluar pėrhapjen e Reformės protestane tė Martin Luterit dhe tė Islamit ndėr shqiptarė, kjo vepėr ėshtė dėshmi se gjuha shqipe nė shekujt XV e XVI tė sundimit osman kishte njohur zhvillim dhe kishte mbėrritur aftėsinė qė tė bėhej gjuhė e shkrimit. E dyta, Perandoria Osmane kishte tolerancė fetare, sepse lejonte pėrhapjen e librave fetare katolike nė territoret, tė cilat prej shekujsh i qeveriste me sovranitet tė plotė. Vetėm mė vonė, kur filloi dobėsimi i Perando*risė Osmane, ajo do tė pranonte me presion Kultusprotektoratin austriak mbi katolikėt e Shqipėrisė, si koncesion e qė do tė shndė*rrohej nė njė lėvizje fetare katolike e nė njė aktivitet evident gjuhėsor e kulturor ndėr shqiptarė dhe mbikėqryrjen ruse mbi ortodoksinė nė Ballkan dhe nė Shqipėri.

    Krahas krijimit tė ambientit pėr kultivimin e gjuhės shqipe nė komunikimin e pėrditshėm dhe nė shkrim, nė shekujt XVI-XVIII u ndėrtua njė rrjet i madh i medreseve dhe i shkollave tė tjera tė mėsimit islam, nga tė cilat dolėn njė numėr i madh i intele*ktu*a*lėve islamė. Shkrimtarėt alamiadistė shqiptarė si Nezim Frakulla, Hasan Zyko Kamberi, Muhamet Ēami-Kyēyku, pastaj rilindasit Naim e Sami Frashėri, formimin e parė e morėn nė shkollat ve*ndėse islame. Gjeneratat e shqiptarėve tė formuar nė kėto shkolla islame, mandej u bėnė ideator dhe ideolog tė krijimit tė kombit shqiptar, si reaksion ndaj projektit nacionalist turkomadh pėr asimilimin e shqiptarėve. Projekti nacionalist turkomadh qė u shfaq nė Perandorinė Osmane me reformat e Tanzimatit tė vitit 1830 ishte nėn ndikimin dhe nėn presionin e shteteve tė mėdha europiane, tė cilat kishin formuar konceptin e kombit-shtet. Refo*rmat e bazuara nė kėtė koncept tė kombit-shtet, u bėnė katalizator i konflikteve brenda muslimanėve qė jetonin nė Perandorinė Osmane, dhe mandej i shpėrbėrjes sė saj.

    Me njė fjalė, ndikimi i Islamit nė formėsimin praktik tė ide*ntitetit gjuhėsor, kulturor, shtetėror dhe nacional dhe madje nė fa*ktorizimin e tyre demografik, ėshtė evident dhe nė disa raste ka qenė vendimtar. Pra, nga ana e perspektivės historike, Islami ka rrėnjė tė thella nė trojet shqiptare dhe ato rrėnjė nuk mund tė shkulen.

    Meqė ky ėshtė njė identitet islam i formėsuar nė rrjedhė tė shekujve dhe tė fateve dramatike, ėshtė e sigurt se ėshtė mundė*suar vetėm me vullnetin e Krijuesit tė Botėve. Prandaj, askush tė mos ketė iluzione se mund tė ndryshohen ligjet e Allahut, pėr tė formėsuar perspektivėn e njė individi, tė njė populli a njė kombi. Allahu ka shpallur qartė:

    "Ai ėshtė qė dėrgoi tė dėrguarin e Vet me udhėzim tė plotė dhe me fenė e vėrtetė, qė tė triumfojė mbi ēdo fe, e mjafton Allahu dėshmitar”. (Suretu el Fet-h, 28)

    Triumfi i fesė sė vėrtetė Islame edhe ndėr shqiptarė, ėshtė i garantuar nga vetė Allahu, ndėrsa ne duhet tė marrim pjesė nė formėsimin e kėtij triumfi nė komunitetin tonė, pėr tė fituar mėshirėn dhe mbrojtjen e Tij.

  14. #54
    Perjashtuar nga Mod. Maska e Klevis2000
    Anėtarėsuar
    21-02-2003
    Vendndodhja
    Ne jeten reale
    Postime
    1,120
    ZHVILLIMI I KULTURĖS ISLAME TE SHQIPTARĖT GJATĖ SHEKULLIT XX


    http://www.muslimsonline.com/~aiitc/kultura.html

    http://www.muslimsonline.com/~aiitc/kultura.doc

  15. #55
    V per Vendeta Maska e ORIONI
    Anėtarėsuar
    10-12-2003
    Vendndodhja
    Shkup-Prishtine-Ulqin-Tirane-Cameri
    Postime
    919




    HISTORIA E SHQIPTAREVE, NGA ILIRET E LASHTE, NE EREN E ISLAMIT



    NGA: A. K. BOGDAN
    Botuar ne revisten Amerikane ‘THE BARNES REVIEW’,
    New York, Mars/Prill 2000, Volumi VI, Numri 2.

    Perkthyer nga O.J



    Shqiptaret i perkasin njerit prej kombeve me te vjeter te Evropes. Nga 1250 B.C. deri ne 168 B.C., Shqiperia eshte banuar nga 14 konfederata te fiseve Pellazge, te udhehequr nga Mbreter qe e shikonin para-ardhjen e tyre nga Akili. Ketu eshte nje rishikim i shkurter i rruges komplekse te Historise Shqiptare qe nga kohet e hershme e deri ne mes te shekullit te 19te.


    Mbreteria e Ilireve e arriti zenitin e saj ne shekullin e 4te B.C., nen mbreterine e Bardhylit (Ylli i Bardhe). Me vone mbreteria e tij u mund dhe u aneksua nga Filipi i II-te, babai i Aleksandrit te Madh, ne 358 B.C. Pas vdekjes se Aleksandrit te Madh, Iliret u cuan kunder Maqedonasve dhe Grekeve. Ne 312 B.C. Mbreti Ilir Glaus deboi kolonizatoret Greke nga ishujt e Korfuzit dhe nga Epidamnus (apo Durrachion, apo Durazzi, apo Dyrrahium, apo Durres).

    Gjate dy lufterave Ilire te 229 dhe 219-tes B.C., Romaket munden te aneksonin pjesen me te madhe te Ballkanit Perendimor. Megjithe kete Mbreteria Ilire mbijetoi deri me 180 B.C. kur Dalmatet e deklaruan vetveten e tyre te pavarur dhe krijuan republiken e tyre te pavarur, e cila u pushtua nga Perandori Augustus ne 9 A.D., ne te njejtin vit ne te cilin legjionet Romane ne Gjermani u thyen nga Herman Saksoni.

    Ne 171 B.C. Mbreti i fundit Ilir, Genti u zu rob ne rrethinat e Skutarit (Shkodres) dhe u dergua si rob ne Rome. Mbreteria e tij u nda ndermjet tre provincave Romane te Dalmacise, Maqedonise dhe Epirit. Gjate historise se Romes, pese Perandore Roman – Diocletiani, Klaudiusi i II, Aureliani, Probus dhe Konstandi i I kishin origjine Ilire.

    Shqiptaret e hershem te mesjetes dolen nga kaosi i shkaterrimit te Perandorise Perendimore Romane si pasardhes te fiseve te Dardaneve dhe Feoneve, te cilet jetuan ne Ilirine e siperme dhe ne Trake deri ne kohet e pushtimeve massive te Goteve Gjerman, qe morren pjese ne trojet Shqiptare gjate shekullit te katert A.D.. Ne fund te shekullit te gjashte, Trako – Iliret u c’vendosen nga dyndjet e Avareve, Anteve dhe fiseve Bullgare Turko-Ugrike te sllavizuarva.

    Vendi i fundit ku Iliret gjeten strehim ne keto dyndje barbare ishin Malet e Epirit, Thesalise, Maqedonise Perendimore dhe Dalmacise. Ne 535, ushtrite e Perandorit Bizantin Justinian e pushtuan Ilirine dhe Moesine dhe debuan Gotet, Lombardet dhe Gepidet nga trojet Ilire. Por 100 vite me vone, Perandori Heracliu i II-te ftoi fiset gjysem te egra te “Sorbianeve” (Srbi, Serbet) dhe “Khrobates” (Hrvati, Kroatet) nga Kiskarpathia, te cilet te udhehequr nga lideret e tyre pushtuan territoret e Silezise se sotme dhe te Polonise Jugore, vende te braktisur nga Vandalet Gjerman dhe Ostragotet. Perandori Bizantin i vendosi ata (sllavet) ne Ballkanin Perendimor si mbrojtes te Konstandinopojes nga Avaret.[i]

    Pas kesaj, Serbet, Kroatet dhe fise te tjera Sllave, shume shpejt dynden Moesine, Traken, Maqedonine dhe Greqine, biles sulmuan edhe Kreten. Megjithate Bizantinet i nenshtruan ata. Por Bullgaret (Bolgars, Volgars), nje rrace me origjine nga Turqit Altaik dhe rraces Urgike te bashkekohesve te tyre Mordovins dhe Ēuvasheve ne Rusine Veriore, i nenshtruan Serbet ne fund te shekullit te nente. Cari i tyre, Simoni i Madh (A.D. 893 – 927), i konvertuar ne Kirshterizmin Ortodoks, e zgjeroi mbreterine e tij nga malet Karpate e deri ne detin Adriatik, duke perfshire ketu Shqiperine, Kosoven, Serbine dhe Malin e Zi te sotshem.

    Kjo Perandoria e re Bullgare u shkaterrua ne betejen e Kleidonit ne 1014 nga Perandori Bizantin Basili i II, i cili urdheroi masakrimin e 10.000 Bullgareve te zene rober te luftes duke i qerruar nga syte.



    Kronikat Islamike te mesjetes i identifikuan te paret e Shqiptareve me fiset Arabet e Krishtere te cilat emigruan ne zemer te Bizantit pas Islamizimit te hershem te Sirise, Palestines, Jordanise dhe Hixhazit. Shkrimtaret e hershem Arab te periudhes klasike Islame i diten mjaft mire ndarjet gjeografike te Ptolemeut te Aleksandrise, i cili fiset Ilire “Albanoi” i pershkroi si banore agresive qe jetonin ndermjet Dyrrahut-Roman e Albanopis-it. Muslimanet e shekullit te nente te Andaluzise (ne Spanjen pas-Vandalike) dhe Sicilise gjithashtu i njohen mjaft mire Sakalibet, apo Sllavet, te cilet si skllever militant dhe aleat te Avareve pushtuan pjesen Ilire te Ballkanit ne shekullin e shtate A.D.

    Sllavet nomad dhe fiset e Sllavizuara Kroate sebashku me Serbet, i detyruan barinjte Shqiptar qe te braktisin vendet e tyre antike ne Arbanon, ne veri te Liqenit Oher. Kjo gje coi fiset Shqiptare qe te fortifikojne vetet e tyre ne kodrat e Ilirise Jug-Perendimore. Eshte e mundur qe disa Arab te Krishtere emigrant nga Siria te kene jetuar ne Maqedoni gjate shekullit te shtatet A.D. Ekziston mundesia qe ata tu jene bashkangjitur Shqiptareve ne kete periudhe ne ngujimet e tyre te reja ne Epir, Thesali dhe Shqiperine e siperme. Burimet Bizantine te kesaj kohe, konfirmojne se fisi i Krishterizuar Arab i Banu Ghasaneve i udhehequr nga Xhabal bin Al-Ahyan i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria gjate marrjes se Sirise nga Muslimanet dhe u prit nga Perandori Kostandin II ne Maqedoni. Disa historiane spekullojne se Perandori Nikoforus i I qe komandoi Kostandinopojen ndermjet A.D. 802 dhe 811, ishte vete pasardhes i Xhabalit, i fundit i fisit te Ghasanideve.

    Gjate periudhes se Khalifit te famshem Abasid, Harun al-Rashid ne Bagdad, edhe shkollaret me serioz Arab besonin se Arnautet e Shqiperise ishin Arabet Ghasanid nga Siria apo Berbere nga Afrika Veriore, te cilet “te verbuar nga xhahilieti para-Islamik” u kthyen ne krishtere. Ata kaluan detin Mesdhe dhe u vendosen ne token e Romaneve.[ii]

    Pas renies se shtetit Islamik te Sicilise, shume Musliman Arab dhe Berber rrefugjate te luftes, kaluan detin e ngushte te Adriatikut dhe gjeten strehim ne Shqiperi via Raguzes (Dubrovnikut). Sa eshte numri i te shpetuarve nga masakra religjioze kunder Muslimaneve te shperngulur nga qyteti Pulian i Luceres (A.D. 1300) te cilet shpetuan nga shpata Krishtere dhe gjeten strehim ne kodrat e Shqiperise eshte nje subjekt i hapur ndaj debatit historik.[iii]

    Padyshim se disa mbijetues Musliman nga “safe heaven-i” (qielli i sigurt) mesjetar i Luceres arriten te vendosen dhe streohen ne republiken e pavarur te Raguzes, e cila ne te kaluaren kishte patur marredhenie mjaft te mira tregtare me Siciline Islamike. Nese gjenerata e trete e ketyre rrefugjateve Muslimane nga Sicilia dhe Pulia mbijetuan si Musliman apo si Kripto-Musliman ne Malet Shqiptare, sigurisht qe ata do te kene qene ndermjet atyre njerezve qe ne menyre entuziaste mirepriten trupat Turke te udhehequra nga Jakut Pasha dhe nga Hoxha Firouz, ne kryeqytetin Shqiptar te Krujes (Aksa Hicar) ne 1396.

    Shqiperia e vjeter e Madhe e mesjetes u ka pat ndare ne dy grupe linguistike kryesore: Geget dhe Tosket. Emri i te pareve i shkon Shqiptareve te Veriut te Shqiperise dhe i dyti Jugoreve. Geget jane malesore qe jetojne ne zonat e Shkodres, ne Kosove, gjithashtu ne Diber, dhe ne qytetin e Maqedonise ne Uskub (Shkup). Ata ndoshta jane, pasardhes te fiseve Ilire te Penestit dhe Linkesti.

    Disa nga fiset Gege, si Miredita, Grudi, Kelmendi dhe Kastrati qendruan katolike nominal. Megjithate shumica e Gegeve gradualisht pranuan Islamin ne shekullin e 15te. Geget Musliman dhe Krishtere kane nje tradite te gjate hakmarrjesh me rituale te vjetra qe kerkojne gjak per cdo te vrare, rrembim femre apo per fyerje.

    Gjakemarrja (mes Gegeve) eshte e sanksionuar nga ligji para-Islamik i Leke Dukagjinit qe quhet “Ligji i Vjeter.” Sipas ligjit te Lekes, burri Shqiptar eshte totalisht i pergjegjshem per sigurine e miqve te tij. Dhe vrasesi ne mbrojtje te nderit sipas Ligjit te Vjeter nuk mund te shihet si vrasesi qe e nis gjakesine. Gjaksori, apo vrasesi, zakonisht penalizohet duke ia vene shtepine ne zjarr.



    Ne fillimin e shekullit te 20te me shume se 75% Gegeve Shqiptare ishin Sunni Musliman, dhe rreth 10% e tyre ishin ndjekes te kultit Dervishler te Bektashive.

    Tosket Jugore te Shqiperise jetojne ne Janine (Epiri i Vjeter) dhe Preveze, dhe ne zonen e Permetit. Ne shekullin e 14te A.D., mercenaret Shqiptare te zoterinjeve Latin ne Greqi emigruan ne Epir dhe infiltruan ne Thesali, More dhe ne shume ishuj te Egjeut, ku ata u vendosen dhe stabilizuan kolonite e tyre.

    Keto koloni Shqiptaresh mjaft te Helenizuar kishin privilegje speciale nga Turqit. Megjithate shume prej tyre migruan ne Pulia, Kalabri dhe Sicili, ku ata iu bashkuan katolikeve te ashper Arberesh, te cilet u larguan nga Shqiperia e Mesme pas renies se rrebelimit te Skenderbeut.[iv]

    Shumica e Toskeve, u konvertuan ne Islam heret ne shekullin e 15te. Megjithate shume prej tyre e pranuan Islamin shume kohe perpara pushtimit Turk te Shqiperise se poshtme. Ne Evropen e Krishtere Mesjetare, nderrimi i fese nuk ishte ndonje problem i madh teologjik per shumicen e njerezve te thjeshte, te cilet nuk e trajtonin Islamin dhe Krishterizmin si dy religjione te kunderta ne doktrina. Per masat e Krishterizuara te Evropes, Islami dhe Krishterizmi, ashtu si Ortodoksia dhe Katolicizmi, apo me vone Katolicizmi dhe Protestanizmi, ishin me shume dy sisteme te ndryshme te riteve religjioze. Per me teper popullariteti i para-Manikean dhe “herezive” semi-te Krishtera te cilat linden dhe rrezatuan ne Ballkan inspiruan shume heretike influencal ne Perendim. Katharet [paraardhes te Albigensianeve-ed] dhe Paterenset ishin mjaft te perhapur ne tokat Mesdhetare ndermjet Pireneve dhe Maleve Rodope. Eshte mjaft veshtire qe te besosh se Shqiperia nuk eshte prekur nga keto levizje religjioze. Por ne mundet qe te spekullojme vetem per ekzisten e Bogumileve (Theofilet) dhe Babuneve ne Shqiperi. Ndoshta disa Shqiptare u ndikuan nga disidentet Ballkanik Kishtare te cilet nuk e pranuan autoritetin e Peshkopeve Katolik dhe te Patriarkeve Ortodoks. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideal per strehimin e te Krishtereve disidente te denuar nga inkuizitoret e Papes qe i denon ne zjarr. Urdheri shpirteror Franceskan dhe ndjekesit e Joakimit te Flores nga Kalabria-te pabidnur ndaj Papes Xhon XXII-ndertuan komunat e tyre ne malet e Shqiperise. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideale per mistiket Krishtere te koherave te hershme.



    Perhapja gjeografike e dy kishave antagoniste (Kishes Ortodokse dhe Katolike) ka lene rrenje te thella ne historine e lashte te Shqiperise. Sipas tekstit te Testamentit te Ri (Romanet 15:19), Shen Pali fene e re Krishtere te cilen ai e formoi e predikoi ne Durrachium (Durres). Qytetet e Shkodres (Scodra), Vlores (Aulon, Avlona), dhe Prevezes (Nicopolis) u kthyen ne dioqeza te Peshkopeve Ilire. Por Iliret ne pergjithesi ishin mjaft armiqesor ndaj Krishterimit, dhe Perandoret me origjine Dalmate Decius dhe Dioceletan i persekutuan pameshire ndjekesit e Palit. Ne vitin 311 A.D., “emri Krishterim u zhduk” nga Epiri dhe Dalmacia.

    Megjithate, pas deklarimit te Krishterimit si fe shteterore te Romaneve nga Kostandini, Peshkopet Katolik ndertuan kishat e tyre ne Praevlis (Shqiperine e siperme) dhe Maqedoni. Ishte Shen Jeromi (Hieronumus) nga qyteti Dalmat i Stridonit, ai qe perktheu ne Latinisht, shkrimin e Krishtere nga shkrimet Greke.

    Ne shekullin e 9te, pas pushtimeve shkaterruese nga Avaret dhe Sllavet, Shqiperia u pushtua nga Bullgaret turq, te cilet ishin Sllavizuar dhe Krishterizuar ne 865. Khani i tyre, Samueli, e pushtoi Shqiperine 26 here, por ne 1018, Perandori Vasilis II, “Bullgar Vrasesi”, i mundi ata dhe e rivitalizoi pushtetin Bizantin mbi Ballkan. Nen pushtimin Bullgar, Shqiptaret katolike u konfuzuan nga lufta teologjike ndermjet Papes, Nikolles se I, dhe Patriarkut Fotius. Kur devijimi Lindor me ne fund e ndau Krishterimin ne kishat Greke dhe Romane (1054), Krishteret Shqiptare te Praevalisit u deklaruan te jene katolike, dhe kusherinjte tyre ne Epir qendruan nen autoritetin religjioz te Patriarkanes Greke.

    Islami u perhape ne Evropen Jug-Lindore ne baza te pasioneve gjeniale fetare, te cilat prodhuan nje kulture vibrante dhe te fuqishme te stimuluar nga shpirti pushtues i Osmanllive.

    Ne 1330-at feudalet e vegjel Franko – Bizantine te ishujve te Egjeut u kthyhen ne vasale te Emireve Turq, dhe mercenaret Katalan nga Aragona bashkepunuan ngushte me clirimtaret Musliman ne More (Peleponez).[v]



    Ne fillim te shekullit te 15te kur mijera varfanjake Bizantine, detare dhe anije ndertues nga Kreta dhe Kostandinopoja (Stambolli) dezertuan ne emiratet Muslimane te Azise se Vogel, ku ata pranuan Islamin, ata te udhehequr nga detaret Turq sulmuan kolonite Veneciane.[vi] Sherbetore dhe bujkerober te shtypur Bizantine migruan ne territoret Muslimane, ne numra kaq te medhenje saqe shume territore te Thesalise dhe Trakes u depopulluan teresisht ne fundet e viteve 1340te. Shume feudale te vegjel dhe lidere feudesh, e pranuan superioritetin e Islamit pa ndonje vaksinim Teologjik. Perandori Bizantin Andronikus i III, i beri homazhe Emirit Umur te Ajdinit dhe e pranoi shtetin e tij Islam si fuqine superiore te rregjionit. Vasilius-i (Perandori-Mbreti) Bizantin qe i pagonte taksa vjetore Emirit Umur, i dha kolonizatorit Musliman ishullin e Kios si dhurate. Me vone, Emiri Umur ishte ai qe u ftua nga Perandori Andronicus III dhe Xhon Cantacuzensi qe te nderhynte ushtarakisht ne tokat e tyre vasale Krishtere, te percara ne lufte civile.[vii]



    Shume nga paria Krishtere gjithashtu nuk hezitonin qe te ftonin Muslimanet Turq ne luftrat e tyre me shtetet e tjera Krishtere. Sigimonto Pandolfo Malateste (1417-1468), udheheqes i Riminit, i dergoi nje leter te shkruar nga keshilltari i tij, humanisti Roberto Valturio Sulltanit Muhamed II “Fatihut”, me nje ftese te hapur ndaj tij qe te pushtonte Romen. Ai i bashkoi letres se tij nje harte mjaft te detajuar te Italise. Ne Prill te 1486, Boccolino Guzzoni (Gazonio), qe pushtoi qytetin Papal te Osimos prane Ankones i dergoi nje leter Sultanit me propozim per koalicion kunder shtetit-kishe. Kur marinsat Muslimane nga Durresi pushtuan portin e Otrantos ne Itali, banoret katolike te Pikenos shprehen gadishmerine e tyre qe te pranonin fene dhe mbikqyrjen e “Turkut te Madh” (Grand Turco).[viii]


    Historia e Shqiptareve eshte nje nga paradokset me te medha ne kronikat e civilizimit Europian. Mileniumi i kotesise per Shqiptaret, mbaroi me nderhyrjen Turke ne Ballkan. Ne shekullin e 16te, Shqiperia sebashku me Bosnjen dhe Maqedonine, perfaqesonin cepin e Khalifatit Osmanlli qe ishte i zene ne anti-kryqezate kunder Kishes Militante, dhe brigjet e Adriatikut ishin ato qe i ofronin Osmanllive strategjine me te mire te mbrojtjes kunder Papeve dhe Kryqtareve. Megjithate dalja e Shqiperise Muslimane si baza kryesore e Turqve ne strategjine Osmane per supremaci do te ngelet e paqarte nese do te vleresohet objektivisht.

    Shqiperia gjithashtu ka qene pjese e civilizimit Islam, ku rezistenca e fiseve Muslimane Shqiptare ndaj autoritetit Osman, krijoi nje administrate autonome (Shqiptare). Evolucioni i Shqiperise Katoliko Romane nga nje shtet klient i Republikes se Venecies ne nje shtet Islam ne menyre radikale ndryshoi eliten Shqiptare dhe popullin Shqiptar.

    Bullgaret dhe Serbet pushtues e ndertuan supremacine e tyre ne ish-Ilirine Bizantine me forcen e armeve. Por Shqiptaret e kundershtuan Sllavizmin agresive dhe e kundersulmuan. Ushtrite Serbe dhe Bizantine u nenshtruan nga Bizantinet. Nga shekulli i 11te deri ne te 15tin, tokat Veri-Lindore te Arberesheve Mesjetare qendruan nen pushtimin e Feudaleve Serb te Zetes dhe te Rashes, te cilet papushim e zgjeruan pushtetin e tyre mbi Shqiperi deri ne renien e Mbreterise Serbe ne gjysmen e dyte te shekullit te 14te.

    Pushteti Serb mbi feudin e Decanit ne 1330, dhe gjithashtu kapitujt per manastires Ortodokse te Shen Mikhailit dhe Gabrielit ne Prizren (nga 1348 dhe 1353) qartesisht tregojne per prezencen e popullsise se madhe Shqiptare ne te gjithe fshatrat e Maqedonise Perendimore, Kosove dhe Metohi. Ata (Shqiptaret) ne kete kohe ishin barinje, mercenare dhe bujqer.[ix] Nen tiranine Serbe, Shqiptaret Romano – katolik dhe krishtere ortodoks te ritit Grek, u pagezuan me dhune ne kishen Serbe, te themeluar gjate rregjimit shtypes te Stefan Dushanit. Sipas ligjit te tij “drakonian”, vetem kisha Serbe ishte Krishtere “e vertete.” Te gjitha fete e tjera ishin te ndaluara. Ata qe refuzonin qe te vaftiseshin nga Prifterinjte Serbe u damkosnin ne fytyre me hekur te nxehte, u debonin, dhe pasurite e tyre u konfiskonin nga Cari Serb. Shume feudal Shqiptar katolik dhe njerez te tyre te cilet i rezistuan politikes se Serbizimit u ekzekutuan.[x]



    Perpara pushtimit te Shqiperise nga Serbet, ushtare aventurier Norman ishin ata dominuan regjionin e Adriatikut. Ata e pushtuan Siciline Muslimane dhe Jugun e Italise duke ndihmuar Papen dhe princat Lombardez te rimarrin Pulian dhe Calabrine. Ne 1078, Peshkopi i Devollit (Diabolis) ne Shqiperine qendrore ishte ai qe, therriti trupat Normane nga Italia qe te mbeshtesnin Romanet katolik lokal kunder Bizantineve. Normanet erdhen ne Shqiperi me mercenare Muslimane nga Sicilia dhe me nje kontingjent te vogel Bullgaresh dhe Grekesh, te udhehequr nga Nikofor Vasilikus. Por kjo ushtri multi-etnike dhe multi-religjioze, u mund nga autokrati Aleksius Comnenus ne 1079.

    Gjate kesaj lufte, ushtria Bizantine u mbeshtet nga Muslimanet Selxhuk te Sulltan Sulejmanit dhe nga trupa mercenare Turke. Ushtaret Musliman Maqedonas ishin Turq pengje lufte te burgosur nga Xhon Comnenos gjate luftes Selxhuko-Bizantine ne Azine e Vogel.

    Megjithate, pas dy vjetesh Normanet te udhehequr nga Robert Guiskardi (“Robert Dinaku”) dhe biri i tij Boemund, u kthyen ne Shqiperi nga Otrantoja dhe morren Durresin dhe Vloren (Avlona). Disa muaj me vone Normanet lehtesisht pushtuan Shkupin dhe Ohrin.[xi] Perandori Aleksis i shtangur perpara humbjeve ne Shqiperi kerkoi nga Sulltani Selxhuk Sulejmani per ndihme urgjente. Udheheqesi Musliman i Rumit (Konya) i dergoi atij 7.000 luftetare me eksperience, te udhehequr nga Kamir-khani (Kamires). Ushtria e re Bizantine e udhehequr personalisht nga autokrati Aleksis dhe aleatet e tij Musliman sulmuan normanet prane Larises ne Jug te Maqedonise. Por trupat e Beomundit i rezistuan forces se sulmit Bizantine, Turqve Musliman dhe shigjetareve Oguz dhe arriten te mbijetojne.



    Pas kolapsit te pushtetit Bizantin ne Shqiperi, Normanet ndertuan mbreterine e tyre ne Shqiperi, e cila shkonte nga Durresi deri ne lumin Vardar, ku fiset nomade Turke te Pechegeneve dhe Oguzet (Ög Öz) kamponin gjate veres. Keta kalores nga Stepat Kipchak-e vazhdimisht e kalonin lumin e Danubit prane Dobrujes dhe grabisnin Ballkanin deri ne perendim te liqenit te Ohrit.

    Gjate dy shekujsh, portet Shqiptare te Durresit dhe Vlores u kthyen ne dyert e kryqtareve Perendimor per ne Outremer via Egnatia (per ne rrugen Egnatia). Gjate kryqezates se katert (1202 – 1204), disa nga Militae Christi (militantet e Krishtere) Perendimoret, qe ne shumice ishin Hospitallers (nga urdheri i Shen Xhonit) dhe Templare, pushtuan Shqiperine, perpara fillimit te grabitjeve e rremujrave te tyre ne Kostandinopoje, dhe e futen territorin e Shqiperise nen mbreterine e tyre Latine nen udheheqjen e Baldvinit te Flandersit. Cfare ne dime rreth popullsise Shqiptare te kesaj kohe eshte nje dije e limituar si rrjedhoje e mos pjesemarrjes se Shqiptareve ne luften per pushtet mes Dukeve Franko-Norman dhe atyre Venecian. Gjate kesaj kohe i vetmi entitet i njohur gjysem i pavarur i Shqiperise ishte Kruja, ku feudali i saj i quajtur Progon kishte nen pushtet nje keshtjelle te vogel. Ne 1208, nipi i tij Dimitri e kundershtoi pushtetin Serb te Despotatit te Zetes qe udhehiqej nga “Prinic i Madh” Gjergj, dhe Venecianet te cilet kontrollonin mjaft pjese te Adriatikut.

    Kur kryqtaret Perendimore vendosen pushtetin e tyre ne Kostandinopoje, Princi i Komneneve, Mikhali I u terhoq ne Shqiperi, ku forcat e tija besnike ishin ne gjendje qe te debonin Venedikasit nga shume pjese te Adriatikut. Ne Janine ai deklaroi formimin e Despotatit te pavarur te Epirit, qe shkonte deri ne Shkoder. Pas vdekjes se tij ne 1215, Theodore Engjelli dhe me vone djali i Mikhail Komnenusit, Mikhaili II Paleologus (1230 – 1267), restoruan ne Shqiperi supremitetin e kishes Ortodokse. Ne 1258, Mikhaili II ia dha vajzen e tij Helenen, Manfredit Mbretit Hohenstaufen e te dy Sicilive. Paja e saj (Helenes) permbante tokat Shqiptare qe shkonin nga Korfuzi e deri ne Berat. Tete vjet me vone pas vdekjes se dhunshme te Manfredit, Shqiperia kaloi ne duar te Charlit I te d’Anjou-t (Anxhevine) nga Burgundi. Ne 1274, 19 kryetare fisesh Shqiptare nga Shqiperia e mesme e njohen ate si Mbret. Kurse Epiri i kaloi te dy udheheqesve te fundit te Komneneve, Nikoforit (1267-93), dhe me pas te biri i tij Thomais (1293-1318), i cili u vra nga biri i motres se tij, Nikolaus Orsini. Me vone edhe Nikolaus, u vra nga vellai i tij Xhon, i cili me pas u helmua nga gruaja e tij, Anna Paleologus, nena e Nikoforit II (qe u vra gjate pushtimit te fiseve Shqiptare te veriut, ne 1358).

    Carli i I i Angjevine u trashegua nga biri i tij invalid, Carlsi II, i cili urdheroi ne 1300en debimin e Muslimaneve Sicilian per ne qytetin e Pulias, ne Lucera. Carli i II, ia dhuroi mbreterine e Shqiperise birit te tij Filipit, Dukes se Tarantos. Pas vdekjes se tij me 1333, Shqiperia u udhehoq nga vellai i Filipit, Xhoni i Gravines, dhe dy vjet me pas nga djali i Xhonit Carli, i cili u var ne Aversa, ne 1347 nga kusheriri i tij Luisi, Mbret i Hungarise. Ne 1368, udheheqesi i ri Angevin, Filipi i II u zevendesua nga klani Shqiptar i Topiave. Despotati i Epirit u morr nga Gjin Bua Shpata, nje feudal Shqiptar nga Delvina. Gjin Shpata gjithashtu pushtoi shtetin Frank te Thesalise. Ne 1380 dhe 1382, Despoti Serb i Janines kerkoi ndihme nga trupat Muslimane Turke qe te shtynin mbrapsh bandat hajdute te Gjin Bua Shpates. Ne 1381 dhe 1384, feudalet Latin te Artes kerkuan mbrojtje nga trupat Turke, ndaj klanit pushtues te Zenebishteve nga Gjirokastra. Mercenaret Turq, qe i thyen kacaket Shqiptare vendosen rregull ne Epir. Por ne Shqiperine e Mesme, vasalet e Angjevineve krijuan tre despotate te vogla Shqiptare te udhehequra nga klanet e Muzakes nga Berati (1280-1389), Topia nga Durresi (1338-1460) dhe Balsha nga Shkodra (1360-1421). Tanush Topia u martua me vajzen e padegjueshme te Robertit, Mbretit Angjevin te Napolit, por me vone mbreti Robert i terbuar e vrau Tanushin sebashku me gruan e tij. Ne 1385, djali i tyre Karlo Topia kerkoi nga Sulltan Murati I per nderhyrje dhe ndihme militare kunder kusheririt te tij Gjorgji Balsha II. Sulltani Osman i dergoi atij 40.000 Jenicere nga Maqedonia, te cilet e mposhten ushtrine e Balshes se II ne betejen e Savra-se, prane lumit Vjose ne 18, shtator te 1385-es. Gjorgji Balsha gjithashtu u vra ne kete beteje gjate perpjekjes se tij per te hikur nga beteja. Analistet Osman e pershkruan kete beteje si “ekspediten ne Karli-ili” (ne tokat e Karlit).

    Pas shkaterrimit te Serbise, feudalet Verior te Shqiperise si Balshat, Topiat, Dushmanet, Spanaj dhe Dukagjinet dolen si udheheqes te pavarur te Shqiperise. Vetem Kosovaret qendruan nen tiranine Serbe deri me 1455, kur trupat Turke i cliruan ata nga rregjimi shtypes i Princit Brankovic.

    Shqiptaret modern, e quajne veten e tyre Shqiptare qe nenkupton “njerez te tokes se Shqiponjave.” Ata adoptuan emblemen e vjeter Bizantine, Shqiponjen me dy koke – e cila ne syte Bizantine simbolizon unitetin imperial te Perendimit dhe Lindjes Romane – si shenje te rrobave te tyre te luftes. Megjithate, nje Shqiptar nga Tetova i tha shkruesit te ketij artikulli se Shqiponja me dy koke dhe fusha e kuqe ka nje tjeter kuptim per Shqiptaret qe eshte: “Shqiponja Shqiptare eshte vigjilente kundrejt rreziqeve te Lindjes dhe Perendimit.”

    Ne gjuhen Shqipe, fjala I-liria nenkupton “liri.” Shumica e Shqiptareve ne Shqiperi, Kosove, Cameri (Janina), Maqedonine perendimore dhe ne jug te Malit te Zi e pranuan Islamin kur krishterizmi hyri ne kohet e Rilindjes (reneissance) dhe Reformimit. Procesi i Islamizimit te Ballkanit, ashtu si procesi i Krishterizimit te Evropes Veriore ishte gradual dhe me shume faza, por padyshim shume me pak i dhunshem sesa konvertimi i Polakeve dhe Hungarezeve ne Katolicizmin Roman apo ai i Bullgareve dhe Serbeve ne Ortodoksine Greke.

    Klisheja e dashur per Serbet qe flet per “Turkizim / Islamizim te dhunshem” (te Shqiptareve) eshte aq jo-korrekt historikisht, sa jane edhe pretendimet per dhomat e gazit mbytes nga SS-et dhe furrave te pjekjes ne shkrimet e Elie Wiesels-it. Duke njohur rracizmin ksenofobik dhe shpirtin luftetar te Shqiptarit, krenarine, dhe ne te njejten kohe rezistencen konstante te Shqiptareve kunder pushtuesve nga Perendimi, Jugu, Lindja e Veriu, eshte mjaft e veshtire qe te besohet qe Islami, qe eshte sot pjesa me e rendesishme e nacionalizmit Shqiptar, te jete imponuar mbi kete komb krenar, te lashte te rraces Ariane ne Evrope nga Turqit. Askush nuk i detyron dot Shqiptaret qe te besojne ate qe ata e mohojne. Komunistet fanatike u munduan per 45 vite per kete, e sot Shqiptaret falen serishte ne xhami te rindertuara dhe te reja. Rrebelet Shqiptare shpesh shpesh i rrezistuan rregjimit te korruptuar dhe brutal te feudaleve Turq, por kurre kunder fese se Turqve. Per ironi, ne shekullin e 19te, kur Padishahu dekadent Sultan Mahmud i II deklaroi politiken e tij te “Tanizmatit” (Reformimin), ishin Shqiptaret Musliman dhe Boshniaket ata qe u cuan kunder “Ottomanizmit,” krijuan shtetet e tyre Islamike dhe deklaruan Jihad (lufte vetembrojtese) kunder “Turqve te rrezikshem qe tradhetuan stilin Islamik te jetes”.

    Muslimanet Shqiptar jane krenar qe jane Evropian, Arian me origjine Musliman. Si simboli i Shqiponjes se tyre te Zeze, ata shohin ne Orientin Islamik dhe ne Perendimin Evropian me admirim, por ne zemrat e tyre ata kurre nuk iu nenshtruan diktatit Turk apo skemave Perendimore.



    Data precise e mas konvertimit ne Islam ne Shqiperi dhe Maqedoni eshte e debatueshme, por reportet e dioqezes te derguara nga Peshkopet Shqiptar te Durresit papeve dhe Congregatio de Propaganda Fide (qendres se propagandas se Fese, ne Vatikan) na lejon ne qe te arrijme ne nje date te perafert te Islamizimit te Shqiptareve. Burimet indikojne qe konvertet me te hershem origjinuan mes kryetareve te fiseve dhe te masave te shtypura te shoqerise Shqiptare qe aspironin qe te permiresonin gjendjen e tyre shpirterore dhe sociale.[xii]

    Shumica e Shqiptareve te Tivarit qe nuk emigruan ne Itali dhe ne Austri pranuan Islamin. Kur konvertimi ne Islam u shtua, kishat e braktisura u kthyen ne xhamira. Ne 1610, vetem dy katedrale sherbyen per nje mije katolike roman.[xiii] I derguari i Papes, Marino Bizzi shkruajti ne te njejtin vit se perballe klerit te fjetur dhe te paedukuar katolik, perhapja e Islamit ne Shqiperi “nga hoxhallare te zellshem dhe dervishlere te hijshem” ishte i gjalle dhe entuziaste.[xiv] Vetem klanet e Miredites dhe Klementit ne menyre fanatike iu permbajten Katolicizmit rural Roman, duke marre shans nga avantazhi qe Osmanet i kishin dhene fiseve te tyre si “njerez te mbrojtur’. Disa fise te Toskeve Jugor qendruan ne kishen Ortodokse Greke. Konvertimi masiv i Shqiptareve ne Islam morri pjese ndermjet 1620 dhe 1650. Brenda tre dekadash, 300.000 Shqiptar Katolik Roman pranuan Islamin.[xv]

    Pas renies se mbreterise Serbe dhe disintegrimin e Perandorise Bizantine ne mes te shekullit te 14te, malesoret Shqiptare rrimoren tokat e tyre te humbura te Ilirise, Maqedonise dhe Epirit. Ne dekaden e pare te shekullit te 14te, akoma nen presionin Sllav dhe Bullgar, klanet Shqiptare u perhapen ne Boetia, Attika, Thessali dhe Morea (Peleponez) te kontrolluara nga Greket, ku ata u ndeshen me baronet Franko-Norman dhe i pergatiten keto territore per Islamizimin e ardhshem. Pas rrenimit te Kostandinopojes nga kryqtaret ne 1204, fuedalet e vegjel Shqiptar dhe kryepleqte ndane mes tyre tokat e Ilirise Jugore tashme te marra nga “Greket” dhe i tranformuan ato ne zona te lira. Duke luftuar mes njeri tjetrit dhe duke i rezistuar pushtimit Serb, keto mini-shtete feudale Shqiptare furnizuan me mercenare te ashper fuqite regjionale Latine, te cilat luftuan per supremaci ne rruget tregtare te Adriatikut qe conin per ne Afriken Veriore Muslimane (Magrib) dhe ne Levant. Tosket Jugore zakonisht njohen sa per sy e faqe Perandoret Bizantine si sundues te tyre, por Geget katolike favorizuan pushtetin e Dukeve Franko – Norman, Veneciane dhe Papet e Romes. Ne 1417, Sulltan Muhamedi I e shtriu shtetin Islam mbi te gjitha territoret Shqiptare, duke e transformuar Shqiperine e Jugut dhe Epirin ne nje Sanxhak te ri te quajtur Arvanit-ili (toka e Arnauteve) me Argyrokastren (Gjirokastren) si kapitalin e tij.[xvi]

    Gjenerata e pare e feudaleve te vegjel Shqiptare mbajten fene Krishtere, por shumica e bijve te tyre u kthyen ne Musliman. Sulltanet Turq, asnjehere nuk i forcuan Shqiptaret qe te kthehen ne Islam. Ne te kundert peshkopet Katolike dhe patriarket Ortodoks morren timare te majme (prona, toke), dhe fiset e armatosura Krishtere sherbyen ne ushtrine Osmane. Ushtaret e krishtere ishin te mbrojture nga taksat dhe u paguanin mire nga autoritetet Muslimane. Fisi luftetar Katolik i Klementeve paguante vetem 1.000 akca taksa te Sanxhak-beu, dhe ata nuk paguanin taksat e ushr-it dhe awarid-i divani (lloj takes shteterore) si mbrojtes te rrugeve strategjike.[xvii]



    Gjate periudhes se Muratit te II, Shqiperia u kthye ne nje pjese integrale te shtetit Osman, por disa kryetare fisesh Katolike te Shqiperise Perendimore akoma vazhdonin te bashkepunonin me Republiken e Venecies dhe Mbreterine e Napolit. Ata, ne rastin me te pare grabisnin qytetet Muslimane. Keta kryetare fisesh ishin mjaft te pakenqaur me sistemin e timareve dhe dobesimin e feudeve te tyre. Ne 1431, klanet e fuqishme te Arianiteve dhe Kastrioteve – fuqia e te cileve kishte rene nen ligjet e Sheriatit – u rrebeluan kunder shtetit Islam. Por ata u shtypen serisht, sepse shumica e Shqiptareve Krishtere timar-mbajtes nuk e mbeshteten rremujen e tyre. Vetem nje bande e vogel rrebelesh e udhehequr nga Skenderbeu, qe ishte mjaft mire i armatosur dhe paguar nga mbreti i Napolit, vazhdoi luften deri me 1468. Nena e Skenderbeut ishte nje grua Serbe, por ai (Skenderbeu) studioi ne Stamboll. Pas vdekjes se tij, pax-Ottomanica u rikthye ne Shqiperi.

    Disa Shqiptare e pranuan Islamin – si me pare me katolicizmin Roman apo Ortodoksine Greke – per arsye te zakonshme, dhe disa nga fuqia thirrese e doktrines Islame. Padyshim qe ne duhet qe te mbajme ne mend se shoqerite mesjetare te Evropes ishin Katolike, Ortodokse apo Muslimane kjo sepse lideret e tyre mbeshtesnin rregjimet e tyre me ato ide. Por agjenti me i fuqishem i Islamizimit ne tokat e dominuara Osmane te Evropes Lindore nuk ishte as fuqia fitimtare Turke, as dekadenca e Kishave Krishtere, por puna misionare dhe stimuli i dervisheve dhe hoxheve Islam te cilet predikonin pa lodhje fjalet e Kuranit te afermve te tyre.[xviii] Edhe pas renies se rrebelimit te Skenderbeut, autoritetet Turke nuk i detyruan Shqiptaret e Krishtere qe te pranojne Islamin, pasiqe dihet qe Sulltanet Osman nuk Islamizuan dot as grate e tyre Serbe, Bizantine apo Perendimore. Megjithate disa te krishtere Shqiptare, Serb, Greke dhe Bullgare “ua dhane me qera” vajzat e tyre feudaleve Muslimane (derbeys) per nje periudhe te caktuar kohe. Feudalet Musliman paguan nje shume te caktuar parashe ndaj babes qe “jepte me qera” bijen e tij.[xix]

    Por ne Britanine e Krishtere, bujkroberit e feudaleve ishin shume here me te degraduar nga tradita e tyre e jus prima noctae, qe i dha feudaleve Britanike te drejten qe te perdhunonin ne naten e pare te marteses grate e bujkroberve te tyre Skoceze. Fisniket aristokrate Angleze nuk paguanin per kete (“te drejte.”)





    Gjate pushtetit te Sulltan Bajazidit te I, administratoret Musliman te sanxhakeve te Shqiperise, inaguruan sistem te ri ne timar-mbajtjen. Lufta shkaterruese e Osmanli – Timurid –it ne Anatoli e frenoi ekspansionin rapid te shtetit Islam mbi Evrope, por pas nje stagnimi ndermjet viteve 1402 – 1417, nen udheheqjen e Mehmetit te I, pushteti Osman u shtri ne te gjithe Shqiperine. Procesi i shtrirjes se pushtetit Osman mbi Shqiperi ishte nje process mjaft i veshtire pasiqe ne Shqiperi qe nga renia e pushtetit te mbreterise Serbe, nuk kishte ekzistuar ndonje pushtet qendror. Sultaneve Osman iu desh qe te krijonin lidhje vellazerore me cdo feudal individual apo kryetar fisi Shqiptar. Disa prej tyre u caktuan si kryetar vilajetesh (provincash) dhe te tjeret u caktuan komandant te trupave Krishtere ne ushtrine Osmane. Qendra e Skenderbeut ne Kruje, qe u morr me 1478, u riemerua Akca Hisar (Keshtjella e Bardhe), dhe mbrojtesit e Krishtere te Lesh-it (Lezhes) kapitulluan pa ndonje rrethim. Qyteti i Shkodres iu bashkua shtetit Osman me 1479. Dy vjet me vone porti i Durresit dhe keshtjella te tjera te pushtuara nga Venecianet ne brigjet e Adriatikut iu dorezuan Osmaneve. Ne vitin 1571 e gjithe Shqiperia ishte nen shtetin Osman.[xx]

    Gjate fushates se Sulltan Muhamedit te II kunder rrebeleve te Skenderbeut ne Shqiperine qendrore, Turqit ndertuan qytetin e madh te Elbasanit, qe u kthye ne qendren me te fuqishme te Islamizimit ne Shqiperi. Arkitektet Musliman ndertuan qytete krejtesisht te reja ne Shqiperi si Tirana, Peqini, Gjakova. Qindra ura te reja te ndertuara lidhen token qe me pare ishte nje periferi e dominimit Venecian dhe Dukeve Norman me zemren e civilizimit Islamik te Azise. Shume nga muslimanet e rinj Shqiptar ne menyre te vendosur mbeshteten urbanizimin dhe edukimin Islam te inaguruar nga pushtimi Osman mbi vendin e tyre. Hadim Suleiman Effendija, nje fshatar Shqiptar nga nje fshat prane Gjakoves i cili pas pranimit te Islamit u cua ne karriere ne postin e gjeneralit te larte te Sulltanit ne Stamboll, ndertoi nje sistem te tijin edukativ bursar dhe mbeshtetes per Shqiptaret e talentuar. Ai ndertoi ne Gjakove nje Xhami te madhe, nje kolegj Islam, nje shkolle fillore, librari, pazar per publikun, banjo publike dhe nje kulle me sahat.[xxi]

    Sipas censusit Osman te 1520es, ne sanxhaket e Shqiperise jetonin 15.000 Musliman, 2500 Hebrenje emigrante te debuar nga Spanja e ri-krishterizuar dhe Portugalia dhe 495.000 te Krishtere. Ndermjet 1506 dhe 1520, ne Shqiperi jetonin 5.850 Turq Musliman, dmth 1,01 perqind e popullsise totale te Shqiperise. Timar mbajtesit Turq ne Shqiperi, nuk ishin me shume se 800 trupa ushtarake, imam, ulema dhe familjet e tyre. Nje numer shume i vogel sǜrgǜnler-esh (Turqish te debuar) nga Konya dhe Juruku nomade nga Koja-ili, Sarukhan dhe Janik mbronin rruget strategjike prane Dibres kunder malesoreve te Shqiperise se veriut.[xxii]

    Pothuajse te gjitha 528 familjet Cifute qe u debuan nga Spanja ishin vendosur ne Vlore. Shumica e qytetareve Musliman te kohes jetonin ne Elbasan, Berat (i therritur nga Osmanet: “Arnavud Beograd” apo Velarde) dhe Tirane.[xxiii] Ne vitin 1583, ne Berat kishte 650 familje Muslimane dhe 400 familje Krishtere. Muslimanet dhe te Krishteret jetonin ne zona te ndara. Ne 1520en, ne sanxhakun e Elbasanit, Ohrit, Vlores dhe Shkodres, kishte rreth 3.000 familje fshatare Muslimane. Fshataret Musliman dhe Krishtere ne Shqiperine Osmane ishin mjaft mire te mbrojtur nga ligji Islam kunder abuzimeve feudale.[xxiv]

    Me qindra ishin Shqiptaret qe arriten pozita te larta ne shtetin Osman. Ndermjet atyre kishte shume vezire te larte te Portes se Larte si: Gedik Ahmed, Davud-pasha, Ahmed Dukagjin Zade, Kara Ahmed, Koca Sinan Pasha, Lutfi Pasha, Kara Murad, Tarhunku Ahmed Pasha, Ajaz Pasha, dinastia e famshme e Kryeministrave Qyprillinje (Koprulu) dhe te tjere.



    Agallaret Jenicere Shqiptare ishin ata qe udhehoqen ushtrine Osmane gjate fushatave te saj ne Hungari, Moldavi dhe Persi. Jahja Bej Dukagjini shkruajti ne Stambollin e shekullit te 16te, poezite me popullore te kohes ne Stamboll. Kontributi kulturor dhe ushtarak i Shqiptareve Musliman ne civilizimin Islam te mesjetes se vonshme nuk mundet te injorohet. Islamizimi u solli Shqiptareve shkrimin me germa Arabe, shkrim me te cilin arti i madh letrare “Aljamiado” (Bejtexhizmi) Shqiptar u shkrua.[xxv]

    Jeta e perditshme e Arnautllukut (Shqiperise) nen pushtetin e Portes se Larte u kthye ne nje jete kozmopolitane dhe qytetare. Ne shekullin e 16te fshataret Shqiptare, ashtu si Boshniaket dhe Bullgaret, migruan drejt kasabave (qytete te vogla) te ndertuara nga urbanistet Osman. Urbanizimi Islamik, edukimi dhe mundesite e punesimit i terhoqen Shqiptaret e varfer drejt Islamit, dhe nga fundi i shekullit te 17te shumica e tyre i braktisen kishat e Krishtera. Ne kohet e renies militare dhe politike te Perandorise Osmane, Krishterizmi ne Shqiperi ishte reduktuar ne nje fe remote te banoreve te viseve te thella malore. Islamizimi i Shqiptareve ka perparuar me shume ne qendrat qytetare Shqiptare te sanxhakeve te Elbasanit, Shkodres, Prizrenit, Vlores, Delvines dhe Ohrit sesa ne regjionet e izoluara te Alpeve te Shqiperise. Ne trevat e lashta te Maqedonise, banoret katolike dhe ortodokse Shqiptare e pranuan Islamin mjaft me shpejt sesa bujkroberit vendas te feudaleve Sllav. E njejta gje ndodhi edhe ne Kosove dhe Metohi, ku autoriteti i Kishes Ortodokse Serbe ishte mjaft i fuqishem, dhe qe autonimija e saj ishte e njohur nga Shteti Islam si autoriteti shpirterore i Sllaveve te Krishtere.[xxvi]

    Pjeter Mazreku, nje i derguar i Papes me origjine Shqiptare, qe hetonte renien rapide te Katolicizmit ne Sanxhaket e Prizrenit, Shkodres, Shkupit dhe Vuciternes, shkroi ne raportin e tij te 1624-es se shumica e Shqiptareve ne keto zona ishin Musliman. Raporti i tij, u konfirmua ne 1638 nga Gregori Bardhi, peshkopi i Tivarit. Ne Peje, Gjakove, Vuciterne dhe Prishtine, 90 perqind e qytetareve Shqiptar ishin Musliman. Kurse ne Janjeve, Novoberde dhe Trepce numri i familjve Muslimane ishte akoma me i vogel sesa i atyre te Krishtera.

    Shume te Krishtere Shqiptare dhe Serb emigruan nga Rumelia e Islamizuar per ne Itali apo Hungari. Me teper se 150.000 katolike Shqiptare migruan per ne Pulia pas renies se rrebelimit te Skenderbeut.

    Nga fundi i shekullit te 17te, aristokracia Shqiptare e Kosoves ishte Islamizuar pothuajse totalisht. I derguari i Papes, Marino Bizi qe vizitoi Shqiperine me 1610, nuk ekzagjeronte kur raportoi se Shqiptaret e sanxhakeve Perendimore ishin te humbur per Kishen Katolike.[xxvii]

    Krishterizmi ne Shqiperine para-Islamike nuk ishte asnjehere i forte. Shqiptaret katolike dhe ortodokse, thellesisht te ndare ndermjet lufterave te frikshme te “herezise latine” Perendimore dhe schimatizmit lindor, zhvilluan nje ndjenje mbijetese politike ne kete pellg teologjik. Pushtimi Serb i Shqiperise dhe politika e dhunshme e Serbizimit te heretikeve latin nga Dushani, shkaterroi ne menyre te ndjeshme rrolin misionar te prifterinjve katolik, shume kohe perpara ardhjes se trupave Turke ne Durres.[xxviii]

    Ne 1479, kontrate paqeje u nenshkrua ndermjet Portes se Larte fitimtare dhe Republikes se mundur Veneciane. Ne kete marreveshje, Venecia e frikesuar u detyrua qe te linte te gjitha dominionet e saja ne Shqiperi pervec qyteteve te Ulqinit dhe Tivarit te cilat qendruan nen pushtetin e saj deri me 1571.

    Menjehere pas thyerjes se rrethimit te Vienes nga veziri i madh Kara Mustafa (1683), Venecianet dhe “Lidhja e Shenjte” pushtuan Ballkanin Musliman. Por Jeniceret i prene ushtrite krishtere ne copa, dhe minoritetet katolike refuzuan qe te mbeshtesnin duken e eger te Holstein-it, i cili u arratis ne Hungarine perendimore te pushtuar nga Hasburget me 1690. Pas terheqjes se tij nga Bosnia dhe Serbia, 35.000 Serb, te udhehqeur nga peshkopi Arsen Crnoievif u larguan nga Kosova, me ftesen e Perandorit Hasburg Leopold I, dhe toka e liruar nga Serbet u morr nga 12 fise Gege qe erdhen nga Shqiperia e siperme.[xxix]



    Ne 1727, Muslimanet Shqiptare, Boshniak, Pomaket Bullgare dhe Turq munden ushtrite e kombinuara Austriake dhe Ruse, te cilat pushtuan serisht Rumeline. Njezet e pese vjet me vone, Muhamed Bushati, nje Pasha Shqiptar nga Shkodra, bashkoi fiset e Shqiperise Veriore dhe Qendrore dhe me ato pushtoi Ulqinin (Dulcigno), i cili ne ate kohe ishte kthyer ne nje qender piratesh te Krishtere dhe Musliman. I biri i tij, Kara Mahmut (“Kara i ziu”), nenshtroi Pashen me origjine Kurde te Beratit dhe kacaket Malazez. Ai ishte aq i fuqishem saqe mundte te pushtonte Republiken e Venecias, e cila kerkoi ndihmen e Sulltanit Turk per ndihme. Ne Shqiperine Jugore, Ali Tepeleni Pasha (i njohur me mire si Ali Pashe Tepelena), “Luani i Janines” (1740 – 1822), organizoi milicine e tij Muslimane, e cila me trimeri i luftoi Ruset ne 1787.

    Ali Pashe Tepelena


    Duke qene mirenjohes ndaj fushates se pameshirshme (qe Ali Pasha kreu) kunder rrebeleve Grek, Porta e Larte e gradoi ate si Pasha i Trikales ne Thessali dhe si “Dervend Pasha” i Rumelise. Ne 1788-en, ai u emerua si Pashai i Janines (Epir).

    Kur Republika Veneciane u pushtua nga ushtria e Napoleon Bonopartit, Ali Pasha i mundi trupat Franceze ne Dalmati dhe pushtoi Prevezen, Vonitzen dhe Butrintin. Admirali Britanik Nelson e pergezoi Ali Pashen dhe Sulltan Selimi i III e gradoi ate si guvernator te te gjithe Shqiperise. Dhjete vite me vone ai u be guvernator i Rumelise. Ne 1786, trupat e Kara Mahmudit i thyen trupat e Sulltanit ne Kosove, dhe artileria Shqiptare e derguar nga Ali Tepeleni Pasha, dezertoi ne krah te Mahmudit. Trupat e Ali Pashes sollen rregull ne regjionin verior Shqiptar te Sulit ne 1803, ku Krishteret lokal kishin masakruar disa fshatra Muslimane.

    Krijimi i nje shteti te pavarur Islamik Shqiptar (nga Pashallaret Shqiptare), u be i deshtuar kur nje sniper Malazez vrau Mahmud Pashen ne nje kurth. Ali Pasha gjithashtu u vra me 1822-shin pas dorezimit te tij ndaj ushtrise se westernizuar te Sulltan Mahmudit II-te qe u udhehiqte nga Khurshid Pasha dhe bejlere Shqiptare qe e rrethuan Ali Pashen per afro tete muaj. Ali Pasha u deklarua si rrebel nga Sulltan Mahmudi i II-te, kur Shqiptari fuqishem vendosi lidhjet e tija diplomatike dhe ekonomike me Britanine e Madhe, Rusine dhe Francen, kjo pa lejen e Stambollit. Vdekja e liderit te fuqishem Musliman Shqiptar, sunduesit te Janines, i dha kurajo rrebeleve Grek qe te shpallin pavaresine e Greqise


    Pas luftes Ruso-Turke te 1828 – 29es, Pasha Mustafa Bushati, aleati Shqiptar i shtetit te pavarur jeteshkurter Islamik Boshniak, te udhehequr nga Kapedani Hussein Aga “Zmay” (“Dragoi”), i mundi trupat e demoralizuara Turke te Sulltan Mahmudit te II dhe aneksoi Bullgarine dhe Maqedonine. Por ushtria e dyte e Sulltanit e komanduar nga Rashid Pasha, i mundi Shqiptaret ne Prilep. Trupat e Mustafes kapitulluan me 1831, pas kater muajsh rrethimi ndaj Shkodres, qe cuan ne rivendosjen e pushtetit qendror Turk. Ne 1847, Ismail Rahmi Pasha i Janines dhe Ismail Plassa Pasha i Prizrenit (Kosove), ndane Shqiperine ne kater vilajete (provinca). Ne ate te Shkodres, Janines, Kosoves dhe Manastirit (Maqedonia Jugperendimore)...
    Shkaterrimi i Perandorise Osmane, te mbidozuar me reforma pseudo-perendimore nga Sulltani Mahmudi II, te copetuar nga ringjallja Ortodokse Lindore e drejtuar nga St. Petersburg-u, e coi ate qe te deklarohet si “I semuri i Bosforit” dhe te denohej me vdekje ne thellesite sekrete te Orientit te Madh.



    Referenca:


    --------------------------------------------------------------------------------

    [i] Pollo dhe A.Puto, pp. 24-28

    [ii] Al-Sayyid Ahmad bin Al-Sayyid Zayni Dahlan, pp. 80-83.

    [iii] Arabet e zinje enigmatik “Kara Arapi” te Bosnies, Rumelise dhe Aranautllukut (Shqiperise) jane pershkruar nga eksploratori i famshem Musliman i Evropes, Efendi Evlija Celebi. Shiko: E. Chelebi, Petpis, Bulgarian tr. and ed. by S. Dimitrov, Sofia: Institut za Balkanstika pri BAN, 1972, p. 223, also ed. A. Matkovski, Makedoniya vo delata na stanskite patopistzy, Skopje (Uskub): Misla, 1991, p. 561.

    iv Burime te zgjedhura per historine e Shqiperise, vol. 3, Shqiperia nen sundimin feudal ushtarak ottoman (1506 – 1839), ed. nga I. Zamputi, S. Naci, Z. Shkodra, Tirane 1963, shtese gjithashtu; Dokumente te shek. XV per historine e Shqiperise 1479 – 1506, ed. nga I. Zamputi, Tirane 1967.

    [v] Zachariadou in: Latins and Greeks in the Eastern Mediterranean Aftetr 1204, eds Arbel, Hamilton, p. 214. Idem, “The catalanians of Athens and the beginning of the Turkish expansion in the Aegean Area,” in studi mediaveli vol. 31, pp. 821 – 838.

    [vi] Zachariadou, op. cit, p. 220, 222.

    [vii] H. Inalcik, Gelibolu, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden: E. J. Brill, 1979.

    [viii] Copia brevis Domini Innocentii ad Principes et Potentatus Christianos super cansa expeditions contra Turcum (A copy of the pope’s note of April 12, 1489)/ Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, II, vol. 56, fol 373.

    [ix] Thalloczy Jiricek, Sufflay, pp. 257 – 269.

    [x] Novakovic, pp. 153-155.

    [xi] Anna Komnena, p. 103.

    [xii] Encyclopedia of Islam, p. 653

    [xiii] M. Bizzi, relatione, op. cit, fol. 9.

    [xiv] Ibid, fol. 12 – 13.

    [xv] Voyages de Pietro Della Valle, Rouen: R. Machuel 1745, vol 1, p. 37. Also: Notize universalli dello stato di Albania e dell’ operato da Monsigniore Vincenzo Zmaievich, arcivescovo de Antivari, esaminante nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide di 3 Debr. 1703 – 1012, feb 1074, Bibliotheca Barberinna, Rome, MSS, no. L. p. 126.

    [xvi] H. Inalcik, Arnavutlluk, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden,: E. J. Brill, 1979, pp. 650 – 52.

    [xvii] H. Inalcik, “Timariotes Chretiens en Albanie au XVe sielce” in: Mitteilungen des Asteirrichische Staachzarsivs, 4 Band, Vienna, 1951, pp. 118 – 38.

    [xviii] P. Bartl, Die Albanische Muslime zur Zeit der Nationalen Unabhagtigkheitsbewegung, Weisbaden 1968, pp. 16 – 26.

    [xix] Vryonis, p. 203.

    [xx] G. Stadmuller, “Die Islamisirung bei den Albanern,” in: Jahrbucher fur Gechicte Osteuropas, no. 3, (1955), Munich, pp. 405 – 420.

    [xxi] Kiel, p. 21

    [xxii] H. Inalcik, op. cit, p. 651

    [xxiii] Ibid., pp. 654 – 656.

    [xxiv] Evliya Chelebi, pp. 555 – 561. Sratsimi, pp. 183 – 213.

    [xxv] Kalesi, pp. 49 – 61.

    [xxvi] Shkodra, pp. 160 – 71.

    [xxvii] Bizzi, op. cit., passim.

    [xxviii] Reported e Gillaume Adam, kryepeshkop i Tivarit te Mbreti Freng Filip VI Valois ne 1332, dhe letra e Guido de Padoves (1350), kuatuar nga C. Jiriek, Geschiste Der Serben, Gotha 1911 ….

    [xxix] Swire, pp. 16 – 17.



    --- bibliografia eshte prere sepse eshte mjaft e gjate ---




  16. #56
    bashkekohor Maska e ~Geri~
    Anėtarėsuar
    21-06-2004
    Vendndodhja
    USA
    Postime
    914
    Shkrimi lart me shtese

    ZANAFILLA E KOMUNITETEVE MUSLIMANE NĖ SHQIPĖRI



    Debati mbi islamizimin e shqiptarėve ėshtė njė nga temat mė
    intriguese tė historisė sė kombit tone. Islami, ka qėnė njė
    faktor tepėr i rėndėsishėm nė pėrcaktimin e fizionomisė sė
    shqiptarėve, si popull i ndryshėm nga fqinjėt, serbė dhe
    grekė. Islami i ka bėrė shqiptarėt kombin mė tė madh
    musliman tė Evropės. Ky fakt ka shtyrė shumė historianė dhe
    historibėrės tė orvaten dhe shpjegojnė PSE-nė e madhe tė
    islamizimit masiv tė shqiptarėve nė kundėrshtim me popujt e
    tjerė tė rajonit tonė. Nė lidhje me sa mė sipėr, disa nga
    arsyet kryesore tė islamizimit masiv tė shqiptarėve, lidhen
    me faktet qė:
    a) shqiptarėt nuk kanė patur kurrė njė kishė tė tyre, por
    kristjanizmi, qė nga koha e Kostandinit tė Madh e deri nė
    ditėt tona, i'u ėshtė imponuar nga kishat politike tė Romės
    dhe Kostandinopojės
    b) krishtėrimi ka shėrbyer si agjent i imperializmit
    bizantin dhe romak, dhe ėshtė pėrdorur sa nga Roma aq edhe
    nga Kostandinopoja pėr tė mbajtur shqiptarėt dhe popujt e
    tjerė nėn kontroll. Pėr kėtė arsye, shqiptarėt krishtėrimin
    e kanė kuptuar nė mė tė mirėn e rasteve si besnikėri ndaj
    padronėve tė tyre katolikė perėndimorė apo ortodoksė
    lindorė, sesa ndaj Zotit
    c) nė rastet kur shqiptarėt kanė dashur tė zgjedhin njė
    kristjanizėm ndryshe nga ai i kishės politike, siē ka qėnė
    shembulli i bogumilizmit, ata janė shtypur me zjarr dhe me
    hekur sa nga Kisha Lindore, aq edhe ajo Perėndimore.
    d) Duke qėnė se Shqipėria ka qėnė njė nga zonat kufitare mė
    tė rėndėsishme tė osmanėve nė Evropė, investimet masive qė
    ata bėnė nė infrastrukturėn e Shqipėrisė pas shekullit tė
    XV-tė, shėrbyen si agjenti mė i fuqishėm, i cili ndolli
    shqiptarėt drejt kulturės dhe fesė superiore tė
    Komonuelthit Turk. Zyrtarėt osmanė nuk gjetėn ndonjė
    zhvillim tė madh nė Shqipėri, por nė tė kundėrt, njė popull
    malėsor dhe tė varfėr, tė cilit i mundėsuan tė bėhet pjesė
    e botės sė qytetėruar. Ndėrtimi nga zyrtarėt osmanė, tė
    qyteteve si Korēa, Tirana, Elbasani (Il-basam) apo
    rindėrtimi i qyteteve si Berati, Prizreni, Shkupi etj, dhe
    kthimi i tyre nė qėndra tė biznesit tė perandorisė me
    perėndimin, shėrbeu si agjentė jo vetėm tė rritjes sė
    mirėqėnies sociale por edhe tė edukimit masiv tė
    shqiptarėve me islamin.
    e) Ndėrtimi i qyteteve shqiptare ka shkuar paralel me
    edukimin e elitave vendase, tė cilat nėpėrmjet sistemit
    edukues tė devshirmesė, pasi diplomoheshin nėpėr akademitė
    ushtarake osmane, ktheheshin nė shpirtin dhe mėndjen e
    klasės sunduese osmane dhe promotorė tė ekspansionit tė saj
    nė Evropė.

    Megjithatė, fakti qė shqiptarėt u islamizuan kaq masivisht
    tregon se nė mesin e tyre, ndjenjat miqėsore ndaj fesė sė
    Muhamedit duhe tė kenė ekzistuar kohė pėrpara ardhjes sė
    osmanėve.

    * * *
    Kontaktet e para tė popujve tė Evropės Juglindore me
    islamin, nisėn qė nė ditėt e profetit Muhamed, kur i
    fundit, ftoi perandorin bizantin Heraklius qė tė bėhet
    musliman. Megjithatė, kontaktet e islamit me Evropėn
    Juglindore janė intensifikuar edhe mė shumė nė kohėn e
    ekspansionit tė Perandorisė Umajade drejt Evropės.
    Perandoria e umajadėve qė u shtri nė cepat mė tė largėt tė
    Persisė, do tė penetronte nė Evropė nga Spanja e deri nė
    njė pjesė tė mirė tė qyteteve kryesore tė Italisė dhe
    Francės. Shekujt e tetė dhe nėntė pėrbėnė kohėn e artė tė
    ekspansionit arab edhe drejt ujrave tė Mesdheut dhe
    Adriatikut. Sipas shumė analeve historike islame, Tarik Ibn
    Zijadi, komandanti legjendar i muslimanėve afrikano veriorė
    qė pushtoi Andaluzinė, pėrshkruhet tė ketė qėnė njė djalosh
    bjond, i blerė nga piratėt arabė si skllavė, pranė disa
    fisesh `sakalibe' apo sllave qė jetonin nė tokat e
    Dalmacisė sė sotme.

    * * *

    Aktivitetet detare dhe komerciale tė arabėve nė Detin
    Mesdhe dhe Adriatik janė pėrqėndruar kryesisht pranė vijave
    bregdetare. Nė rastin e Shqipėrisė, qytete si Durrėsi,
    Ulqini, Vlora dhe Tivari, kanė qėnė disa nga pikat kryesore
    tė komunikimit tė islamit me popullatat vendase. Gjatė
    ekspeditave dhe tregtisė qė arabėt bėnin me popullatat
    shqiptare, nėpėrmjet veprimtarisė misionare ata kanė
    themeluan edhe komunitetet e para muslimane tė Shqipėrisė.
    Mbi ekzistencėn e komuniteteve muslimane nė vendin tonė, ne
    mėsojmė nga njė korrespondencė e vitit 1220 ndėrmjet
    peshkopit tė Durresit dhe kanonistit Demetrius Komantianos
    nė Ohėr. Nė letrėn qė peshkopi i Durrėsit i dėrgonte
    superiorit tė tij nė Ohėr, ku tė fundit i kėrkonte tė dijė
    sesi duhej tė sillet Kisha me minoritet fetare dhe nė
    veēanti armenėt (qė ishin monofizitė), metropoliti
    Demetrius, e kėshillonte peshkopin qė me "grupet
    minoritare, duke pėrfshirė kėtu ēifutėt dhe muslimanėt,
    Kisha duhej tė lejojė liri tė kufizuar..." Komunikimi
    ndėrmjet peshkopit tė Durrėsit dhe kanonistit Demetrius tė
    cilin e rrėfen historiani Xhon Fine nė librin e tij
    `Ballkani i Vonshėm Mesjetar', dėshmojnė se gjatė kohės sė
    mbretėrimit tė Perandorit Theodhori I nė Epirin Verior,
    pėrveē komuniteteve qė praktikonin fetė zyrtare tė Romės
    dhe Kostandinopojės (pra ortodoksinė dhe katoliēizmin)
    ekzistonin edhe tė tjera. Kėto komunitete, vuanin
    persekutime tė shumta nga sundimi bizantin, siē ėshtė rasti
    me komunitetin hebraik tė cilin Theodhori I e izoloi nėpėr
    geto dhe mė pas e ndaloi tė praktikojė hebraizmin.
    Megjithatė njė nga pikėpyetjet mė tė mėdha qė shumė
    shqiptarė mund t'i bėjnė vetes pasi lexojnė korrespondencėn
    kishtare, ėshtė se nga e kishin origjinėn muslimanėt e
    pėrmendur nė letėrkėmbim? Pėrgjigja pėr kėtė duhet tė
    gjendet nė emiratin mė tė afėrt islamik tė Shqipėrisė: nė
    Siēili.

    * * *

    Islami nė Siēili

    Arabėt, Siēilinė apo Al-Sikillinė kanė kėrkuar t'a
    pushtojnė qė nė kohėn e kalifit tė parė umajad, Muavija Ibn
    Sufianit (viti 652). Emri al-Sikillijah me tė cilin arabėt
    quanin ishullin, sipas shumė historianėve ėshtė versioni i
    arabizuar i emrit grek tė ishullit, i cili rrjedh nga dy
    frutat bazė qė rriten nė `tė, `siqi' dhe `ilahia' (fiq dhe
    ullinjė). Inkursionet arabe drejt Siēilisė, tė nisura nė
    kohėn e Muavijės, janė shtrirė nė njė interval kohe prej
    200 vitesh, ku emirė tė ndryshėm arabė, qė nga Ubejdullah
    bin Ahbabi dhe Habib bin Abu Ubejda kryen njė seri
    orvatjesh pėr tė pushtuar ishullin. Orvatja mė e famshme i
    pėrket viteve 739 – 740 kur arabėt mbajtėn tė rrethuar pėr
    mėse njė vit Sirakuzėn. Megjithatė, muslimanėt Siēilinė
    arritėn t'a pushtojnė vetėm nė kohėn e sundimit tė
    Algabidėve nė Ifriki (Tunizi). Emiri i dytė algabid, Abu
    Abaz bin Abdullah, ndėrtoi njė flotė tė fuqishme pėr
    shtetin islamik, tė cilėn nė vitin 827, kur piratėt
    siēilianė sulmuan dhe plaēkitėn Kajravanin, do t'a pėrdorte
    pėr t'ju kundėrpėrgjigjur piraterisė bizantine. Nė 18
    korrik 827 kur turmarkosi bizantin Eufemios, kishte
    probleme me sundimtarėt vendas, i fundit kėrkoi ndihmėn e
    emirit tė Ifrikisė, i cili dėrgoi Zijadullah bin Ibrahimin
    qė tė ndėrhyjė ushtarakisht nė ishull pėr tė mbėshtetur
    komandantin grek. Nė fushatėn e pushtimit tė Siēilisė,
    morrėn pjesė shumė berberė nga Ifrikija dhe muslimanė
    spanjollė tė udhėhequr nga Akbag bin Vekili, i njohur nga
    siēilianėt si Fargalus. Trupat spanjolle tė Fargalusit
    arritėn tė pushtojnė Palermon nė 12 shtator 831, ndėrsa
    pushtimi i plotė i ishullit do tė realizohej nė vitin 902
    kur Katania dhe Taormina hynė nėn sundimin e emirėve arabė.

    Era e artė e muslimanėve nė Siēili i pėrket shekullit tė
    10tė. Nė kundėrpėgjigje tė revolucionin shi'it tė
    fatimidėve nė Egjipt, sunitėt arabė tė Siēilisė kėrkuan tė
    ndahen nga juridiksioni i Kajros sė sapokrijuar, dhe njohin
    abasidėt e Bagdadit si kalifė tė tyre. Por berberėt kaluan
    nė anėn e fatimidėve gjė qė do tė shkaktonte trazira nė
    vend. Nė kundėrpėrgjigje ndaj kaosit tė krijuar, kalifi
    fatimid i Kajros dėrgoi si guvernator tė tij nė Siēili
    Hasan bin Ali al-Kalbin, i cili themeloi edhe dinastinė e
    kalbidėve. Gjatė sundimit njėqind vjeēar nga kalbidėt, nė
    ishull sundoi paqja dhe begatia. Arabėt zhvilluan shkencat
    dhe artet islame, dhe i dhanė Siēilisė ngjyrat arabe tė
    cilat lexohen deri nė ditėt tona nė toponominė e ishullit
    dhe banorėve. Kėshtu pėr shembull, familja Katani e tė
    famshmit Korado Katani nė filmin `La Piovera', rrjedh nga
    emri i fisit jemenit tė Benu Kahtanėve. Ndėrsa shumė
    provinca siēiliane deri nė ditėt e sotme kanė origjinė
    arabe. Kėshtu pėr shembull nė kemi Karonian e cila rrjedh
    nga emėrimi i lagjės e fisit al-Karunia, Katania nga
    al-Kahtanija, Marsala nga Marsha-Ali, Kalsa nga al-Khalisa
    etj. Gjatė kohės sė sundimit islam nė Siēili, emirėt arabė
    u bashkuan nė shumė raste me bizantinėt, siē ėshtė rasti i
    vitit 980, kur sulmuan trupat e perandorit Otto II nė
    Kalabri.
    Megjithatė, nė fillim tė shekullit tė 11tė kadijtė e
    Siēilisė hynė nė luftėra civile me njėri tjetrin, tė cilat
    ndikuan nė rrėnimin e Emiratit. Duke pėrfituar nga pėrēarja
    nė vend, konti norman Roger d'Hauteville erdhi nė ndihmė tė
    kadiut Ibn al-Thumna nė vitin 1061. Dhjetė vite mė vonė, nė
    1071, djemtė e tij, Robert le Guiskardi dhe Rogeri II nisėn
    pushtimin e Siēilisė, i cili pėrfundoi nė 1091. Rezistenca
    e muslimanėve kundėr pushtimit norman u udhėhoq pėr njė
    ēerek shekulli nga komandanti legjendar i muslimanėve
    siēilianė, Benaverti, i cili do tė mundej vetėm nė vitin
    1086 nė betejėn e Sirakuzės.
    Megjithė nėnshtrimin e muslimanėve, normanėt qė kishin
    plane imperiale drejt Lindjes sė Mesme nuk u morrėn me
    zhdukjen e tyre. Pėrkundrazi, muslimanėt u panė si shumė tė
    dobishėm nga normanėt, dhe nė veēanti mbretit Roxher II
    (1111 – 1154) i cili nė 1130 u shpall mbret i Siēilisė,
    Pulias dhe Kalabrisė, dhe kishte nevojė pėr dijet e tyre
    pėr tė pushtuar Ifrikinė. Megjithatė projektet imperiale tė
    normanėve hasėn nė shumė probleme, dhe mė nė fund, nė kohėn
    e mbretit Williami II, dėshtuan njėherė e mirė, pasi nė
    kėtė kohė, nė Egjipt u shfaq kampioni i antikryqėzatės
    evropjane, Salahudin al-Ejubi.

    * * *
    Burime te shumta historike tregojnė se edhe pasi normanėt e
    pushtuan Siēilinė, ata u treguan mjaft pragmatikė me
    muslimanėt, duke i lejuar tė jetojnė sipas modės sė tyre
    dhe tė mos ju kėrkojnė konvertimin nė kristianizėm.
    Muslimanėt qė njiheshin si luftėtarė tė mirė u rekrutuan nė
    mėnyrė masive nė ushtritė normane, ndėrsa shumė tė tjerė
    shėrbyen si sekretarė dhe shkollarė nė pallatet e
    sundimtarėve kristjanė. Ndėr ata mund tė kujtojmė
    gjeografin e madh arab, Al – Idrisin (1100-1165) qė jetoi
    nė Palermo, nė pallatin e mbretit Roxher II. Al-Idrisi
    shkroi gjėrė mbi simpatinė qė Roxheri II kishte ndaj
    islamit dhe arabizmit dhe vendin qė gjuha dhe shkenca arabe
    kishte nė pallatin norman. Lidhjet e Roxherit me muslimanėt
    shkaktuan nė disa raste acarime ndėrmjet tij dhe Kishės
    Katolike, e cila pėrfliste gjithmonė se normanėt ishin
    konvertė tė fshehtė nė fenė e Mahometit.
    Megjithatė, mardhėniet e muslimanėve me normanėt, u acaruan
    gjatė kohės sė Williamit I. Kulmi i acarimeve arriti nė
    vitin 1161 kur muslimanėt u rebeluan kundėr pushtetit
    mbretėror dhe taksave tė shumta. Tensionet e muslimanėve me
    kristjanėt u thelluan edhe mė shumė gjatė viteve tė luftės
    civile nga 1189-90, ndėrmjet Tankredit tė Leēes dhe Henrit
    VI tė hohenstaufenėve, qė ishte djalė bastard i mbretit
    Roxher II. Si pasojė e luftės, muslimanėt e persekutuar nga
    tė krishterėt u detyruan tė largohen nga qytetet drejt
    fshatrave dhe organizojnė rezistencė. Problemet e
    muslimanėve vazhduan edhe me ardhjen nė fron tė Frederikut
    II nė Siēili, i cili shtypi rezistencėn e tyre nė kalatė e
    Jatos dhe Entelės. Heroi i rezistencės muslimane ndaj
    sulmeve tė Frederikut II, njihet si Mirabetto nga
    italianėt. Por emri i tij i vėrtetė ishte Muhamed Ibn Abad.
    Ai ishte emir i qytetit tė Entellės dhe kėshtjellės sė
    Jatit rreth viteve 1220. Gjatė sundimit nė Entela, Ibn
    Abadi kėrkoi tė rivendosė pavarsinė e muslimanėve nga
    monarkia normane, dhe pėr kėtė refuzoi tė njohė pushtetin e
    Frederikut II, organizojė muslimanėt dhe biles shtypė edhe
    dinarė nė emėr tė tij. Pėr t'u pėrballur me rezistencėn
    muslimane, Frederiku II marshoi kundėr Entelės me mbi
    60.000 ushtarė, dhe pas njė rrethimi tė gjatė arriti tė
    bindė Mirabetton se nė rast dorėzimi, ata do tė liheshin tė
    lirė. Me ndėrmjetėsimin e kadiut tė qytetit, Mirabetto u
    dorėzua ndaj Frederikut, i cili e vrau nė kundėrshtim me
    besėn e dhėnė. Por rezistencėn e tė atit e vazhdoi e bija e
    tij, e cila u hakmorrė kundėr trupave tė Frederikut duke
    vrarė shumė prej tyre dhe rezistuar pėr njė kohė tė gjatė.
    Mė nė fund, kur trupat e normanėve arritėn tė thyejnė
    rezistencėn muslimane, ajo helmoi veten, pėr tė mos rėnė e
    gjallė nė duart e kryqtarėve. Vendosmėria dhe rezistenca e
    Mirabetos dhe tė bijės sė tij, la shumė mbresa mes
    bashkėkohėsve italianė. Megjithatė, Frederiku II qė ishte
    rritur nė mesin e kulturės islame, dhe nė fakt kishte edhe
    shumė tė dashura muslimane, pėr tė cilat edhe goditej nga
    Kisha Katolike mė vonė, me cytjen dhe mbėshtetjen e Kishės,
    arriti tė shkatėrrojė komunitetet muslimane tė Siēilisė.
    Pas nėnshtrimit tė Entelės, ai nisi internimet masive tė
    muslimanėve tė mbijetuar drejt Pulias dhe Brindisit. Tė
    kthyer nė bujkrobėr tė feudalėve italianė, faza finale e
    komunitetit muslimanė tė Italisė u zhvillua nė koloninė e
    Luēerės, e cila shtrihej disa kilometra nė lindje tė
    Brindisit. Muslimanėt jetuan nė Luēera pėr rreth 100 vjet,
    derisa nė vitin 1300 komuniteti i tyre do tė shfarosej nga
    angjevinėt apo detyrohej qė tė arratiset drejt brigjeve
    fqinje tė Shqipėrisė dhe Lindjes sė Mesme.



    Muslimanėt siēilianė nė Shqipėri

    Robert le Guiskardi qė pushtoi Siēilinė mė 1071, ndėrhyri
    ushtarakisht edhe nė tokat bizantine apo mė saktė nė
    Shqipėri nė vitin 1081. Pas vdekjes sė tij, i biri i tij
    Bohemundi dhe mė pas Roxheri II kryen njė numėr tė madh
    ekspeditash nė brigjet e Shqipėrisė. Njė rezyme e qartė mbi
    kėto luftėra ėshtė dhėnė nga Ana Komnena, e bija e
    perandorit Bizantin, Aleksi I. Nė fushatat kundėr
    Shqipėrisė, kontigjentet normane kishin nė pėrbėrjen e tyre
    shumė muslimanė siēilianė. Ndėr t'a mė i famshmi ka qėnė
    gjeografi musliman, al-Idrisi i cili pėrshkroi viset e
    Shqipėrisė nė punimet e tij.
    Megjithatė, muslimanėt e Siēilisė, nisėn tė zbarkojnė nė
    mėnyrė masive nė Shqipėri gjatė kohės sė sundimit angjevin.
    Sundimi angjevin sipas Eqerem bej Vlorės, zgjati nė Durrės
    nga viti 1271 deri mė 1372, ndėrsa nė Kaninė dhe Vlorė nga
    1272 e deri mė 1296. Sundimi i angjevinėve nisi nė vitin
    1271 kur mbreti i tyre, Karli pasi i morri pushtetin
    Manfredit, u shpall edhe mbret i Shqipėrisė. Pėr tė mbajtur
    vendin nėn pushtim, angjevinėt rekrutuan njė numėr tė madh
    muslimanėsh nga Luēera, kolonia muslimane qė shtrihej nė
    veriperėndim tė Brindisit, portit kryesor tė ekspansionit
    drejt Durrėsit. Ndėrtimi i kolonive me muslimanė nė
    Shqipėri ishte pjesė e politikės ekspansioniste angjevine
    drejt Bizantit. Analet historike tė angjevinėve flasin pėr
    shumė muslimanė qė janė vendosur nė viset e Shqipėrisė
    gjatė kohės sė sundimit tė tyre. Megjithatė kėtu mund tė
    pėrmendim disa nga faktet qė historiania Julie Taylor
    rrėfen nė librin e saj `Muslimanėt nė Italinė Mesjetare'.
    Ndėr tė tjera ajo kujton se nė vitin 1273 angjevinėt nisėn
    drejt Shqipėrisė, njė numėr shumė tė madh muslimanėsh, tė
    cilėt komandoheshin nga emiri Rikardo, ndėrsa i biri i tij,
    Haxhaxhi drejtonte furnizimet e ushtrisė nga Otranto dhe
    Bari.
    Po nė vitin 1273, Durrėsi tė cilin angjevinėt e kishin
    pushtuar, do tė komandohej nga njė musliman nga Luēera i
    quajtur Leone, i cili do tė zėvendėsohej njė muaj mė pas
    nga komandanti Musa qė drejtonte 200 trupa muslimanėsh.
    Musai drejtoi trupat angjevine nė Durrės deri nė vitin
    1275, kur u zėvendėsua nga komandanti Ibrahim. Por pėrveē
    Durrėsit, muslimanėt e Italisė u shpėrndanė edhe nė vise tė
    tjera tė vendit tonė. Kėshtu nė vitin 1275 kur angjevinėt
    pushtuan Vlorėn, ata vendosėn nė qytet mbi 300 harkėtarė
    dhe kėmbėsorė muslimanė tė cilėt udhėhiqeshin nga njė
    oficer i moshuar, i quajtur Salim.
    Vendosje tė tjera tė dokumentuara muslimanėsh drejt
    Durrėsit janė ato tė vitit 1279 kur nė qytet u vendosėn 53
    harkėtarė nga Luēera nėn udhėheqjen e emirit Ibrahim, si
    dhe stacionimi nė vitin 1275 i mbi 100 harkėtarėsh
    muslimanė nėn komandėn e Guillaume Bernardit dhe kėshtu me
    radhė. Nė vitin 1280, angjevinėt dėrguan nė Shqipėri edhe
    njė numėr shumė tė madh ndėrtuesish, artizanėsh dhe
    hekurpunuesish muslimanė, tė cilėt punuan pėr tė forcuar
    kėshtjellat nė Berat, Durrės etj. Njė nga ndėrtimet
    angjevine qė i ka mbijetuar kohėrave, sipas Eqrem bej
    Vlorės, ėshtė torra e bardhė nė Durrės, pranė portit,
    ngjitur nė murin e qytetit `turris magistra'.
    Por pėrvec ndėrtuesve, nė vjeshtėn e vitit 1280, angjevinėt
    dėrguan nga Durrėsi pėr tė marrė pjesė nė rrethimin e
    dėshtuar tė Beratit edhe 300 ushtarė tė tjerė muslimanė.
    Megjithatė, muslimanėt nuk shkonin gjithnjė mirė me
    angjevinėt. Kėshtu nė vitin 1278 njė numėr prej tyre
    dezertuan nga ushtria angjevine dhe u bashkuan me
    popullatėn shqiptare, ndaj tė cilės, sipas kronikanėve tė
    kohės, `ata tregonin mė shumė simpati sesa ndaj shtetit'.

    Mardhėniet e angjevinėve me muslimanėt nuk shkuan mirė pėr
    shumė kohė. Nė vitin 1300 Karli II, qė dhjetė vite mė parė
    kishte kėrkuar qė hebrejtė e mbretėrisė sė tij tė
    konvertohen nė kristjanizėm, tė njėjtėn kėrkesė do t'ia
    bėnte edhe muslimanėve tė Luēerės. Kur tė fundit refuzuan,
    Karli II qė ishte trushplarė nga urdhėri domenikan qė
    drejtonte inkuizicionin dhe Papa Bonifaci VIII, shkatėrroi
    qytetin e Luēerės dhe pas kėsaj detyroi muslimanėt tė
    kthehen nė skllevėr, apo muhaxhirė drejt tokave tė largėta.
    Shumė prej 80.000 banorėve tė Luēerės u vranė, dhe pjesa mė
    e mirė e tė shpėtuarve ishin ata qė sa pėr sy e faqe u
    deklaruan si kristjanė.
    Dezertorėt muslimanė tė vitit 1278 dhe pėr mė tepėr,
    muslimanėt qė shpėtuan nga masakra fetare e vitit 1300,
    ishin disa nga elementėt qė formuan bėrthamėn e parė tė
    muslimanėve nė historinė e Shqipėrisė. Shqipėria ishte
    vendi mė ideal pėr strehimin e muslimanėve nė zonat e
    Adriatikut. Nė tė, kristjanizmi shihej si ideologji e
    sundimtarėve lindorė dhe perėndimorė, dhe pėr mė tepėr
    relievi i thyer i vendit dhe mos – ekzistenca e ndonjė
    kishe shqiptare, favorizonte tė gjithė heretikėt e Evropės
    Juglindore tė gjejnė strehim. Prelatėt e bizantinė qė
    vizituan Labėrinė e shekullit tė 13tė, Kostandinopojės, i
    raportonin se banorėt e kėtyre zonash ishin ende paganė dhe
    kishin nevojė tė rikristjanizohen.
    Dėshmitė e peshkopėve tė Durrėsit dhe Ohrit dhe rrėfimet e
    kronikave angjevine, tė ndėrlidhura me numrin e madh tė
    muslimanėve tė vendosur nga angjevinėt dhe normanėt nė
    Shqipėri, janė gjurmėt e njerėzve tė parė, qė themeluan
    bėrthamėn e komunitetit musliman nė historinė e Shqipėrisė.
    Edhe pse ky komunitet duhet tė ketė ekzistuar nė formė
    minoritare (ashtu sikurse edhe hebrejtė), dhe nė disa raste
    edhe mund tė jenė detyruar tė konvertohet me dhunė nė
    kristjanizėm, nga frika e regjimit, fuqia e besimit dhe
    traditės duhet qė medoemos tė ketė mbijetuar mes tyre edhe
    pėr gjysėm shekulli, kur nė Shqipėri u shfaqėn sėrisht
    grupe tė mėdha muslimanėsh, por qė kėsaj radhe vinin nga
    lindja, dhe ishin turqit e Emiratit tė Ajdinit.
    Me copėtimin e Perandorisė Bizantine, dhe daljen nė skenė
    tė principatave tė pavarura shqiptare, dhe shfaqjen e
    princave tė parė tė islamizuar shqiptarė, siē ėshtė rasti i
    Jakub Shpatės, pasardhėsit e muslimanėve italianė tė
    vendosur nė Shqipėri kanė patur shansin tė shpallin
    botėrisht identitetin e tyre fetar, tė cilin e pėrqafuan
    edhe shumė shqiptarė. Rasti i islamizimit tė Jakub Shpatės,
    kohė pėrpara ardhjes sė osmanėve nė Shqipėri ėshtė njė
    shembull. Kronikat angjevine dhe normane, qė dėshmojnė pėr
    njė numėr tė madh muslimanėsh tė vendosur nė Shqipėri qė
    nga shekulli i 11tė dhe mė pas, na bindin se islamizimet e
    para tė Ballkanit nuk i pėrkasin kohėve tė Sari Salltėkut,
    siē disa studiues shqiptarė mendojnė, por shumė kohėve mė
    parė. Mesa kuptohet nga kronikat angjevine, misionarėt e
    parė tė islamizimit nė Shqipėri, duket qė nuk kanė ardhur
    nga Lindja por nga Perėndimi. Ata nuk ishin pushtues, por
    muhaxhirė tė cilėt gjetėn nė Shqipėri njė `safe heaven' nga
    masakrat qė Kisha Katolike organizonte nė Italinė
    Mesjetare.


    Referenca


    - Ballkani i Vonshėm Mesjetar, John Fine
    - Muslimanėt nė Italinė Mesjetare, Julie Taylor
    - Al-Sikilliya, Enciklopedia of Islam
    - Bizantine Empire, Dictionary of Medieval Ages
    -Islami ne trojet iliro-shqiptare gjate shekujve, Nexhat
    Ibrahimi.
    "Ta duam "Shqiperine", si shqiptaret "Ameriken"

  17. #57
    bashkekohor Maska e ~Geri~
    Anėtarėsuar
    21-06-2004
    Vendndodhja
    USA
    Postime
    914
    SHTRESIMET E IDENTITETIT KULTUROR E KOMBĖTAR SHQIPTAR:ĒKA MĖ TUTJE?

    Dr. Milazim Krasniqi




    Identitetet e popujve, pavarėsisht se a definohen si vetėpėrcaktime, si diferencime nga tė tjerėt, ose si diferencime qė u bėhen nga tė tjerėt, nė fakt janė tė dhėna, tė lindura. Dėshmia mė e saktė pėr kėtė ėshtė shpallja e Krijuesit:



    “O ju njerėz, vėrtet Ne ju krijuam prej njė mashkulli dhe njė femre, ju bėmė popuj e fise qė tė njiheni ndėrmjet vete…( El-Huxhurat:13).



    Ėshtė e qartė se identiteti fillestar ademit i dhėnė nė fill tė krijimit tė njerėzimit, ėshtė shumėzuar nė identitete tė shumta etnike, gjuhėsore e racore, me qėllim qė ato ta pasurojnė njohjen e njeriut, ta bėjnė mė tė begatshme jetėn njerėzore, e kurrsesi nė farė funksioni tė konfliktualitetit a tė unifikimeve e asimilimeve tė dhunshme.

    Ndėrsa identitetet e dhėna prej Krijuesit, te popujt e ndryshėm kanė arritur ose arrijnė tė theksohen e tė funksionalizohen mė shumė a mė pak, nė faza tė ndryshme tė proceseve historike, sociale e kulturore. Shkalla e theksimit e tė funksionalizimit tė kėtyre identiteteve, duke qenė e ndryshme dhe e ndryshueshme nga rasti nė rast, e rrjedhimisht duke iu nėnshtruar njė procesi tė pandėrprerė tė lėvizjeve e tė transformimeve, nuk e konteston nė asnjė moment faktin e mėsipėrmė se janė tė dhėna, tė koduara nė vetė njerėzimin.



    Zhdukja e popujve- pėr shkak tė mizorive dhe degjerimeve morale




    Meqė gjatė ekzistencės sė njerėzimit ka pasur shmangie tė jashtėzakonshme nga identiteti themelor i njeriut si krijesė me mision tė veēantė nė Tokė, pra edhe nga procesi i njohjes dhe i bashkėpunimit tė ndėrsjellė, ku do tė respektoheshin dallimet e dhėna ndėrmjet popujve e fiseve, kanė ndodhur edhe raste tė zhdukjes sė popujve nga faqja e dheut dhe zėvendėsimi i tyre me tė tjerė. Pėr zhdukje tė popujve tė ndryshėm ka edhe lėndė dokumentare, veēmas nė periudhat e vona tė historisė sė njerėzimit. Kėtu do tė sjellim vetėm ndonjė shembull, sa pėr ilustrim. Fjala vjen, inkėt janė njė nga shembujt. Inkėt ishin njė fis, i cili nė shekulin XV arriti tė shndėrrohej nė popull dominues nė Ande, aq sa shteti i tyre shtrihej nė njė kohė nga jugu i Ekuadorit e deri nė veri tė Kilit, duke pėrfshirė edhe Perunė e Bolivinė. Por, ky popull i fuqishėm kishte njė kult tė tmerrshėm: flijimin e njerėzve nė ditė festash, sipas disa ritualeve makabre. Dhe u bė si u bė, inkėt u zhdukėn si popull, nė vorbullat e pushtimeve spanjolle qė pasuan.

    Njė popull tjetėr qė pati shkaktuar tėrmet nė lėvizjet demografike e politike nė Europė e nė Azi, ishin avarėt. Avarėt kishin prejardhje mongole, dhe jetonin nė njė territor tė gjerė, qė nga Bajkali e deri nė Kinėn Veriore. Pastaj u shpėrngulėn dhe ia mėsyen Europės, ku mposhtėn bullgarėt, hunėt dhe fiset sllave e madje rrezikuan edhe Bizantin. Por, pas atyre valėve tė shpėnguljeve e tė ekspeditave pushtuese, pasoi rėnia dhe madje zhdukja e tyre. Edhe avarėt kanė mbetur nė kujtesėn historike pėr prirjen e tyre qė tė bėnin mizori dhe pabesi tė pashembullta, gjė qė ėshtė me domethėnie tė madhe nė kontekst tė epilogut tė tyre.

    Kėto janė raste tė historisė mė tė re, ndėrsa pėr zhdukje popujsh na ka dhėnė dėshmi edhe Kur’ani, ku pėrmendet zhdukja e popullit tė Adit e Themudit, pėr shkak tė degjenerimeve qė lindėn nė mesin e tyre.

    Ka edhe raste kur ndonjė popull ose disa popuj, nuk janė pėrfshirė nga zhdukja e plotė, por janė pėrfshirė nga tjetėrsimi i identitetit tė tyre etnik. Rasti mė i afėrt pėr ne mund tė jetė ai i popullit bullgar. Bullgarėt kishin prejardhje turko-tatare. Ky popull arriti tė bėjė disa pushtime, po duke qenė mė i pakėt nė numėr, hyri nė njė proces asimilimi dhe u transformua nė popull sllavė.

    Njė realitet tjetėr jetėsor e historik ėshtė ai i fateve tė popujve qė as janė zhdukur plotėsisht, as janė asimiluar plotėsisht, por qė historia e tyre ėshtė e mbuluar nga amnezione tė mėdha nė periudha tė gjata historike, ashtu qė pėr fazat e hershme tė jetės sė tyre, nuk kanė kujtesė historike, ose e kanė tė mjegullt, tė ngatėrruar me mite e me legjendat e prodhuara sipas klisheve ideologjike tė kohėve mė tė reja. Njė rast drastik nga pikėpamja logjike, ėshtė ai i popullit sllavomaqedonas.

    Gjithė bota e di se ky popull me identiteti tė formėsuar pas Luftės sė Dytė Botėrore, ka prejardhje sllave dhe do tė ketė ardhur me valėt e invadimeve sllave nė Gadishullin Ilirik nė shekujt VII e kėndej. Mirėpo, nė librat e historisė dhe nė gjithė propagandėn kombėtare, sllavomaqedonasit kanė ngritur pretendimin se janė pasardhės direkt tė maqedonasve antikė. Kėshtu, njė ideologji e re kombėtare, nė kėtė rast sllavomaqedonase, ėshtė ndėrtuar mbi falsifikime drastike tė fakteve historike dhe manifeston kokėfortėsi iracionale nė mbrojtje tė njė idnetiteti nacional tė rrejshėm, vetėm e vetėm qė tė justifikohet me anė tė tij hegjemonia mbi njė popull tjetėr brenda tė njėjtit shtet.



    Lehtėsia e konvertimit tė sotėm tė shqiptarėve ka burim tė hershėm




    Sa u pėrket shqiptarėve, tashmė ėshtė njė standard tė thuhet se populli shqiptar ėshtė njėri nga popujt mė tė vjetėr tė Gadishullit Ilirik dhe tė Europės dhe kjo ėshtė normuar edhe nė librat e historisė. Dhe ėshtė e padyshimtė qė populli shqiptar ka njė identitet tė vetin nė aspektin e gjuhės, tė territorialitetit dhe tė etnopsikologjisė, marrė nė kuptim tė gjerė. Por, duke qenė njė popull i lashtė, pa dyshim ka edhe vėshtirėsi tė mėdha pėr dokumentimin me fakte konkrete materiale tė periudhave tė hershme tė ekzistencės sė vet. Qė nga dėshmitė e Herodotit 1 pėr alfabetin e pellazgėve, tė cilin e huazuan helenėt e deri te dėshmitė e Brokardit 2 pėr alfabetin latin nė librat shqipe, janė fragmente dėshmish tė palidhura, tė tėrthorta e tė cilat nuk arrijnė ta krijojnė njė pamje tė plotė tė ekzistencės dhe tė transformimeve pellazgo-iliro-shqiptare.

    Sot, kur shihet nė mėnyrė retroaktive ajo histori e shqiptarėve, megjithėse ende e paplotė, mund tė hetohen disa shtresime tė identitetit kulturor e kombėtar shqiptar, qė kanė ardhur si rezultat i fateve dramatike, tė pėrpjekjeve pėr mbijetesė e pėr zhvillim brenda njė identiteti kulturor e kombėtar tė veēantė, nė statusin e tė qenit popull i pushtuar gjatė dy mijėvjeēarėve.

    Rrjedhimisht, shumica e fakteve tė ditura dėshmojnė se shtresimet e identitetit kulturor e kombėtar shqiptar, mė shumė janė pasoja tė gjendjeve tė pushtimeve tė gjata se sa tė zhvillimit normal. Kjo do tė thotė se shumė herė ėshtė fjala pėr imponime tė vlerave nga jashtė, mė shumė me dhunė e mė pak si rezultat i njė procesi normal kontaktesh ndėrmjet popujsh e kulturash qė formėsohen nė vijimėsi tė ekzistecės e tė zhvillimit historik. Rrjedhimisht, ato shtresime identitetesh, nė shumė raste janė tė paharmonizuara njėra me tjetrėn, madje edhe tė konfrontuara, ashtu sikundėr ka qenė edhe gjeneza e tyre. Ndoshta nė kėtė kontekst edhe ėshtė rasti tė mendohet pėr njė ēast pėr atė lehtėsi me tė cilėn shqiptari i dikurshėm po edhe ky i sotmi ėshtė kovertuar e konverohet nė identitete tė tjera gjuhėsore, fetare, kulturore e kombėtare, si bizantinė, sllavė, turq, arabė, grekė, italianė e madje edhe nė ashkali e nė rusė, ku kėto entitetet e fundit janė edhe si raste tė shėmtuara tė kėsaj prirjeje nė ditėt tona nė Kosovė, e qė arsyetohen me ndonjė lehtėsim ose pėrfitim administrativ e material nė shtetet tė tjera. Duket se nė rastet e sotme tė konvertimeve tė tilla, kaq tė panatyrshme, aktivizohet ndonjė shtresė e atyre identiteteve tė dikurshme, tė lėkundura nė themele, (shtresat pellazge/ ilire, romane, bizantine, ose atyre tė konfrontuara( kastriotik/otoman, nacionalist/komunist), gjė qė e bėn konvertimin mė tė pėrballueshėm nė ndėrgjegjen e bartėsve tė kėtyre dukurive. Sa na ėshtė e njohur, nė kėtė kohė nuk ka raste tė tjera nė Europė, qė njė komb tė manifestojė prirje tė konvertimit tė lehtė tė identitetit administrativ si shqiptarėt. Probleme tė mėdha nė periudhėn e tranzicionit postkomunist kanė pasur edhe kombet e tjera ballkanike( kroatėt, boshjakėt, sllavomaqedonasit, serbėt, bullgarėt, rumunėt), po edhe kombet e tjera qė kanė jetuar nė orbitėn sovjetike, dhe ende kalojnė nėpėr njė proces tė rėndė ēmoralizimi tė shoqėrive tė tyre. Bie fjala, kontigjentet e prostitutave nga Moldavia, Ukraina, Bullgaria e Rusia, janė tabloja tragjike e atij ēmoralizimi dhe degradimi. Por, prirje tė theksuar pėr konvertim tė idnetitetit kombėtar nuk kanė manifestuar. Pėrkundrazi, shumica e kėtyre kombeve, nė kėtė periudhė janė shquar pėr modifikimin e doktrinave tradicionale nacionaliste dhe funksionalizmin e tyre nė realitetet e reja gjeopolitike. Kėtij sindromi nuk i kanė shpėtuar as dy kombet ballkanike me identitetet mė tė brishta kombėtare, boshnjakėt dhe sllavomaqedonasit. Ndėrsa, shqiptarėt kanė adoptuar si orientime dominuese ideologjitė kozmopolite, tė cilat edhe konvertimin e bėjnė moralisht mė tė justifikueshėm.



    Asnjė shqiptar i sotėm nuk krenohet se ka tradite ilirie




    Sot nė identitetin kulturor dhe kombėtar tė shqiptarėve, si njėfarė vetėpėrcaktimi nė nivele tė definimit tė prejardhjes, ėshtė e injektuar njė dozė e identitetit antik ilir. Kjo shtresė identiteti antik mė shumė ėshtė marrė si mitologji, e mė pak si argument historik, pėr shkak se historia ilire shfaqet e fragmentuar, e fshirė nė kapitujt e saj kryesorė. Nė nivelin e kulturės materiale, vėrtet kanė mbetur trashėgimi objekte tė shumta arkeologjike, me tė cilat arkeologėt bėjnė pėrpjekje tė rikonstruktojnė periudha dhe ngjarje tė ndryshme. Fatkeqėsisht, ende nuk ėshtė gjetur askund sė paku njė fjali e shkruar ilirisht, e cila do tė ishte njėfarė ēelėsi pėr lidhjet ndėrmjet ilirishtes antike e shqipes. Argumenti mė i fortė qė pėrdoret pėr argumentimin e lidhjeve gjuhėsore tė ilirishtes me shqipen, janė toponimet e disa qyteteve si Skupi, Skodra, Naisus, tė cilat edhe pse janė ndryshuar nė ndonjė element tingullor, prapė kanė ruajtur natyrėn me rastin e transformimit nga ilirishtja nė shqipe.3

    Por, fragmente e argumenteve tė gjetura, nuk e mposhtin faktin se shtresa e identitetit antik ilir te shqiptarėt e sotėm, ėshtė nė shumė vende e mbuluar nga harresa.

    Ajo qė ėshtė edhe mė e dukshme, kjo shtresė e identitetit ėshtė pasive, dhe funksionon kryesisht nė tematikat letrare dhe nė debatet historike. Pra, kjo shtresė e identitetit nuk tregon sot fuqi qė tė regjenerohet, nuk prodhon energji nė kontekstin e vetėpėrcaktimit tonė kulturor e kombėtar. Fjala vjen, asnjė ngjarje e Ilirisė antike, qoftė kulturore, qoftė historike, nuk shėnohet sot nga shqiptarėt, me ēka do tė mbahej e gjallė tradita. Poashtu, asnjė figurė historike ilire nuk ka gjetur identifikim nė politikė. Shqiptarėve tė sotėm as qė u shkon ndėrmend ta aktivizojnė modelin e ekspeditave pushtuese tė Pirros, veēse e kanė temė mė tė shpeshtė humbjen e luftėrave tė Teutės, humbjen fatale tė mbretit Gent, humbjen e Batos sė desidiatėve, tradhtinė e Demeter Farit, tradhtinė e Batos sė breukėve, etj. Ėshtė e qartė se kėto kanė njė pėrsėritshmeri tė habitshme nė historinė e re tė shqiptarėve, por kjo ėshtė njė traditė negative dhe si e atillė nuk ka fuqi tė participojė mė aktivisht nė identitetin shqiptar.

    Mbetet qė pika kulmore e afirmimit tė kėsaj shtrese tė identitetit antik ilir ėshtė arritur me pėrdorimin si argument politik tė identitetit ilir, bile mė shumė tė atij pellazg, nga ideologėt e Rilindjes Kombėtare Shqiptare, tė cilėt nė memorandumet qė u dėrgonin Fuqive tė Mėdha, dhe nė studimet historike, argumentonin lashtėsinė pellazge e ilire tė shqiptarėve.4

    Nė letėrsi dhe nė pikturė ende sot pėrdoret si tematikė mitologjia ilire, dhe thėrmiat e njohura tė historisė sė saj.5 Por, ky tematizim megjithatė ka mbetur shumė i kufizuar dhe nuk ka prodhon ndonjė element tė fuqishėm tė identitetit kulturor. Asnjė shqiptar i sotėm nuk krenohet se ka traditė ilire.

    Bile, sot kur kombi shqiptar ėshtė kombi mė i varfėr i kontinentit, ka raste kur pėrmendja e tė qenit populli mė i vjetėr i gadishullit e i kontinentit, tingėllon si alibi e rreme pėr gjendjen e tashme. Regjinal Hiberti e ka goditur saktė kėtė gjendje kur ka thėnė se “ shqiptarėt janė njė nga popujt mė tė vjetėr tė Europės, por vendi i tyre ėshtė njė nga shtetet mė tė reja tė Europės. Tė jesh kaq i vjetėr dhe njėkohėsisht kaq i ri, ėshtė njėfarė fati i keq”.6

    Kur tė plotėsohet tabloja e dhėnė nga Hiberti, me faktin se mė shumė se gjysma e kombit shqiptar as qė ėshtė pėrfshirė brenda shtetit shqiptar qė ėshtė ndėrkombėtarisht i njohur, veēse ka mbetur nėn sundime e administrime tė huaja, (Ēamėria, Kosova, Lugina e Preshevės, Maqedonia, Kraja e Ulqini), ėshtė e qartė se sa ters ėshtė ky fat dhe sa pak zė vend nė realitetin e hidhur, argumentimi me identiteti antik ilir a pellazg.



    Zhdukja fizike nė periudhėn e sundimit serb



    Amnezioni ilir apo alban/shqiptar ka qenė edhe mė i rėndė nė periudhėn e gjatė tė pushtimeve bizantine, e cila pasoi pacifikimin ilir tė arritur nė pėrmasa tė mėdha nga Perandoria Romake. Po ai Reginald Hibert qė cituam mė herėt, thotė pėr Shqipėrinė se “Lidhja e gjatė me Kostandinopojėn nuk e la tė krijonte identitet politik”.7 Por, nuk ėshtė se mbeti vetėm pa identitet politik po nė atė periudhė shqiptarėt mbetėn edhe pa identitet kulturor. E tėra qė vjen si trashėgimi kulturore dhe qytetėruese nga ajo periudhė, veē shqiponjės me dy krerė nė flamurin kombėtar, vjen nė formė emrash tė disa perandorėve bizantinė me origjinė ilire, prej themeluesit tė Kostandinopojės, Kostandinit tė Madh e deri te Justiniani. Por, njė prejardhje etnike nuk ėshtė e mjaftueshme, pėr t’i bėrė kėto figura elementė tė identitetit shqiptar 8. Dhe nė pėrgjithėsi, qytetėrimi bizantin, me luftėra tė pėrgjakshme pėr pushtet, nga mė mizoret qė mund tė imagjinohen, me luftėra tė egra sektare ndėrmjet arianizmit e monofizizmit, me psikozat e mitingjeve dhe tė hipodromeve, ku ekspozoheshin gjymtyrėt e tė masakruarve 9, pėr shqiptarėt me formim nė shtratin e qytetėrimit perėndimor dhe pėr ata tė besimit islam, nuk paraqet njė mostėr qė motivon tė ndiqet. Si pėr kumt, bash ata qė u shpallėn trashėgimtarė tė qytetėrimit bizantin, rusėt, serbėt dhe grekėt, janė armiqtė historikė tė shqiptarėve dhe kryesit e mizorive mė tė llahtarshme kundėr shqiptarėve. Egėrsia serbe, e shartuar mbi mizoritė bizantine, ka bėrė gjenocid mbi shqiptarėt nė shekujt XI- XIV, aq sa e ka sjellė para zhdukjes fizike popullin shqiptar. Kjo ėshtė periudha e sllavizimit me dhunė tė shqiptarėve dhe tė toponimeve nė hapėsirat shqiptare, e qė edhe sot nuk janė ērrėnjosur plotėsisht. Noam Malkolm konstaton se “Duke marrė para sysh mbisundimin e serbėve ortodoksė, si edhe tė gjuihės serbe nė Kosovėn mesjetare, ka arsye tė mendohet se rrjedhas e ėprgjithshme e asimilimit ka qenė nė favorin e serbėve, me dias adallime tė vogla. Konkluzioni kryesor duhet tė jetė se, a marrė para sysh se nė ē’shkallė ka qenė asimilimi, ai ėhstyė bėrė: shumė veta tė cilėt iu nėnshtruan kėtij procesi, duhet tė kenė lėnė gjuhėn e tyre shqipe dhe janė bėrė serbė”. 10

    Kjo ėshtė periudha kur edhe kishat bizantine uzurpohen nga kisha serbe dhe shpallet trashėgimia dhe pronėsia ekskluzivisht serbe mbi to, edhe pse shumica e shqiptarėve tė Kosovės sė sotme dhe tė viseve lindore shqiptare, aderonin nė fenė ortodokse Kjo ėshtė periudha kur aplikohet “Zakonik cara Dushana” sipas tė cilit shqiptarėt gjymtoheshin, nė rast se nuk e pranonin ortodoksinė serbe: “Nėqoftėse ndonjė heretik kapet duke jetuar ndėr tė krishterėt, le tė dėmkoset nė fytyrė dhe le tė dėbohet”. 11

    Pra, nė kėto periudha tė gjata tė pushtimeve bizantine e serbe, as qė mund tė bėhet fjalė pėr zhvillimin e identitetit shqiptar, po vetėm pėr njė proces tė zhdukjes fizike dhe kulturore tė shqiptarėve pėrkatėsisht tė mbijetesės kritike. Dihet se nė periudhėn para Betejės sė Kosovės tė vitit 1389, pjesėn mė tė madhe tė Kosovės e sundonte Vuk Brankoviqi, ndėrsa pjesėn lindore tė saj, me minierat e njohura tė Novobėrdės, i sundonte Llazar Hrebelanoviqi.12 Ėshtė shqetėsues fatki qė tėrė ky realitet i gjendjes sė pushtimit tė Kosovės dhe tė viseve tė tjera shqiptare nga serbėt, dhe rpocesi i zhdukjes sė tyre fizike nga serbėt, para ardhjes sė osmanėve, margjinalizohet ose edhe fshehet nga historiografia shqiptare



    Sami Frashėri - simbol i identitetit tė dyfishtė



    Proces i zhdukjes fizike tė shqiptarėve nga ana e Perandorisė serbe dhe i asimilimit kulturor nga Perandoria e Bizantit, u ngadalėsua dhe mė tutje pothuajse u ndėrpre, pas fitores sė Perandorisė Osmane kundėr serbėve dhe mė tutje kundėr Perandorisė Bizantine.

    Zėvendėsimi i pushtuesve tė egėr, serbė e bizantinė, tė cilėt kishin pėr qėllim shfarosjen fizike tė shqiptarėve dhe fshirjen e gjurmėve tė tyre kulturore, me njė pushtues tė butė, i cili sillte edhe mesazhin hyjnor tė Islamit, ishte fillimi i njė fati tė ri historik, kur fillon e krijohet njė shtresė e re e identitetit kulturor e kombėtar tė shqiptarėve. Prej kėsaj kohe ka njė profilizim tė ri, mė tutje edhe njė qėndrueshmėri identiteti kombėtar shqiptar.

    Sot, mund tė flitet pėr njė shtresė tė identitetit shqiptarė nga periudha otomane. Kolosi i dijes, Sami Frashėri, ėshtė nė tė njėtėn kohė refermator i kulturės turke dhe ideolog i ēėshtjes shqiptare. Ai ėshtė nė tė njėtėn kohė shkrimtar turk dhe shkrimtar shqiptar. Sami Frashėri ėshtė simbol i njė simbioze kulturore turko-shqiptare, tė bazuar nė shtratin e qytetėrimit islam.

    Kjo traditė pesėshekullore, ka mbetur nė disa aspekte edhe pas largimit tė Turqisė nga gadishulli Ilirik nė vitin 1912. Madje, nė disa qytete tė mėdha shqiptare si Shkupi, Prishtina e Prizreni, e folmja turqisht ka mbetur pėr decenie tė tėra si gjuhė e familjes, edhe te shtresa qytetare shqiptare. Sot kjo traditė ėshtė nė tė perėnduar, por ama vetėm pas gati njė shekull tė largimit tė Turqisė.

    Pėrderisa breda vetė popullit shqiptar kjo gjė ėshtė pėrjetuar si krejt legjitime dhe jokonfliktuale, ajo ėshtė keqpėrdorur nga armiqtė e shqiptarėve. Fjala vjen, nė rrokullimėn e luftėrave ballkanike, Mali i Zi nė vitin 1913, pati ndėrmarrė njė projekt pėr konvertimin me dhunė tė shqiptarėve muslimanė tė Rrafshit tė Dukagjinit nė ortodoksė. Ky projekt u kthye nė njė gjenocid kundėr popullsisė shqiptare. Ndėrsa, nė rrokullimėn e Luftės sė Dytė Botyėrore, ideologjia fashiste zervase, e ka pėrligjur gjenocidin kundėr shqiptarėve, nė Ēamėri, duke i trajtuar si turq qė duheshin dėbuar nga toka greke.

    Mė duket indikative e dhėna se shpėrnguljet e mėdha shqiptare nga Kosova dhe viset e tjera shqiptare tė mbetura nėn pushtimet sllave, nė vitet 1912- 1955, kanė qenė tė drejtuara pėr nė Turqi. Kjo sigurisht ka qenė si rezultat i politikave koniukturale tė qeverive serbo-jugosllave e turke, (Konventa e nėnshkruar nga Stojadinoviqi e Ataturku nė vitin 1937 dhe Marrėveshja Xhentėllmene ndėrmjet Titos e Kyprillisė e vitit 1953.) Por, kjo politikė koniukturale, nga pikėpamja turke dhe e shqiptarėve qė dėboheshin nga atdjheu i tyre, ishte e bazuar edhe nė prirjet qė pulsonin nė vetė realitetin jetėsor, qė ishte formėsuar si afri e ndėrsjellė nėpėr shekuj, nga prezenca dhe nga ndikimi i Turqisė mbi identitetin e popullit shqiptar.



    Ridefinimi i identitetit kombėtar: drejt panamerikanizmit shqiptar?



    Pas ardhjes nė krizė tė doktrinės dhe tė praktikės sė socializmit jugosllav, e cila identitetin kulturor dhe kombėtar shqiptar e mbante nėn trysninė e fuqishme tė sllavizmit tė ambalazhuar si kozmopolitizėm, filloi njė fazė e re e rifedinimit tė identitetit kombėtar tė shqiptarėve nė Kosovė dhe nė viset e tjera tė pushtuara nga sllavėt.

    Nuk ėshtė pa interes tė pėrmendet se pas dyzet vjetėve, kur filloi njė valė e re e shpėrnguljeve masive tė shqiptarėve nga Kosova, ( nė vitet 1994-1999), ajo u drejtua pėr nė shtetet europerėndimore, e aspak drejt Turqisė. Kjo pėr arsye se lidhjet me Turqinė qenė shkėputur, ndėrsa me Europėn Perėndimore qenė intensifikuar. Mė duket se kjo prirje e re e shkuarjes drejt shteteve europianoperėndimore, ka tė bėjė edhe me zbehjen e dukshme tė identitetit islam tė shqiptarėve, nė deceniet e jetės nėn socializėm dhe me forcimin e njė shtrese europiano-perėndimore tė identitetit kombėtar. Partia e parė politike jokomuniste e krijuar nė Kosovė, Lidhja Demokratike e Kosovės, (1989) u shqua pėr njė orientim tė theksuar propagandistik europiano-perėndimor, i cili u shndėrra nė diskurs dominues edhe nė opozitėn qė lindi nė Shqipėri njė vit mė vonė.

    Kėto zhvillime ideologjike, politike dhe mė tutje ushtarake, nė rastin e luftės nė Kosovė (1998-1999) dhe nė Maqedoni (2001), qenė me ndikim edhe nė identitetin shqiptar nė pėrgjithėsi, te tė cilėt nė kėtė periudhė ka triumfuar botėkuptimi pėr identitet perėndimor, pėr ēka edhe i kanė shpallur aspiratat e tyre pėr integrimet e plota euroatlantike. Roli kryesor i Shteteve tė Bashkuara nė vitin 1999, nė ndėrprerjen e spastrimit etnik dhe tė gjenocidit kundėr shqiptarėve tė Kosoėvs, ėshtė momenti kyē, i cili prodhon kėtė ndjeshmėri proamerikane. Nė luftėn e fundit amerikane kundėr Irakut, elitat politike shqiptare, nė Shqipėri dhe nė Kosovė, shpalosėn solidaritetin dhe madje pjesėmarrjen nė koalizionin ndėrkombėtar tė udhėhequr nga Shetet e Bashkuara tė Amerikės, me ēka kanė forcuar idenė e re, qė mbase mund tė emėrtohet si panamerikanizėm shqiptar.13. Ky sindrom panemarikanizmi, nė fakt ėshtė shtresa e tashme dominuese e identitetit tė proklamuar politik shqiptar.14 Sa ėshtė kjo gjendje emocionale rezultat i zhvillimit normal dhe i aspiratave normale, e sa i ngjarjeve tė imponuara, do tė shihet nė tė ardhmen, nga shkalla e integrimit. Ajo qė shihet sot pėr sot, ėshtė se potencialet pėr kėtė proces nuk shquhen pėr mobilitet tė madh. Mbetja e Kosovės pa status politik dhe tė qenit e Shqipėrisė si shteti i fundit nė listėn e shteteve europiane qė planifikohen tė pranohen nė Bashkimin Europian, ėshtė njė indikator i joqėndrueshmėrisė sė kėtij ekzaltimi tė proklamuar. Elementėt bllokues tė energjive tė kombit shqiptar, ende nuk janė identifikuar nė mėnyrė korrekte.



    Amnestohen tė gjithė pushtuesit, pėrveē Turqisė



    Sado qė shtresa e identitetit otoman ndėr shqiptarė tashmė rezulton e zbehur, mė duket se ende bėhen pėrpjekje qė ajo tė fshehet e tė mohohet krejtėsisht, pėrkatėsisht tė mbulohet nga amnezioni i plotė. Dhe kjo bėhet pėr dy arsye: e para, mendohet se duke i prerė rrėnjėt e lidhjeve tė gjata shqiptaro-turke, mund tė dobėsohet dhe eventualisht tė mposhtet Islami ndėr shqiptarė. Nxjerrja nė epiqendėr si identitet kombėtar dhe kulturor vetėm e njė shtrese tė identitetit krishterė tė shqiptarėve, qė ambalazhohet si “pėrkatėsi civilizimit europian”, bėhet pėr kėtė shkak. Madje edhe njė ngjarje si Beteja e Kosovės e vitit 1389, paketohet si gjoja luftė luftė pėr ruajtjen e lirisė sė popujve ballkanikė, pra edhe tė lirisė e tė pavarėsisė sė shqiptarėve. Ndėrsa mė herėt u konstatua se cila ishte gjendja e shqiptarėve nėn Perandorinė Serbe, para se ajo tė shkėrmoqej nga ardhja e osmanėve. Mė duket se fshehja e fakteve kaq tė fuqishme, pėrveē qė ka pėr qėllim zbutjen e qėndrimit antisllav dhe antiortodoks tė shqiptarėve, veēmas ka pėr qėllim mbajtjen e akuzės pėr Islamin si gjoja pengues tė lulėzimit tė shqiptarėve.

    Edhe lufta e Gjergj Kastriotit Skenderbeut, nė shumė aspekte tė saj, ėshtė e mbėshtjellė me mitologji, me funksion tė njėjtė ideologjik, pra pėr mbjelljen nė ndėrgjegje tė shqiptarėve tė ideologjisė, sipas tė cilės identiteti i tyre i vetėm ėshtė ai krishterė.

    E dyta, nė periudhėn e vet tė fundit, Perandoria Osmane, nuk kishte mbetur as hija e njė shteti qė rrezatonte kulturė, qytetėrim e vlera tė mėdha pėr njerėzimin. Ajo ishte pėrfshirė nga korrupsioni, nga injoranca dhe nga mipoia politike. Turqia e fundit tė shekullit XIX dhe e decenies sė parė tė shekullit XX, faktikisht ishte bėrė protektorat i disa shteteve perėndimore, veēmas Rusisė, e cila kishte marrė tė drejtat e pėrkujdesjes pėr ortodoksėt dhe tė Austrohungarisė e cila kishte fituar tė drejtat e protektoratit mbi katolikėt e Ballkanit. Egėrsia e ekspeditave pacifikuese xhonturke kundėr shqiptarėve kryengritės nė vitet 1910 1912, u shndėrrua nė armiqėsi pėr gjeneratat qė e themeluan shtetin shqiptar nė vitin dhe la vrragė tė thella nė kujtesėn e njerėzve. Prej andej u bart edhe nė arsim e nė kulturė, duke gjeneruar pėr decenie tė tėra armiqėsi kundėr Turqisė dhe veēmas kundėr Islamit, e duke i mohuar tė gjitha anėt e mira qė kishte sjellė pėr shqiptarėt ajo bashkėjetesė e gjatė nė Perėndorinė Otomane.

    Sindromi antiturk ushqehet vazhdimisht nga propaganda e ashpėr, e injektiuar qė nga programet shkollore e deri te komentet politike. Rrjedhimisht, nė njė pjesė tė madhe tė popullsisė, shfaqen hutesa e bllokime tė energjive, nga frika se pėrgjigjja nė kėto mostra, do tė shkaktonte rritje tė konfliktualitetit brendakombėtar.

    Shqiptarėt tashmė i kanė harruar, ose sė paku shtiren se i kanė harruar vuajtjet qė u janė shkaktuar nga dy pushtime italiane, nga pushtimi nazist gjerman, nga gjenocidi grek nė Ēamėri, e ka shenja se po relativizohen edhe hidhėrimet pėr gjenocidin e fundit serb nė Kosovė. Mbajtja e paragjykimit pėr Turqinė si pushtues, kur janė amnestuar pushtuesit mė tė egėr, nuk ka si tė shpjegohet ndryshe, veēse nė kontekstin e njė strategjie antiislame, si ndėr vetė shqiptarėt, qė duan tė mbajnė idenė se identitetit i tyre kombėtar ėshtė vetėm i krishterė, si nga tė huajt, qė e stimulojnė kėtė ideologji. Por, kjo prirje po e shkakton blllokimin e energjive, ēoroditjen e dialogut tė brendshėm dhe gjymtimin e identitetit shqiptar.



    Ēka mė tutje?



    E para, ėshtė i domosdoshėm rishkrimi kritik i historisė sė shqiptarėve, duke e dekontaminuar atė plotėsisht nga mitologjtė romantike iliro-pellazge dhe nga ideologjitė

    agresive antiislame. Vėrtet, pėrfytyrimet romantike pėr njė popull madhėshtor nė antikė, pėrplasen sot pėr njė realitet tė hidhur, sikundėr qė pėrfytyrimet pėr muslimanėt shqiptarė si antieuropianė potencialė apo tė fshehtė, nuk kanė asnjė qėndrueshmėri logjike. Poashtu edhe periudhat e pushtimit tė gjatė bizantin, e pushtimeve shkatėrrimtare mesjetare serbe, e luftėrave tė Gjergj Kastriotit, e integrimit nė Perandorinė Otomane dhe e komunizmit shqiptar, kėrkojnė interpretime tė reja shkencore, duke identifikuar pasojat dhe rezultatet pėr identitetin shqiptar. Nė njė interpretitm kritik tė hisorisė kombėtare, duhet tė pėrfshihen tė gjitha shtresat e identitetet, ashtu qė tė krijohet njė pamje e plotė dhe koherente, pa konfliktualitet tė mbarsur ideologjik. Fjala vjen, krahas identitetit kastriotik dhe prodhimit tė tij nė historinė dhe nė kulturėn kombėtare, duhet tė pranohet edhe ajo shtresė e identitetit kulturor me prejardhje otomane, e cila nė fakt u bė tharmi i ideologjisė kombėtare tė shqiptarėve.

    E dyta, ka ardhur koha tė mos injorohet identiteti aktual fetar i shqiptarėve, ashtu si ėshtė ai nė realitetin jetėsor. As nė kėtė nivel nuk ka nevojė tė konfrontohet asgjė, dhe as tė imponohet asgjė. Duhet hequr etiketa qė Islami na qenkėsh fe antieuropane dhe antiperėndimore, kur dihet se trualli i tė tri feve monoteiste ėshtė i njėjti dhe vetė Shpallja Hyjnore ėshtė unike. Rrjedhimisht, edhe Islami i shqiptarėve duhet tė pranohet ashtu si ėshtė nė tė vėrtetė: pėrqafim i Shpalljes Hyjnore15, e cila askujt nuk i imponohet me dhunė, por e cila vėrtet nuk mund tė mposhtet nga asnjė ideologji dhe nga asnjė luftė qė i bėhet. Nė pajtim me kėtė, duhet tė pranohet kontributi i dhėnė nga shqiptarėt muslimanė nė krijimin dhe zhvillimin e identitetit shqiptar dhe nė zhvillimin e gjithmbarshėm shqiptar nė kėta shtatė shekujt e fundit, qė nga shpėtimi nga asimilimi sllavė e bizantin nė Mesjetė e deri te krijimi i shtetit shqiptar dhe i ridimensionimee mė te reja gjeopolitike tė kombit shqiptar nė hapėsirat ballkanike.

    E treta, nė procesin e globalizmit, kultura dhe kombi shqiptar duhet tė vėnė nė pėrdorim gjithė spektrin e vlerave qė disponojnė, pra edhe vlerat dhe identitetin islam, nė mėnyrė qė nė integrime tė jemi partner i pashfytyruar dhe ashtu tė kontribuojmė mė shumė nė njohjen e ndrsjellė dhe nė zhvillimin pozzitiv tė bashkėsisė njerėzore. Tė qenėt nė njė pozicion gjeografik dhe qytetėrues tė urės lidhėse ndėrmjet Perėndimit e Lindjes, do tė duhej tė shndėrrohej nė njė favor pėr kombin shqiptar nė proceset e ardhshme tė integrimeve glolabe. Hezitimi sa u takon lidhjeve e bashkėpunimit me Turqinė dhe me botėn islame, duhet tė tejkalohet, sepse me to bashkėpunojnė tė gjitha kombet e tjera, duke pėrfshirė edhe amerikanėt, tė cilėt edhe kur sulmojnė njė shtet arab, si Irakun, atė sulm dhe invadim e bėjnė nga trualli i disa shteteve arabe, si Katari e Kuvajti. Rrjedhimisht, mbajtja e paragjykimeve dhe e “fajėsisė historike” pėr pėrkatėsinė islame tė njė numri tė madh tė shqiptarėve, nuk kanė asnjė mbėshtetje logjike. Thjesht janė komplekse tė imponuara nga armiqtė e shqiptarėve, tė cilėt kėtij kombi i kanė imponuar edhe njė ekuilibrim artificial tė identitetit shqiptar, duke e shtypur shtresėn e identitetit islam. Vetėm ekuilibrimi i vėrtetė i shtresimeve tė identitettit tonė, do tė na nxirrte nga vorbulli i falsifikimeve tė pėrfytyrimeve dhe tė realiteteve kombėtare, me ēka do tė qetėsohej ndėrgjegja e shumicės sė njerėzve shqiptarė. Ashtu do tė fitohej mobiliteti i kombit nė rrugėn e pėrparimit e tė emancipimit, ēka nėnkupton edhe ndihmėn e pakursyer tė Krijuesit, nė rast se veprohet nė rrugė tė drejtė.

    Pėrfundimisht, ky do tė ishte stabilizim nė njė identitet natyral, pas sa e sa shekujve tė humbjes nė vorbullat e amnezioneve tė mėdha, sikundėr ishin proceset e mėdha asimiluese: romanizimi, greqizimi, sllavizimi, e turqizimi, e sikundėr ndodh sot, konvertimi nė grekė, nė italianė e madje edhe nė ashkali e nė rusė. Pikėrisht kėto ndikime tė forta shfytyruese mbi identitetin kulturor e kombėtar, e veēmas atė fetar, si boshti kurrizor i harmonisė dhe i stabilitetit individual dhe kolektiv, e kanė katandisur kombin shqiptar nė mė tė varfėrin dhe gati mė tė parėndėsishmin e kontinentit europian, tė njohur pėr lėkundje ideologjike dhe shpėrndėrrime tė rrezikshme tė kėrkesave sociale dhe politike 16, si edhe pėr relativizime tragjike tė projekteve politike e kombėtare17.

    Po se a kemi nxjerrė mėsime tė dobishme nga pėrvojat e hidhura tė dy mijėvjeēarėve tė shkuar, ende nuk shihet qartė. Nė fakt, nėse nuk veprohet sipas strategjisė qė u skicua mė lart, duhet tė konstatoj me keqardhje se do tė vazhdojė katandisja e kombit tonė, si pasojė e brishtėsisė sė identitetit, e konfrontimit tė shtresave tė ndryshme tė kėtij identiteti dhe e rritjes sė presionit shkombėtarizues tė proceseve integruese globale. Ta zėmė, gjuha shqipe, e cila mbahet si argumenti mė i fuqishėm i identitetit kulturor e kombėtar tė ne shqiptarėve, nė tė ardhmen mund tė margjinalizohet edhe nga vetė shqiptarėt, tė cilėt nėn presionin e integrimit, do tė parapėlqejnė tė flasin e tė shkruajnė nė gjuhė tė tjera, anglisht, italisht, greqisht, ashtu siē kanė bėrė edhe paraardhėsit tanė, qė identitetin e vet gjuhėsor e kanė shfytyruar, duke parapėlqyer ose duke pranuar imponimin e latinishtes, greqishtes, sllavishtes a turqishtes.

    Procesi shfytyrues nė tė kaluarėn ka qenė disi mė i ngadaltė, edhe pėr shkak se pushtuesit kanė ardhur nė territoret shqiptare dhe e kanė imponuar me aparat shteti njė gjendje pushtimi, ndaj sė cilės ėshtė manifestuar njė dozė rezistence, ndėrsa sot shqiptarėt vetė shkojnė me vullnet nė vendet e tjera dhe me vullnetin e tyre bėjnė pėrpjekje tė integrohen nė identitete tė reja kulturore e kombėtare. Dhe mbi tė gjitha, ateizmi i injektuar nė tė kaluarėn komuniste me dhunė nga ideologjia dhe praktika agresive e komunizmit shqiptar dhe i pėrqafuar nga njė numėr i shqiptarėve tė brezave tė rinj, pėr shkak tė edukimit tė mbrapshtė, nė ndonjė rast edhe si farė “trendi europianizues” e mė shpesh si fshehje e identitetit tė vėrtetė fetar, ėshtė vetė tharmi i ēmoralizimit, i krizės sė identitetit tė sotėm shqiptar dhe i lehtėsisė sė konvertimit.

    Nga ana tjetėr, ėshtė krejt e qartė se nė mijėvjeēarin e ri, pėrmasat e gllabėrimit tė identiteteve tė brishta kulturore e kombėtare, janė shumėfish mė tė mėdha se nė dy mijėvjeēarėt e shkuar.



    Nė Prishtinė, 18 prill 2003

    Shėnime

    1. “Pellazgėt kanė qenė tė parėt qė i morėn shkronjat prej fenikasve dhe prej pellazgėve i morėn grekėt aty nga fillimi i shekullit XVI p.e.s” (cituar sipas Albert Kotini, Ēamėria denoncon, Fllad, 2001, Tiranė)

    2 “Shqiptarėt kanė njė gjuhė krejt tė ndryshme nga latinishtja, megjithatė ata kanė alfabetin latin nė tė gjitha librat e tyre” (citim sipas autorit tė njėjtė, fq. 130)

    3. “Kėto janė disa nga emrat e vendeve tė lashta tė Shqipėrisė, qė peshojnė nė punė tė autoktonisė sė shqiptarėvet. Po tė mendojmė mė njė anė se shumica e emrave tė tilla kanė humbur nė rrymė tė kohėve, pa lėnė gjurmė toponimi (nėnv. imi), e mė anė tjetėr se materiali arkival i mesjetės nuk ka dalė i tėri nė shesh, do tė pranojmė se emrat me tė cilėt mund tė operohet sot, nuk janė veēse mbeturina e fundit e burisė sė dikurshme. (Eqrem Ēabej, Studime gjuhėsore, Rilindja, Prishtinė, 1977, fq, 150)

    4.. ”Nė tė zanun fill tė botės, e qysh nė kohė qė njeriu ishte i padije e jetonte tui luftue njeni me tjetrin, u lkund prej Aziet nji komb njerėzish, shumicė e madhe, e u nda prej farėsh tė tjera e rej gjindhs tjerė, qė ishin ndėr ato dhenatė larga, e muerėn udhėn kah detri pėr me gjet njė dhe tjetėr, e pėr me mujtun me gjallue nė pushim, pa frikė e pa droje. Kėti kombi, qė iku nė kėtė mėnyrė prej Aziet, ia thojshin emnin Pellazgė.” (Pashko Vasa: Shqypnija dhe Shqyptarėt, 1879 te “ Pashko Vasa, Vepra 3. Rilindja, Prishtinė, 1989, fq. 241)

    5. Autori i kėtij teksti, ka botuar vepra letrare me kėtė tematikė si bie fjala dramėn “Monedha e Gentit, komedinė “Kush i bie fyellit”, si dhe njė numėr tė madh tė poezive me motive e tema nga historia dhe mitologjia ilire nė vėllimet me poezi: ”Qeshje sardonike, (1987) Formula e Katonit, (1990), Kurs pėr panotmimė, (1994) dhe “Dalja e atdheut edhe nga ėndrrat, (1996).

    6. Reginald Hibert, Fitorja e hidhur, fq. 11

    7. Po aty

    8. Dėshmi tė rralla tė pėrpjekjes pėr adoptimin e figurės sė Kostandinit tė Madh janė kėto vargje tė Naim Frashėrit: “Konstandin i madh qė thonė/ Edhe ai nga fara jonė”

    9.Shih: Ogyst Baji, Perandoria e Bizantint…

    10 Noel Malkolm, Kosova njė histori e shkurtėr, Koha, Prishtinė, 1998, fq.53

    11. Cituar sipas Noam Malkolmit, fq. 53

    12. Po aty

    13. Kur filloi intervenimi ushtarak i SHBA-ve dhe i koalicionit kundėr Irakut, nė Prishtinė u mbajt njė tubim publik nė pėrkrahje tė luftės. Krahas njė asociacioni tė veteranėve tė luftės sė UĒK-sė, organizator tė kėtij tubimi ishin edhe njė asociacion qė mirret me mbrojtjen e tė drejtave tė njeriut (!)dhe njė organizatė studentore. Ky spektėr heterogjen i shoqėrisė kosovare, nė pėrkrahje tė luftės sė SHBA-ve, bashkė me pjesėmarrjen e Shqipėrisė nė koalicion, e ilustron panamerikanizmin e shqiptarėve tė Kosovės po edhe tė Shqipėrisė zyrtare.

    14. Deri sa po merrte formėn pėrfundimtare ky tekst, nė Prishtinė u mbajt njė konferencė e organizuar nga strukturat e partisė mė tė madhe shqiptare tė Kosovės, Lidhja Demokratike e Kosovės, me temė tė formuluar kėshtu: “Demokracia amerikane-model pėr zhvillimet nė Kosovė”. Edhe ky aktivitet e ilustron pohimin tonė pėr prirjen jokritike drejt njė panamerikanizmi, madje edhe nė rastet si ky, ku kėrkohet qė tė shėrbejė si model demokracia e superfuqisė sė vetme tė botės sė sotme, nė rethanat kosovare, kur Kosova ėshtė nėn administrim tė huaj dhe nuk ėshtė fare shtet i pranuar!

    15. Mehdi Frashėri ėshtė njėri nga falsifikuesit e mėdhenj shqiptarė lidhur me natyrėn e Islamit. Ai nė veprėn “Problemet shqiptare”, pėrpiqet ta mohojė natyrėn hyjnore tė Kur’anit dhe ta paraqet fenė Islame si vepėr tė Muhamedit.

    16. Rebelimi i armatosur i vitit 1997 nė Shqipėri, krahas pėrgjegjėsisė objektive tė lideshipit pėr lejimin e skemave piramidale, krahas reagimit joadekuat ndaj protestave, krahas sponzoruesve tė jashtėm, qė e sponsorizuan destabilizimin e Shqipėrisė, duket sikur e ka pasur brenda vetes edhe tharmin e psikozave tė dikurshme tė herezive dhe tė rebelimeve bizantine.

    17.Aktualisht nė Kosovė ka disa projekte politike pėr tė ardhmen, e qė nė shumė aspekte janė kundėrthėnėse ndėrmjet tyre: 1.njohja sa mė parė e pavarėsisė formale tė Kosovės nga faktori ndėrkombėtar, (Rugova, LDK)ē 2. moratorium-afatizim pėr statusin final tė Kosovės, ( Thaēi, PDK)ē 3. shpallje e pavarėsisė nga deputetėt nė Kuvendin e Kosovės (AAK)ē 4. Unioni Kosovė-Shqipėri, (LPK)ē 5. bashkim i tė gjitha trojeve shqiptare (LKĒK dhe AKSH.)
    "Ta duam "Shqiperine", si shqiptaret "Ameriken"

  18. #58
    i/e larguar Maska e forum126
    Anėtarėsuar
    05-10-2003
    Vendndodhja
    USA
    Postime
    1,198






    Çfarë feje, vërtet, kishin shqiptarët para pranimit të Islamit?




    I

    Është trend kohe i disa dhjetëvjetëshave të fundit të po­hohet, si në qarqet akademike, ashtu edhe në të gjitha nivelet shkollore e deri në shtypin e verdhë, se të parët tanë, d.m.th. para-shqiptarët (ilirët) kanë qenë katolikë, fe kjo të cilën ata e pranuan vullnetarisht. Me fjalë të tjera, nga ajo që thuhet e shkruhet, mund të përfundojmë se Katolicizmi te para-shqip­tarët është kongenital, i natyrshëm, i lindur dhe se vetëm ardhja e osmanlinjve me Fenë islame e rrënoi këtë parajsë botërore, këtë rehati kozmike ku jetonin të parët tanë.

    Që në filim duhet të konstatojmë se kjo çështje është mjaft e vështirë e komplekse dhe kërkon çasje multidisipli­nare e serioze, të liruar nga tendencat me kohë të shtresuara dhe nga synimet evrocentriste dhe kristiane-centrsite, çfarë është rasti me shumë autorë shqiptarë të proveniencës kristiane dhe të proveniencës muslimane prokristiane.

    Të udhëhequr nga motive të pastra shkencore e kulturore, e brenda mundësive intelektuale e kohore dhe natyrës e vëllimit të këtij shkrimi, do të përpiqemi ta shtrojmë këtë çështje sa më drejtë, me çka nënkuptojmë: në bazë të literaturës rele­vante të shtrojmë çështjen e pushtimit të Ilirisë nga romakët dhe përpjekjet e tyre për romanizimin e ilirëve vendas, e më pastaj edhe përpjekjet e tyre për kristianizimin e ilirëve ven­das, por ta shtrojmë edhe rezistencën e ilirëve kundrejt pushtimit dhe asimilimit, akulturimit të huaj, dhe në anën tjetër, gjendjen e para-shqiptarëve me rastin e depërtimit të Islamit në trojet tona. Natyrisht, do të kufizohemi në rrafshin shoqëror e historik me elemente nga rrafshi politik, religjioz, mitologjik e të ngjashme.



    II

    Ilirët, përkatësisht para-shqiptarët, si një ndër dy-tre popujt më të lashtë të Evropës, në epokën parahistorike e historike kanë “banuar në një rajon të gjerë, i cili nga Perëndimi mbyllej nga Deti Adriatik dhe ai Jon, në Veri nga Alpet Lindore dhe Drava, në Lindje nga Danubi - Morava - Vardari, ndërsa në Jug nga Epiri dhe vise të tjera helene. Për­veç kësaj, mund të flitet me mjaft siguri për praninë e ele­menteve ilire në Azinë e Vogël, në Greqi dhe në Itali. Miss Edith Durham kufijtë e Ilirisë së vjetër i vë në Bosnjë-Herce­govinën e sotme, në Mal të Zi, Serbi, Dalmaci dhe arrijnë deri në Triestë. Në mbështetje të Strabonit, ajo pohon se epi­rotët, ilirët e maqedonasit flasin një gjuhë të njëjtë, një gjuhë jogreke, nga rrjedh shqipja moderne, gjuha më e vjetër e Ballkanit.

    Ilirët në kohën e depërtimeve romake, e para pushtimeve sllave, shtriheshin në Shqipërinë e sotme, në Kosovë, Serbinë Jugore, në krahinat perëndimore të Maqedonisë së sotme.

    Romakët në trojet ilire depërtuan kryesisht nga Selaniku prej anës jugore, nga Bregdeti adriatik prej anës perëndimore dhe nga Akvileja prej anës veriperëndimore. Kurse sipas M. Sufflayt, depërtimi romak në Shqipëri është bërë prej Italisë, kryesisht nëpër dy porta, Durrësi dhe Solana (Solini i sotëm, N. I.) e Dalmacisë.

    Ilirologu i njohur A. Stipçeviq, pohon se “edhe analizat më sipërfaqësore të materialit arkeologjik nga kjo kohë, na zbulojnë se procesi i romanizimit nuk ka ndodhur gjithkund në mënyrë të barabartë. Derisa qendrat e urbanizuara, qoftë në bregdet, qoftë në mbretëri, u romanizuan gati plotësisht, kështu që aty flitej dhe shkruhej gjuha latine dhe jeta zhvillo­hej si në çdo qytet tjetër të madh të Perandorisë Romake, ndërkaq jashtë këtyre qendrave situata ishte krejt ndryshe. Po ashtu, përfshirja e ilirëve në radhët e legjioneve romake si dhe qëndrimi i tyre në provinca të tjera të Perandorisë, larg nga atdheu, shkaktoi që ata ushtarë të mësojnë shpejt gjuhën zyrtare të ushtrisë - latinishten. Shumë prej tyre nuk kthe­heshin në vendlindje, por edhe nëse ktheheshin, ata kthe­heshin si veteranë, me shprehi tjera, me dije të reja nga qytetërimi romak. Faktor tjetër i romanizimit është ardhja e ushtarëve të huaj në provincat ilire, që njëherit ndikuan në përhapjen e kulteve të huaja romake dhe joromake. Në ro­manizimin e trojeve ilire ndikuan edhe Via Egnatia, qendrat ushtarake, kolonistët etj.

    Përkundër presionit të fuqishëm të akulturimit, ilirët vazhduan të flasin gjuhën e tyre popullore, të respektojnë hyjnitë e tyre, të varrosin të vdekurit në mënyrën e lashtë, tradicionale, e punonin tokën si më parë, e ruanin veshjen, fëmijët i emëronin me emrat e tyre dhe vetëm në rast nevoje i përshtateshin strukturës administrative dhe politike romake. Edhe pas kësaj periudhe, ilirët nuk i harruan tërësisht hyjnitë e veta dhe shumë pak morën pjesë në krijimin e kulturës shpirtërore romake. Kështu, gjatë tërë kohës së sundimit romak, ekzistojnë njëri pranë tjetrit religjioni i vjetër ilir dhe religjioni i ardhacakëve, përkatësisht i atyre të cilët e kanë pranuar mënyrën e re të jetesës dhe hyjnitë e reja. Ky dualitet i jetës shpirtërore do të zgjasë gjatë gjithë shekujve të okupi­mit të gjatë romak. Kjo kryeneqësi më vonë do të zbutet por kurrë në tërësi, e sidomos për shkak të konservatorizmit të ilirëve dhe jetesës së një pjese larg qendrave urbane.

    Pos këtij, kemi edhe faktorin ekstern që pengoi roman­izimin, sikur që janë lëvizjet e markamanëve, kuadëve dhe popujve tjerë që qysh në shekullin II e.r. kaluan kufijtë e Per­andorisë Romake. Shekulli III karakterizohet me vërsuljet e mëdha të popujve barbarë në Ballkan. Në gjysmën e dytë të shekullit IV erdhën hunët dhe shumë popuj të tjerë, të cilët mbollën tmerr e vdekje. Viktimë ishin veçanërisht qendrat, e më pak periferitë. Lidhur me këto ndodhi Shën Jeronimi shkruan: “Gjithkund vetëm pikëllim dhe tmerr dhe shumë pamje të vdekjes.”

    Në pengimin e romanizimit të ilirëve kanë kontribuar edhe disa faktorë të tjerë, sikur lëvizjet e një numri të madh vendasish të paromanizuar - peregrinëve të provincës së Dalmacisë dhe të trojeve të tjera të Ilirisë së lashtë, kryesisht në një formë të organizuar, të cilët në grupe u drejtuan në basene minierash dhe në krahina të tjera të njohura ekono­mike të kësaj province, duke u vendosur në masën më të madhe në Transilvani, ku posaçërisht zënë vend në rajonin e pasur me ar të maleve Apusen në trevën midis qendrave an­tike Apulum, Ampelum dhe Alburnus... Për shkallën e mi­grimit ilir në Daki, të dhënat linguistiko-onomastike kanë tre­guar se këto elemente provinciale të kolonizimit në këtë provincë ishin më të shumta, pos elementeve greko-orien­tale. Sipas dr. Exhlales, “supozohet se migrimi dardan në Daki është bërë gjatë viteve të para të pushtimit romak në veri të Danubit, kur në Daki fillon një vërshim i fuqishëm emigrantësh - kolonistësh të ardhur nga trevat ilire.” Po kjo autore pohon se “analizat onomastike, përkatësisht antro­ponimia, ka treguar se ilirët e ardhur në këtë provincë ishin të romanizuar dobët.”

    Në viset e popullzuara me popullsi dardane, veçan në shekujt II dhe III, ka vepruar Lëvizja Latrone që kishte për qëllim rezistencën kundër romakëve dhe kundër shtresës së të liruarve, si përfaqësues të pushtetit dhe të interesave romake si dhe kundër elementeve të tjera aktive në procesin e ro­manizimit.

    Para ardhjes së romakëve, shoqëria dardane sipas gjasave ishte e ndarë në bujq, të cilët ishin të vendosur nëpër lugina të lumenjve, dhe në barinj që banonin në pjesët malore, por forcë dominuese në këtë shoqëri duket se kanë qenë barinjtë. Që me ardhjen e tyre në këto vise, romakët do të përpiqen ta zhdukin këtë simbiozë bujqësore-baritore, duke i favorizuar për këto arsye bujqit, duke i implikuar këta në rrjedhat e jetës në kushte të reja shoqërore - ekonomike dhe duke i orientuar në përpunimin e barinjve, të cilët përndryshe nuk ishin të pushtuar. Koncentrimi i tokave në duart e çifligarëve dhe ndarja e tokave veteranëve, e përcjellë me emigrimin e popullsisë prej fshatrave në qytete, ishin elemente që reflek­toheshin në raportet e mëparshme ekonomike-prodhuese dhe si pasojë e kësaj, dobësohej fuqia ekonomike e fshatarëve të lirë, të cilët për shkaqe të përmendura më parë ishin të dety­ruar të tërhiqeshin në toka jopjellore. Krahas kësaj, meqë nuk kishin mundësi t’i përshtateshin sistemit të ri monetar, ata de­shën-s’deshën bëheshin të varur nga pronarët e latifundive të mëdha. Varfërimi i popullsisë së lirë, së bashku me format fillestare të raporteve të kolonatit, ishin shkaqe të paraqitjes së latronëve të shumtë dardanë, kështu që nga mesi i shekullit II pjesa dërrmuese e fshatarësisë së lirë u inkuadrua në Lëvizjen latrone. Mendohet se latronët kanë pasur qendrat kryesore të lëvizjes në rrethinën e Prizrenit, në luginën e Ti­mokut, në rrethinën e Drobetës etj. Kryesisht jetonin në male të larta prej nga i kontrollonin rrugët. Latronët kryesisht i sulmonin pushtuesit romakë, pastaj libertët e pasur dhe ven­dasit që i përkrahnin ardhacakët.

    Përkundër rezistencës së fuqishme të vendasve, krahas romanizimit filloi edhe kristianizimi i ilirëve, duke e zbrapsur politeizmin ilir. Kjo sidomos ndodhi me Ediktin e Milanos në vitin 313, kur Kristianizmi shpallet fe zyrtare, institucionale shtetërore. Në këtë kohë e më vonë në trojet ilire filluan të themelohen bashkësitë e para kristiane. Pas Ediktit të Mila­nos dhe pas Koncilit të parë në vitin 325 në Iznik (Nikejë), me mbështetjen e perandorit Konstantin, Kristianizmi lidhet për Qesarin dhe ka statusin e fesë shtetërore të Bizantit. Edhe Miss Edith Durham pohon se Kristianizmi arriti herët në bregun dalmat dhe kishte depërtuar në brendi nga shekulli IV. Në këtë kohë Iliria ishte pjesë nën patronatin e Romës. Me forcimin e Kristianizmit, politeizmi pagan, ku gjetën vend të gjitha hyjnitë lokale të popujve të nënshtruar, religjioni ilir dhe simbolizmi ilir pësuan krizë të thellë, kurse for­cohet botëkuptimi kristian mbi jetën, bota puritane intrasigjente e religjioit të ri militant. Edhe pse në rrethana të reja që i solli Kristianizmi, ilirët ditën të gjenin mënyra për të ruajtur disa besime të lashta të tyre, bile edhe atëherë kur formalisht e pranuan Kristianizmin. Këtë e vërejmë në gjurmët ilire në kulturën popullore, në arkitekturë dhe në ur­banizëm, në mënyrën e varrosjes së të vdekurve, në sim­bolikën fetare, në motivet ornamentale, në veshmbathjet popullore, në stolitë, në muzikën dhe vallëzimet, në gjuhën, në organizimin shoqëror-politik.

    Në joefikasitetin e romakëve për t’i romanizuar e më vonë edhe për t’i krishterizuar ilirët, ndikoi kriza e madhe eko­nomike e pastaj edhe kriza e udhëheqjes-qeverisjes që domi­nonte në perandorinë më të madhe në botë – atë të Romës. Për ta kapërcyer këtë krizë, Diokleciani sjell zgjidhje ka­limtare preventive me formimin e dy kryeqyteteve, Romës në Perëndim dhe Iznikut (Nikejës) në Lindje. Kjo zgjidhje ka­limtare përjetoi dështimin e vet në vitin 395, me vdekjen e perandorit Theodosiut, kur Roma e Madhe, për shkak të mosmarrëveshjeve e problemeve të brendshme ndahet në dy pjesë. Mirëpo, këtë fat politik nuk e pësoi edhe Kisha. Ajo këtë fat e përjetoi disa shekuj më vonë kur uniteti i saj u shkapërderdh në vitin 1054.

    Kësaj do t’i ndihmojnë edhe lëvizjet e mëdha të popujve prej shekullit IV e deri në shekullin VI, (vizigotët, ostrogotët, geditët, longobardët, hunët e të tjerë), të cilët në vitin 476 e shkatërruan Perandorinë perëndimore dhe krijuan disa shtete kalimtare.

    Fundi i shekullit V dhe fillimi i shekullit VI karakterizo­het me sulmet e fiseve turaniko-bullgare dhe të atyre sllave, të cilat duke vërejtur se Perandoria Bizantinase është do­bësuar, filluan të atakojnë dhe ta plaçkisin. E. Çabej paraqitjen e sllavëve e vendos prej shekullit V në kohën e perandorit bizantin, Anastasit I, më 493. Dyndjet e sllavëve që kanë filluar nga fundi i shekullit VI e deri në fillim të shekullit VII, do të rezultojnë me vendosjen e tyre të përher­shme prej Danubit deri në Detin Egje. Gjatë dyndjeve të tyre në Ballkan, ata sulmuan e plaçkitën pa u penguar.

    Duke e marrë parasysh krizën e brendshme të romakëve dhe sulmet nga jashtë, mund të përfundojmë se sllavët duke ardhur në këto troje në shekujt VI e VII, në viset perëndimore të Ballkanit gjetën popullsi mjaft të madhe të vjetër vendase, të paromanizuar dhe gjysmë të romanizuar, e cila ishte tërhequr së pari para romakëve, e madej edhe para popujve barbarë në viset të cilat vështirë shkileshin. Edhe studiuesi boshnjak N. Smailagiq në enciklopedinë e tij pohon se “në shekullin VII sulmet sllave penguan romanizimin (dhe kristianizimin. N.I.) e shqiptarëve.” Kurse historiani shqiptar S. Rizaj konstaton se “popullsia ilire në këtë kohë u pakësua edhe më tepër.”

    Se procesi i romanizimit e kristianizimit qe ndërprerë, dëfton edhe e dhëna se “në vitin 732 Shqipëria i qe bashkuar Patrikanës së Konstantinopolit, e këtë e argumenton edhe letra e Papa Nikolla I dërguar Mihailit II në shtator të vitit 860, kur ky kërkon kthimin e jurisdiksionit në territoret e Illyricumit Lindor, të cilat ishin shkëputur nga Roma gjatë me­sit të shekullit të kaluar”, ku “përmend të gjitha provincat, duke përfshirë edhe Dardaninë me kryeqytetin e saj Sku­pin.”

    Kështu, përpjekjet e vazhdueshme për romanizimin dhe kristianizimin e popujve autoktonë kishin dështuar, siç ishte rasti me dakët në Rumani, trakët në Bullgari, ilirët në Dal­maci, Shqipëri e Maqedoni. Sa i përket popullit autokton në Kosovën e sotme, është fakt i pamohueshëm se që nga shekulli XVIII p.e.r. lindën shumë shtete politike ilire të cilat kaluan gradualisht nga etapa fisnore në mbretëri të vërteta të vogla, si dardanët, penestët, peonët, për të evoluar në popullin shqiptar të ditëve tona.

    Sipas të dhënave që sjell E. Petroviq, popullsia që e gjetën sllavët në trojet lindore të Serbisë së sotme, nuk ishte ende e romanizuar dhe si provë për këtë sjell emrat e vendeve.

    Mund të përmblidhet se invadimi i sllavëve nga Veriu drejt viseve jugore gjendjen e ilirëve e vështirësoi edhe më shumë. Filloi tërheqja e tyre drejt Jugut, kurse një pjesë e tyre u rezistuan presioneve sllave, të cilën gjë e dëshmon fakti me shqiptarët e Sanxhakut të Nishit deri në shekullin XX.

    Duke e marrë parasysh faktin se një pjesë e kon­siderueshme e para-shqiptarëve (ilirëve) fare nuk e pranuan romanizimin dhe kristianizimin, e një pjesë tjetër roman­izimin e kristianizimin e përdori vetëm formalisht për t’iu shmangur dhunës dhe zhdukjes fizike, që e pamë nga shumë shembuj e burime historike, nga një anë, dhe nga ana tjetër, duke e marrë parasysh faktin tjetër se sllavët me rastin e in­vadimit në Ballkan dhe në trojet iliro-shqiptare ishin ende pa­ganë dhe nuk u konvertuan në numër në Kristianizëm deri në shekullin IX, mund të përfundojmë se kjo pjesë e iliro-shqiptarëve ende ishte me besim politeist pagan dhe se asnjëherë nuk ishin kristianizuar. Me të drejtë historiani e et­nologu boshnjak M. Haxhijahiq pohon, e ky pohim i tij mund të shtrihet edhe për para-shqiptarët, se shenjat dhe gjurmët e muslimanëve të parë në Ballkan shpiejnë në periudhën kur popujt e sllavëve të jugut ende i përkitnin religjionit të tyre sllaven, apo në kohën kur filluan të kryqohen, që d.m.th. se shfaqja e Kristianizmit te sllavët e jugut, ose te pjesa më e madhe e tyre, apo kjo vlen edhe për para-shqiptarët e trevave lindore iliro-shqiptare, nuk është më e vjetër nga shfaqja e Islamit.” Në bazë të dokumenteve e burimeve të shkruara kishtare sllavo-serbe dhe të të dhënave të sotme nga terreni, rezulton se serbët filluan të kristianizohen prej shekullit IX e këndej, që shkon në favor të konstatimit të sipërm. Nuk dëshirojmë të shtrihemi më gjatë në këtë pjesë të temës, sepse kjo do të jetë objekt i një punimi të veçantë, por megjithatë e shohim të arsyeshme t’i shtrojmë disa çështje mjaft relevante.

    Hulumtuesit shqiptarë praninë e Islamit në Ballkan, pra edhe në trojet iliro-shqiptare, e vënë me pushtimet osmane në Ballkan, dhe kjo tezë mund të haset thuajse në të gjitha tek­stet shkencore e shkollore, por edhe në shkrimet reviale e gazetareske. Një numër i vogël i tyre kontaktet e para të Is­lamit me trojet tona i vënë gjatë shekullit XIV.

    Thuajse asnjë hulumtues shqiptar kontaktet islamo-iliro-shqiptare nuk i sheh para shekullit XIV. Në këtë mënyrë injorohen kontaktet shumëshekullore ndërmjet kulturës arabo-islame dhe asaj ballkanike, pra edhe iliro-shqiptare, për të ci­lat shkurtimisht kemi shkruar. Atë që nuk e bënë hulumtue­sit tanë, e bënë të tjerët. Kështu, hulumtuesi perëndimor G. B. Pellegrini thotë se “shumë gjuhë në Mesdhe edhe sot në glo­sarin e vet kanë shumë fjalë arabe, që gjithsesi nuk i kanë përhapur e sjellur vetëm turqit në Evropë, por ato janë rezul­tat i kontakteve më të hershme të Evropës me arabët”.

    Orientalisti serb R. Bozhoviq kontaktet islamo-evropi­ane, e veçan ato sllavo-islame, por edhe ndikimet reciproke, i sheh se janë zhvilluar në tri drejtime:

    1) nëpërmjet Bizantit, përkatësisht kufirit bizantino-arab dhe luftërave ndërmjet dy perandorive.

    2) nëpërmjet basenit mesdhetar, përkatësisht Spanjës, Egjiptit fatimit dhe Sicilisë, në të cilat civilizimi arab ka arritur përmasa të mëdha.

    3) nëpërmjet Hungarisë, përkatësisht nëpërmjet Veriut dhe luftëtarëve nomadë, peçenegëve. Ky vrojtim i R. Bozhoviqit do të mund të aplikohej thuajse në tërësi për pjesën lindore të trojeve iliro-shqiptare, rrethana këto që i kanë re­zultuar pushtimet e Bizantit, bullgarëve etj. Për pjesën perëndimore të trojeve iliro-shqiptare do të thuhej se parësor ka qenë baseni mesdhetar, që ka rezultuar nga pozita gjeostrategjike e këtyre trojeve.

    Nuk dëshirojmë të flasim për secilin kontakt e rast veç e veç, sepse kjo do t’i kalonte suazat e këtij shkrimi, por do të ndalemi në rastet më eklatante, të cilat dëftojnë jo për “kon­taktet”, por për vendbanimet muslimane.

    Arabët, përkatësisht kulturën arabo-islame e kemi të pranishme në Adriatik dhe viset bregdetare qysh në shekullin VIII, e që me ndërprerje të shkurtra do ta hasim deri në fillim të shekullit XI, apo në vitin 1023, kur nga Sicilia ndërmorën sulmin e fundit në bregun lindor të Adriatikut. Nga këto kontakte tregtare, ushtarake, diplomatike, shkencore e religji­oze prej tre shekujsh, e intensive rreth një shekulli e gjysmë, kemi ndikime të mëdha reciproke, e sidomos të atyre arabo-islame mbi ato ballkanike, pra edhe iliro-shqiptare, si kulturë më e avancuar e cilësore.

    Kulturën arabo-islame e kemi të pranishme në trojet iliro-shqiptare edhe me peçenegët qysh në shekullin VIII, të cilët në këtë kohë i hasim të kufizuar në Jug me themën e Maqedonisë, Strumës, në Veriperëndim me sllavët, në Lindje me Detin e Zi, në Veri me hungarezët e Bizantin.

    Sipas R. Bozhoviqit “Peçenegët muslimanë janë bartës të mundshëm të kulturës arabo-islame në Ballkan”. Ai thotë: “Duke e marrë parasysh arsimimin e tyre të shkëlqyeshëm, që shumë historianë e theksojnë, gjithsesi se kanë qenë bartës adekuat të kulturës dhe natyrës arabo-islame”. Edhe Viljem Tirski shprehimisht pohon se “cubat e popullit endacak” që “bëhen synet (cirkumizohen) janë peçenegët”.

    Shembullin e tretë e kemi me “Turqit vardarianë”, të cilët nga Anadolli i shpërnguli cari Teofili (829-842), për ar­sye se e pranuan Islamin dhe i vendosi në Maqedoni. Franjo Raçki mendon se turqit vardarianë zanafillisht kanë qenë muslimanë. Për fat të keq, kjo temë nuk është hulumtuar, përkatësisht ne nuk kemi ardhur deri te shënime më të plota, kështu që shumë pak dihet për ta, ndonëse numerikisht kanë qenë të konsiderueshëm dhe kanë jetuar në tokat dardane e në fqinjësi të tyre.

    Shembullin e katërt do ta marrim në praninë e musli­manëve në mbretërinë bullgare gjatë Mesjetës. Sipas histori­anit shqiptar S. Rizaj, bullgarët depërtuan përtej Danubit nga fundi i shekullit VII, kurse Sh. Demiraj sundimin e bull­garëve në trojet iliro-shqiptare e vë gjatë viteve 815-1018. S. Hill pohon se bullgarët në fund të shekulli IX depërtuan gati deri në Durrës. Kulmin e tyre bullgarët e arritën gjatë perandorit të tyre Simeonit (803-927), kur edhe Kosova ishte pjesë e tyre. I theksuam këto të dhëna më lart nga arsyeja se në atë kohë mbretëria bullgare përfshinte edhe tokat dardane dhe popujt tjerë ilirë. Pikërisht në këtë mbretëri, në këto troje e në këtë kohë, kemi vendbanimet e para muslimane. Këtë tezë e argumentojnë shumë fakte dhe shumë burime. Ne do t’i cekim vetëm disa.

    Kani bullgar Borisi në vitin 864 e kryqëzoi popullin e tij, e sigurisht për shkak se Bizanti në atë kohë lulëzonte dhe kishte perspektivë më të mirë në krahasim me perandoritë tjera të asaj kohe. Kjo që ndodhi për ne edhe nuk do të kishte rëndësi më të madhe sikur të mos ishte problemi vi­jues. Me kryqëzimin e popullsisë së mbretërisë së vet, prob­lem doli çështja e librave të saracenëve (muslimanëve), që ishin përhapur në mbretëri, ndërsa me kristianizimin e tyre, u shtrua pyetja e trajtimit të mëtejmë të librave me tematikë is­lame. Se këta libra ishin të shumtë tregon edhe fakti se kjo çështje arriti deri te Papa Nikolla I, i cili dha përgjigje de­cidive:

    “Ju pyetni ç’duhet bërë me librat heretikë, të cilët pohoni se gjenden te ju, kurse i keni marrë nga saracenët. Ata, naty­risht, nuk duhet ruajtur sepse, sikur që është shkruar (në en­ciklikën mbi Korinasit), kuvendimet e këqija e prishin mor­alin e shëndoshë, e për këtë, si të dëmshme dhe heretike, dorëzojani zjarrit”.

    Edhe Franjo Raçki flet për këtë ndodhi, duke thënë se arabët kanë kaluar nëpër Siujdhesën Ballkanike dhe kanë provuar përhapjen e fesë, veçan duke shpërndarë libra.

    Dr. Llujo Thaller në librin e vet “Nga fallxhorët e magjistarët deri te mjeku modern”, cek se rreth kësaj kohe Bull­garia ka qenë përplot muslimanë dhe se njëherë madje i kanë djegur librat muslimanë në Bullgari. Këtë e konfirmon edhe V. Klaiq kur thotë se “në Bullgari dhe në vendet fqinje ka pasur muslimanë.” Se nuk është fjala vetëm për kontakte por për vendbanime, na flet edhe shënimi vijues: Në vitin 896/376 hixhrij, në Kiev të Ukrainës shkoi një delegacion musliman ta përvetësojë udhëheqësin e tyre, Shën Vlladi­mirin, për ta pranuar Islamin. Duke e marrë parasysh se ende ishte në religjionin e vjetër sllaven, ai i ftoi teologët musli­manë bullgarë të Vollgës që t’ia ekspozojnë themelet e be­simit të tyre. Edhe vetë ai merrte pjesë në diskutimet shken­core. Më në fund u përcaktua për Kristianizmin bizantinas, sigurisht për shkak të perspektivës që ofronte Bizanti si su­perfuqi e asaj kohe. Këtë ndodhi e sqaron kronika mesjetare ruse “Povest vremenih leta” nga shekulli XI. Aty thuhet se Vlladimirit i erdhën shumë delegacione që ta përfitojnë në besimin e tyre. Ai i dërgoi misionarët e tij në vendet e ndry­shme për të parë se cili besim është më i përshtatshëm për ta. Në të kthyer, të deleguarit, përveç tjerash, deklaruan: “Erdhëm në Bullgari dhe pamë se si luten ata në tempull, përkatësisht në xhami...”. Këto deklarata u dhanë në vitin 6495 sipas kalendarit të tyre, kurse në vitin 987 sipas kalen­darit gregorian.

    Pa hyrë në detaje dhe pa sjellur edhe raste të tjera, men­dojmë se të gjitha këto fakte flasin qartë se Islami dhe kultura arabo-islame në trojet lindore të Ilirisë, kanë qenë të pranishme shumë herët. Madje, një pjesë e ilirëve apo e para-shqiptarëve drejtpërdrejt nga besimi i tyre politeist pagan kanë kaluar në Islam, pa ndërmjetësimin e Kristianizmit apo fare pa e pranuar Kristianizmin.



    III

    Pushtimi romak i trojeve ilirike bëri që një pjesë e popullit vendas, veçan qendrat, herët të bien nën ndikimin politik e ekonomik, e më pastaj edhe religjioz, kulturor e shoqëror. Ky proces quhet romanizim. Më vonë, duke filluar nga shekulli IV, filloi, nëpërmjet pushtuesve romakë, edhe kristianizimi i trojeve tona. Mirëpo, që në fillim një pjesë e popullsisë vendase i bëri rezistencë të madhe pushtuesit të huaj, duke refuzuar njëkohësisht edhe romanizimin edhe kristianizimin. Kjo pjesë e popullsisë, mjaft e kon­siderueshme, qoftë tërësisht duke e refuzuar romanizimin e kristianizimin, qoftë vetëm formalisht duke e pranuar atë, sa për t’iu shmangur zhdukjes fizike, u përballoi vështirësive kohore dhe në shekullin VIII e më vonë u ndesh me kulturën arabo-islame. Kjo ishte realitet sidomos në pjesën lindore të Dardanisë, d.m.th. në Kosovën e sotme, në pjesët lindore të Serbisë së sotme dhe në një pjesë të Maqedonisë. Me keqardhje duhet konstatuar se hulumtimet në këtë fushë janë nën çdo nivel, ndaj shkencëtarët e painformuar injorojnë reali­tetin historik se një pjesë e trojeve dardane dhe ilire përgjithësisht, më herët është islamizuar se që është kristi­a­nizuar. Shembulli i peçenegëve, muslimanëve në mbretërinë bullgare, i turqve vardarianë dhe i pranisë muslimane në bregdetin ilir më se një shekull e gjysmë, është i qartë dhe kërkon studime më të hollësishme në të gjitha segmentet e mundshme. Në anën tjetër, me këtë realitet, deri tash të heshtur, të parëve tanë muslimanë do t’u bëhet e padrejtë duke thënë se kanë qenë katolikë, por Turqia i bëri me dhunë muslimanë! Parullat e tilla, si duket, do t’i përdorin vetëm mediokrët dhe sharlatanët shkencorë, por jo edhe shkencë­tarët e mirëfilltë.

  19. #59
    V per Vendeta Maska e ORIONI
    Anėtarėsuar
    10-12-2003
    Vendndodhja
    Shkup-Prishtine-Ulqin-Tirane-Cameri
    Postime
    919
    Si u bënë myslimanë shumica e shqiptarëve

    Dokumentet që vërtetojnë popullsinë myslimane para pushtimit

    Rezarta Delisula
    Kemi qenë të krishterë apo myslimanë...?

    Kjo pikëpyetje që vazhdon të na ngacmojë serviret në mënyra të ndryshme nga pjesa dërrmuese e popullsisë. Kemi qenë të krishterë para pushtimit osman dhe më pas u bëmë myslimanë. Ky është varianti që mbështetet. Në bazë të dokumenteve mësojmë se, Shqipëria ka pasur popullsi myslimane edhe para pushtimit turk. Sipas studimit të bërë nga Roald A.Hysa, “Shqiptarët nën sundimin osman”, gjejmë se, një nga kontaktet më të hershme është ekzistenca e xhamisë së Mlikut, e cila, sipas një dokumenti të ardhur nga Halepi i Sirisë, daton rreth viteve 1205 e deri më 1291. Pra, rreth një shekull më parë se të ndodhte, në mos dhe më tepër, beteja e Fushë-Kosovës dhe të shfaqeshin turqit. Profesor Petrika Thëngjilli mes hulumtimeve nëpër dokumentet e arkivit të shtetit dhe nga burime të tjera ka shkruar historinë e rrugëve të përhapjes së fesë islame në Shqipëri. Referuar këtij shkrimi, në prag të sundimit osman 1506 në Shqipëri kishte tre rajone fetare. Rajoni katolik, i vendosur kryesisht në Shqipërinë e veriut, Kosovë dhe në Rrafshin e Dukagjinit. Rajoni i krishterë, që përfshinte kryesisht Shqipërinë e jugut e disa krahina në veri që lidheshin me Patriarkanën e Pejës dhe ai mysliman, që përfshinte qytetet e krahinat përreth tyre. Sipas profesor Thëngjillit, dy ishin rrugët kryesore të përhapjes së fesë islame: vullnetarizmi dhe dhuna.

    Vullnetarizmi

    Dy janë kategoritë e personave, që në mënyrë vullnetare pranuan fenë islame. Të parët ishin ata shqiptarë që besonin me bindje në ligjin e shenjtë të Kur’anit dhe përqafonin parimet e fesë islame. Në sherijet e qyteteve shqiptare, që ruhen në arkivin e shtetit nuk ka kërkesa individuale apo kolektive deri në fund të shekullit XVII, deri atëherë kur kish mbaruar dhe vala e parë e islamizimit. Dokumenti i parë që shënohet në një kërkesë është i vitit 1687, ku shkruhet: I krishteri Nikolla pranon fenë islame dhe ka nderin të marrë emrin Sinan. Sipas studimit të bërë nga profesor Petrika Thëngjilli, një shekull më vonë numri i kërkesave për t’u bërë mysliman u rrit, por jo në mënyrë kaq të dukshme sa të justifikonte kthimin masiv të popullsisë në myslimanë. Duke iu referuar shkrimit të profesorit mësojmë se, nga burimet e mbledhura prej tij, shumica e popullsisë që përqafonte fenë islame i përkiste fshatrave ose çobanëve dhe pas kthimit të kryefamiljarit, myslimane ishte dhe gjithë familja e tij. Në grupin e dytë të vullnetarëve bëjnë pjesë ata që kërkonin të përmirësonin gjendjen sociale e shoqërore. Myslimanëve u hapeshin dyert e karrierës ushtarake, u jepej mundësia të zotëronin timare, ziamete e sase; të grumbullonin sipërfaqe të mëdha toke sa të krijonin çifligje. Atyre që përqafonin fenë islame u jepeshin dhurata, si veshje ose të holla. Në shekullin XVII-XVIII praktikohej gjerësisht stimuli material. Në vitin 1685 personave që përqafonin besimin islam u jepeshin 5080 akçe në formën e dhuratës, kur një shtëpi shitej deri në 4000 akçe.

    Përjashtimi nga taksat

    Kjo njihet si një mënyrë tjetër që është përdorur për islamizimin e popullit shqiptar. Në vitin 1744 në Arkipeshkvinë e Tivarit ndeshet praktika e dy besimeve fetare, katolike e myslimane, dukuri, e cila kishte shqetësuar kishën. Banorët e fshatit Livar në famullinë e Brishit e të Shestanit, njerëz shumë të varfër, mbas lutjes së arkipeshkvit te pashai i Shkodrës, iu falën detyrimet shtetërore.

    Kriptokristianizimi

    I zoti i shtëpisë dhe të rriturit që kishin mbushur moshën madhore deklaronin se, kishin përqafuar fenë islame. Ata merrnin një emër mysliman në lidhje me botën e jashtme. Për këtë veprim ata përfitonin të gjitha privilegjet e myslimanëve. Anëtarët e familjes vazhdonin të qëndronin të krishterë dhe të kryenin fshehurazi shërbesat, ndryshe mund të quhet myslimanizëm fiktiv. Nëse prindërit e përqafuan fenë për të marrë të mira materiale, fëmijët, duke shkuar në xhami dhe duke dëgjuar predikimet, dalëngadalë u bënë mysliman me bindje. Një nga krahinat e tilla është ajo e Shpatit, e cila, edhe pse krahinë malore, e përqafoi e para fenë islame. Një formë tjetër e myslimanizmit njihet edhe kthimi i robërve të luftës.

    Martesat

    Myslimanët marrin gra të krishtera, por nuk japin vajza tek to. Ky zakon ruhet edhe sot e kësaj dite në familjet që kanë besimin mysliman. Fëmija që është fryt i një martese të tillë është padyshim mysliman. Në vitet e pushtimit osman kjo është një nga format e islamizimit. Martesat atëherë kishin forma të tjera, në mes të cilave mund të përmendim formën natyrale të pëlqimit, blerjen me para të nuses së krishterë, rrëmbimin...Por, këto martesa ndikuan edhe në tolerancën fetare. Në fshatin Mazhë të Laçit kishte 10 myslimanë që ndihmonin kishën, pasi kishin gra të krishtera. Më 1673, në Punë, një mysliman i biri i një fisniku të krishterë i dha F.Bardhit 3000 akçe për ndërtimin e një kishe. Ndërkaq, mund të veçohet edhe kthimi i shërbëtoreve nga të krishtera në myslimane. Në vitin 1745 në lagjen “Tophana” të Shkodrës 48 burra e gra nga Barbullushi shërbenin te myslimanët, kurse në vitin 1777 ky numër shkoi në 89. Duke qëndruar në këto mjedise ata përqafonin fenë islame. Këto ishin rrugët e islamizimit të popullsisë shqiptare një pjesë e të cilave vishet edhe me kundrafakte.

    Vete Dushani ka patur permasa te vogla shenjeterie. Stephen Urosh IV, i mbiquajtur Dushan i dha vajzen Theodora, per grua te trete Sulltan Orkhan Ihtyiar ud-din…(1320-1362) te Turqise


    Dhespoti serb Gjergj Brankovic i dha per nuse sulltan Muratit bijen e tij nga e cila u lind nje djale i cili me vone mori emrin Sulltan Mehmeti i II.Eshte kjo nje tjeter faktor qe shume krishtere jane bere muslimane ruajtja e pushtetit ose martesa me muslimanet ne ate kohe per poste.






    Fillimet e para

    Në gjysmën e parë të shek. XVI, Arbëria vazhdoi ta ruante fizionominë e saj të krishterë, procesi i islamizimit eci shumë ngadalë. Në sanxhaqet shqiptare shtëpitë e krishtera përbënin 98.3%, kurse ato myslimane 1.7%. Ndërsa në gjysmën e dytë të shek. XVI kemi nga 84 qytetet kryesore ballkanike, në 60 qytetet më të mëdha mbizotëronin ende të krishterët, ku ritme më të shpejta kanë qytetet shqiptare. Konfliktet mes kishës Konflikti ndërmjet kishave greke dhe latine, pasqyrohet shumë qartë në një letër të poetit të shquar italian Petrarkës drejtuar Papës Urban: “Osmanllinjtë janë thjesht armiq, por grekët skizmatikë janë më keq se sa armiqtë”. Ndërkohë që muret e Kostandinopojës binin në duart e turqve osmanë vetë krishterimi latin përjetoi një krizë të fuqishme, kur tre papë njëkohësisht pretendonin fronin e Shën Pjetrit, i cili u spostua nga Roma për në Avinjon.

    konvertimi
    1701 Andrea, i biri i Gjikës Malinat Ali
    1701 Çobani Jano Ujanik Ali
    1701 Andrea Tepelena Ibrahim
    1702 Vasil Kazanxhiu Gjyn Gjormez Ahmet
    1703 Sava, e bija e Mehmetit Mbreshtan Hanko
    1703 Kosta Vrijon Mustafa
    1705 Riste Vrijon Hasan
    1737 Spase Lagjja Kala Zejnel
    1737 Nikoja Korçë Mehmet
    1738 Koçi, i biri i Rexhepit Zhavarë Hurshit
    1755-6 Gjelo e bija e Nikos Qar Hanko

    Ndryshe “Më mirë çallma turke, sesa tiara papale”

    Në shkrimin e Roald A.Hysës gjejmë një këndvështrim tjetër të islamizimit të popullsisë shqiptare. “Hapat e parë drejt islamizimit masiv të shqiptarëve nuk janë bërë prej pushtetit osman, siç mund të paraqitet rëndom nga historianët. Ato janë bërë prej tarikateve të ndryshme, siç mund të përmendim bektashinjtë me Sari Salltëkun në Krujë, në Tetovë Kalkandelët dhe në Janinë teqeja e Sheh Hashimit, të cilët janë vendosur në territoret shqiptare para hyrjes së osmanëve”, shkruhet nga Hysa. Ne kemi shkëputur një pjesë nga studimi i tij, që ka të bëjë me këtë çështje. Ndryshe Vetë osmanët nuk kishin treguar ndonjë interes të veçantë ndaj prozelitizmit të popullsive të krishtera, si dhe përjashtimi i konvertimeve me dhunë nga pikëpamja shtetërore i dha një kuptim të veçantë parullës së ortodoksëve bizantinë: “Më mirë çallma turke, sesa tiara papale”. Sipas të gjitha të dhënave, ndryshimi i strukturës konfesionale nuk ka qenë i shpejtë dhe ndryshime të ndjeshme janë bërë pas më se një shekulli që sundimi osman zuri vend në trojet shqiptare. Disa historianë, arsyet e konvertimit të shqiptarëve i shohin tek taksa e xhizjes, porse sipas regjistrave të xhizjes, në shek. XVI në Ballkan nuk kishte më tepër se 300 konvertime në vit. Një numër jodomethënës ky. Ndërkaq, po të ishte kaq e madhe në sasi taksa e xhizjes, osmanët nuk do të kishin asnjë interes për ta konvertuar popullsinë e krishterë, porse do të kishin tendencën për të ruajtur atë gjendje për të vjelë vazhdimisht xhizjen. Kështu, në gjysmën e parë të shek. XVI, Arbëria vazhdoi ta ruante fizionominë e saj të krishterë, procesi i islamizimit eci shumë ngadalë, gjë që tregon se qeveria osmane nuk ndoqi dhunën e drejtpërdrejtë për kthimin e të krishterëve në fenë islame dhe në sanxhaqet shqiptare shtëpitë e krishtera përbënin 98.3%, kurse ato myslimane 1.7%. Ndërsa në gjysmën e dytë të shek. XVI kemi nga 84 qytetet kryesore ballkanike, në 60 qytetet më të mëdha mbizotëronin ende të krishterët, ku ritme më të shpejta kanë qytetet shqiptare. Ndërkaq, feudalë të mëdhenj nuk u detyruan nga osmanët që të kthenin fenë për të ruajtur zotërimet, porse u përshtatën me sistemin e ri të timareve dhe kështu në regjistrat osmanë do të gjesh deri në dy breza të tjerë timariotë të krishterë. Një nga tezat e ngritura prej disa studiuesve është ajo e kthimit me dhunë nëpërmjet sistemit të devshirmesë, ose e thënë më mirë të marrjes së të krishterëve dhe futja e tyre në repartet e jeniçerëve. Megjithatë, le të shohim se çfarë thonë shifrat, ndërkohë që, rekrutimi bëhej një herë në tre vjet ose në shtatë vjet dhe merreshin 1.000-3.000 djelmosha në të gjithë Ballkanin, ku kishte më tepër të krishterë. Me lejimin nga ana e Sulltan Muratit III në vitin 1582 të shtetasve osmanë të inkuadroheshin në oxhakun e jeniçerëve, pushon së ekzistuari sistemi i devshirmesë. Sipas të gjitha të dhënave historike, mesatarja e kësaj takse në vit shkonte 1.000 djem dhe nga fillimi i zbatimit të këtij sistemi në shek. XV e deri në fund të shek. XVI, numri i djemve të krishterë të rekrutuar është ndërmjet 200.000-300.000 vetëve. Pra, siç mund të shihet, edhe kjo tezë e humbet vlerën e vet nga pikëpamja kohore, e sipërfaqes së madhe gjeografike ku kryhej rekrutimi dhe nga pikëpamja numerike, që nuk përbën ndonjë rritje të ndjeshme. Të rekrutuarit e devshirmesë për disa vjet me radhë nën kujdesin e mësuesve më të mirë, merrnin një edukim jashtëzakonisht të zgjedhur, që përfshinte të gjitha disiplinat: sportive, ushtarake, intelektuale dhe artistike. Kjo gjë bëhej me qëllim që ata të përgatiteshin për t’u bërë të përsosur në të gjitha drejtimet, por duke zhvilluar njëkohësisht dhuntitë e veçanta të çdonjërit. Në të njëjtën kohë, ata formoheshin për të marrë përsipër të tëra detyrat shtetërore dhe për t’i kryer ato me frymën e nënshtrimit të plotë dhe të besnikërisë së patundur ndaj sulltanit. Në të vërtetë ata e ndërronin fenë, porse nuk humbnin, përkundrazi përfitonin nga ky sistem dhe i mirëprisnin të dërguarit osmanë që merreshin me rekrutimin e tyre. Ndërkaq, popullsia e krishterë, veçanërisht ajo katolike, gjendej pa drejtuesit e saj, ose edhe ato priftërinj që ishin, ishin injorantë, siç vërehet edhe nga studiues të huaj. Nga ana tjetër, serbët, nëpërmjet kishës svetisaviane i serbizonin të krishterët katolikë me dhunë duke ua ndërruar deri edhe emrat dhe po ashtu vepronin edhe ortodoksët grekë, që për nga pikëpamja e miletit nuk përbënin ndonjë ndryshim të madh për sundimin osman, sepse i nënshtroheshin patriarkanës. Duke u gjendur para presioneve të tilla ku “...deri në katër mijë frymë të krishtera me një prift të vetëm keqbërës, konkubinar dhe që jep shembull të keq”, nuk është për t’u habitur se si zona të tëra pak nga pak filluan të islamizohen. Pra, arsyet janë komplekse dhe nuk mund të jenë thjesht ato që janë paraqitur si presion i padurueshëm i të ashtuquajturit pushtim osman. Megjithatë, një fakt domethënës është se në vendet e tjera të Ballkanit si grekët, serbët, malazezët dhe rumunët, megjithëse janë fqinjët tanë dhe kanë qenë nën sundimin osman gjithashtu, nuk shihet të ketë pasur konvertime në ndonjë numër të ndjeshëm. Ndërkaq, zona të tëra në jug dhe në veri të trojeve shqiptare e kanë ruajtur identitetin e tyre të krishterë, katolik apo ortodoks. Debatit të islamizimit mund t’i sillnim edhe argumente të tjera, porse këto janë ato më kryesoret dhe më të debatueshmet dhe fundja kaq na lejon kjo sprovë.
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga ORIONI : 03-12-2005 mė 07:20

  20. #60
    Sami Frasheri Maska e Arrnubi
    Anėtarėsuar
    19-07-2003
    Vendndodhja
    dynja
    Postime
    741
    Identiteti musliman i shqiptarëve shtyllë themelore e së shkuarës dhe e së ardhmes

    nga Roald A. Hysa

    Edhe një herë po e trajtojmë një temë të tillë të përsëritur nga ngacmimet e jashtme, të cilat po shfaqen nga shumë drejtime për të tërhequr vëmendjen dhe për të sjellë huti e çoroditje ndërmjet shqiptarëve. Deri më tashti nuk kanë reshtur sulmet ndaj identitetit kulturor të muslimanëve shqiptarë dhe me sa duket nuk do të reshtin.
    --------------------------------------------------------------------------------

    Pavarësisht se nga kanë ardhur dhe se si janë paraqitur, ato kanë një të përbashkët: Të qenit agresive pikërisht ndaj identitetit kulturor musliman, e për pasojë, të krijojnë situata të favorshme konvertimi në favor të ndarjeve të ndryshme të krishtera. Por NE nuk jemi terroristë, madje, jemi shtresa më paqtuese e shoqërisë, duke qenë të huaj ndaj problemeve dhe fenomeneve shqetësuese të shoqërisë shqiptare në përgjithësi. Në shpirtrat e muslimanëve është shkëputur një herë e mirë nënshtrati i krishterë ndaj të cilit shumë shpesh në këto vitet e fundit i janë referuar shumë të ashtuquajtur "studiues" të shqetësuar për të kaluarën historike shqiptare. Pas 600 vjetësh të hyrjes së Islamit në trojet shqiptare, tashmë nuk mund të thuash se ne kemi qenë të krishterë dhe ruajmë diçka prej tyre, sepse kujtesa historike kolektive me siguri që është shuajtur tashmë.
    Pra, ne të gjithë si muslimanë që jemi, që kemi dhënë një kontribut themelor për çështjen e shqiptarizmit nuk mund të mos jemi të shqetësuar për atë që po luhet në kurrizin tonë, duke na paraqitur abuzivisht si të krishterë të fshehur (kriptokrishterë). Nëse ka një gjë që muslimanit i lejohet edhe nga ana e Allahut të Madhëruar që të lëvdohet dhe të mburret, është pikërisht feja e tij, ISLAMI. Ne të tillë jemi dhe nuk e fshehim, madje e deklarojmë botërisht se jemi muslimanë, dëshmojmë që Zoti është një dhe dëshmojmë që Muhamedi është i Dërguari i fundit i Allahut të Lartësuar. Faktet historike janë kokëforta dhe dihet tashmë nga të gjithë studiuesit, nga ata që e pohojnë apo jo një gjë të tillë se, Muslimanët kanë sjellë ndryshime dhe përmirësime në shoqërinë shqiptare dhe kanë qenë faktori dhe shtylla themelore e kësaj shoqërie, për një periudhë kohore shumë të gjatë dhe do të vazhdojnë të jenë të tillë edhe në të ardhmen. Ndërkaq "tambureve për kthimin në identitet" le të vazhdojnë t’u bien. Njerëzit janë të njoftuar tashmë me Islamin dhe burimet e tij shpirtërore që janë paqja dhe mirëqenia njerëzore. Nëse ka njerëz që duan të dinë më shumë, le të vijnë tek ne jo vetëm për të ngrënë llokumet e Bajramit dhe të mos bëjnë thjesht urime të thata formale, por le të marrin edhe një informacion më të zgjeruar historik dhe shpirtëror, dhe se çfarë përmban kjo fe në vetvete.
    Le të studiojnë shtyllat e saj, le të shfletojnë dy libra rreth Islamit, le të meditojnë se çfarë solli në gjysëmshekullin e dytë (të kaluar) murtaja ateisto-shekullariste, kujtesë e cila nuk është shuar ende jo vetëm tek shqiptarët. Këta njerëz nuk arrijnë ta kuptojnë se ata janë duke i sjellë më tepër dëm shqiptarëve se sa dobi. Nëse do të kishte një identitet fetar shqiptar, do të ishte thjesht ai pagan. Krishtërimi është i vonshëm dhe shqiptarët asokohe, të parët tanë ilirët i përkisnin paganizmit, adhurimit të shumë zotave si Zeusit, Shtunit, Shpejtit e shumë zotave të tjerë që gjejnë gjegjësit e tyre edhe në mitologjinë antike greko-romake. Në këtë fe deshi të na kthente Aristidh Kolea, një avokat arvanit në Greqi, i cili sakrifikoi edhe jetën e tij pikërisht për këtë ide. Ai deshi t'i lidhë të gjithë arvanitët e Greqisë rreth kësaj ideje me punën dhe veprat e veta, duke e ngritur në ideal të jetës së tij, gjë për të cilën edhe u helmua nga grekët.
    Megjithatë e rëndësishme është se shqiptarët shekull pas shekulli patën një evolucion të ngadalshëm historik, duke kaluar në fazat zhvilluese të qytetërimit si çdo komb tjetër. Një nga këto zhvillime ishte edhe kalimi në masë dërrmuese i shqiptarëve në Islam, gjë e cila solli një zhvillim të paparë për kohën sidomos në kohën e Sulejmanit të Mrekullueshëm siç na e bën me dijeni edhe historiani i shquar Zija Shkodra në librin e tij "Esnafet shqiptare". Me gjithë ndryshimet e thella demokratike akoma nuk ka ndryshuar qëndrimi i historiografisë për këtë periudhë të gjatë kohore, e cila ka ndikuar ndjeshëm në traditën, zakonet dhe në atë çka besojnë shqiptarët. Fatkeqësisht një qëndrim tejet konservator vazhdon të mbizotërojë dhe duke mos pasur asnjë lloj dëshire revizionimi të qëndrimeve të tyre, duke vazhduar ta nxijë me bojë të zezë atë periudhë. Kjo ka qenë vija politike zyrtare e regjimit komunist, e cila e bënte periodizimin e Shqipërisë në dy etapa të mëdha: në atë para erës socialiste dhe atë të erës socialiste. Pra, përpara (para 1944) dhe pas çlirimit (pas 1944). Një ndarje tepër e thjeshtuar kjo, por që ndikoi një vijë të tërë studimore dhe për pasojë ishte një nga elementet më indoktrinuese nëpër shkollat shqiptare sepse i shërbeu skemës së të shikuarit bardhë e zi të gjërave. Por po shohim përsëri se po përfitohet nga e njëjta platformë dhe nga të njëjtit njerëz që e përfaqësuan dje dhe nxënësit e tyre të zellshëm që kanë marrë bajrakun e intelektualizmit të marrë e donkishotesk.
    Porse faktet flasin ndryshe. Një nga enciklopeditë më të rëndësishme italiane jep shifra që ndryshojnë ndjeshëm me ato të vitit 1938, të cilat me shumë qejf i shqyrtojnë këta të ashtuquajtur analistë e studiues. Ato janë muslimanë 84.4%, ortodoksë 8.7% dhe për katolikët 6.2%. Ne nuk kemi pse të mos i besojmë këto shifra, sepse sipas një logjike të thjeshtë demografike njerëzit shtohen, por pavarësisht edhe propagandës negative dhe agresive që bëhet kundra Islamit, frekuentimi i xhamive është rritur edhe më tepër. Madje vërehet se ka një tendencë tashmë në rritje të frekuentimit nga brezi i mesëm, pikërisht të atij brezi që u rrit në kohën e murtajës ateisto-shekullariste të komunizmit.
    Shija e hidhur e asaj kohe nuk na është larguar ende, por vazhdon të ketë njerëz që na e kujtojnë këtë gjë dhe që vazhdojnë luftën e tyre kundra fesë. "Ata përpiqen me gojët e tyre ta shuajnë dritën e Allahut, e Allahu nuk do tjetër, pos ta përsosë dritën e Tij ndonëse jobesimtarët e urrejnë". Teube, 32.
    Sa budalla eshte "Odisea"

Faqja 3 prej 4 FillimFillim 1234 FunditFundit

Tema tė Ngjashme

  1. Theofan Stilian Noli: Jeta dhe veprat e tij
    Nga ILovePejaa nė forumin Elita kombėtare
    Pėrgjigje: 85
    Postimi i Fundit: 15-11-2022, 22:39
  2. Identiteti evropian i shqiptarėve
    Nga Iliriani nė forumin Portali i forumit
    Pėrgjigje: 572
    Postimi i Fundit: 02-05-2012, 15:45
  3. Islami Nė Trojet Iliro-shqiptare Gjatė Shekujve
    Nga Arber gerguri nė forumin Komuniteti musliman
    Pėrgjigje: 6
    Postimi i Fundit: 02-02-2009, 16:01
  4. Kristo Frashėri: Dilema pėr Himarėn
    Nga Qafir Arnaut nė forumin Historia shqiptare
    Pėrgjigje: 5
    Postimi i Fundit: 28-02-2006, 13:56
  5. Letėrsia Shqiptare
    Nga [A-SHKODRANI] nė forumin Enciklopedia letrare
    Pėrgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 24-10-2005, 14:02

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund tė hapni tema tė reja.
  • Ju nuk mund tė postoni nė tema.
  • Ju nuk mund tė bashkėngjitni skedarė.
  • Ju nuk mund tė ndryshoni postimet tuaja.
  •