Feja Islame nė trojet shqiptare gjatė Osmanlinjėve
Shqiptarėt i pėrkasin njė populli ndėr mė tė lashtėt tė Evropės. Pėrhapja e Islamit nė botė e veēan nė trojet shqiptare, ka qenė, ėshtė dhe do tė jetė ēėshtje mjaft e vėshtirė dhe komplekse. Qė tė hedhet dritė nė kėtė temė, nevojitet njė qasje multidisiplinore dhe serioze historike, kulturore, shoqerore, filozofike, arkeologjike e tė tjera.
Kontaktet e para tė shqiptarėve me islamin dhe gjurmėt tė islamizmit tė tyre dėshmohen relativisht herėt. Nė shekujt e mesjetės paraosmane tokat shqiptare, pėr hirė tė pozitės sė tyre gjeografike, janė frekuentuar dendur prej misionarėve tė botės islame arabo-turke,qoftė pėr qėllime tregtare, qoftė pėr qėllime fetare etj. etj. tė cilat i kemi shtjelluar nė temat e kaluara.
Ėshtė faktuar historikisht se Osmanlinjėt kanė filluar tė duken nė viset ballkanike rreth vitit 1354, kohė kur kėto vise bėnin njė jetė feudale dhe vuanin nėn sundimin e bizantit, tė bullgarėve, tė serbėve etj., tė cilėt edhe shqiptarėt ishin vazhdimisht nėn sundimin e tyre, dhe malltretimeve tė ndryshme.
“Osmanėt ishin gjeografikisht larg, kurse ata qė shqiptarėt u druheshin se mos i thethitnin, ishin popujt kufitarė me origjinė sllave dhe grekė”. (Rreth pėrhapjes sė Islamit ndėr shqiptarėt, Pėrmbledhje studimesh, fq. 58)
Shumė prej sunduesve ushtronin dhunė ndaj shqiptarėve dhe i terrorizonin ata qė nuk u nėnshtroheshin urdhėrave, ligjeve dhe besimeve tė tyre.
Me depėrtimin e Perandorisė Osmane dhe me shkatėrrimin e Perandorive, pėr shqiptarėt fillon njė jetė e re. Perandorin Osmane disa zona apo vende e kanė pritur duarhapur sepse kanė qenė pjesėtarė tė fesė Islame edhe para Osmanlinjėve, kurse nė disa zona janė pritur dhe konsideruar edhe si shpresė-ēlirues.
Perandoria osmane-turke shqiptarėt i gjen nė gjendjen mė tė mjerueshme dhe tokat shqiptare tė coptuara. Ndėrrimi i njė pushtuesi tė egėr me njė tė butė, i cili me vehte sillte mesazhin hyjnor tė Islamit, ishte fillimi i njė fati tė ri historik, kur fillon tė krijohet njė shtresė e re e identitetit kulturor e kombėtarė tė shqiptarėve. Nėn halifatin islam tė Osmanlinjėve tokat shqiptare u bashkuan, filluan tė frymojnė sė bashku, tė tregtojnė e tė punojnė sė bashku. Pastaj, duke parė mesazhet e qarta dhe jodevijuese tė Islamit, tė cilat i jepnin njeriut vlerė, duke i kushtuar rėndėsi lirisė, si gjėja me e ēmuar, se si e urrente robėrimin e skllavėrimin, atėher mendja e shėndoshė nuk mund tė rrinte pa e pranuar. Duket se, ēdo gjė qė nuk e kishin mė parė, tashmė e kishin. E si tė mos pranonin tė bashkėpunonin me kėtė sundues, I cili ua hoqi terrin dhe i la tė lirė tė jetojnė, tė punojnė, tė tregtojnė, tė lirė nė besimet tjera, tė organizojnė dhe tė kenė njė identitet tė ri, qė gati e kishin humbur.
Do tė pėrmend disa nga argumentet tė historianėve dhe tė tjerė rreth kohės sė Osmanlinjėve dhe depėrtimit tė tyre nė Ballkan e nė veēanti nė trojet shqiptare.
Historiani ynė I periudhės osmane, dr. Ferid Duka nė lidhje me kėtė ēėshtje ka shkruar: “Faktorėt qė pėrcaktuan pėrhapjen e Islamit nė tokat shqiptare janė tė ndryshėm, por njė gjė duhet thėnė: nuk ka pasur njė politikė islamizuese tė zhvilluar me tendencė tė posaēme nga sunduesit Osman. Tė dhėnat flasin se feja Islame ėshtė pranuar me dėshirė, nuk ka pasur dhunė nė pėrhapjen e saj me qėllim qė tė imponohej si fe nė masat e popullit shqiptarė”.
Mark Tirta ka pohuar se Islamizimin e shqiptarėve nuk e shihte si dhunė; por si njė ftohje, si njė bojkotim i shqiptarėve kundėr krishterimit, e pikėrisht fillimisht kundėr ortodoksisė serbe, greke e bullgare qė i shpiente nė shkombėtarizimin, nė tjetėrsimin etnik”.
Arsa Millotoviqi, armik i madh i shqiptarėve i cili thoshte se “shqiptarėt me pėrqafimin e fesė Islame i shpėtuan sllavizmit”. (Islami nė shqipėri gjatė shekujve, Ali M. Basha, fq. 70)
Volteri, njėri nga armiqėt e fanatikėt mė tė mėdhenj tė Islamit thotė se “ modeli islam i rregullimit tė jetės, i pranishėm nė kohėn e Osmanlinjėve, paraqet shembullin mė tė mirė tė tolerancės dhe bashkėjetesės ndėrfetare nė lirinė e plotė tė pjesėtarėve tė feve dhe popujve tė ndryshėm”.
Historiani Robertson thekson se: “Me tė vėrtet muslimanėt janė ata qė e kanė unifikuar zjarrin dhe flakėrimin pėr fen e vet me zemėrgjėrėsi dhe tolerancė ndaj pjesėtarėve tė feve tjera dhe kėto janė ata qė, krahas tėrė pėrkushtimit dhe vendoshmėrisė konsekuente pėr pėrhapjen e fesė sė vet, i kanė lėnė tė lirė tė gjithė ata qė kėtė fe nuk e kanė pėrqafuar, sepse kanė dėshiruar t’i mbesin konsekuent mėsimit tė vet fetarė”.
Kurse Muhamet Pirraku thotė se: “Islami nuk ishte fe turke, e as fe e poshtuesit, por ishte sa fe e turqve aq edhe e shqiptarėve dhe tė tjerėve dhe turqit nė Bashkėsinė muslimane osmane paraqisnin vetėm pakicėn sunduese”. (Islami nė trojet iliro-shqiptare gjatė shekujve, N. Ibrahimi, fq. 222,223,232)
Aristidh Kolaj nė “Arvanitėt”, Athinė, 1985 thotė se:”Nuk ka egzistuar absolutisht asnjė rast kthim feje me dhunė nga ana e turqve”. (Pėrmbledhje studimesh, vepėr e cituar, fq. 47)
Profesori Robert Matran thotė: “ drejtuesit osman nuk kanė pasur vullnet pėr asimilimin e popullsive tė poshtuara, nuk kryen as osmanizimin dhe as islamizimin tė detyruar; pėrndryshe, si do tė mund tė shpjegonim ruajtjen e gjuhėve greke, bullgare, serbe apo tė gjuhėve tė tjera dhe feve tė tjera…”. Poashtu dr. ēiro Truhelka i cili ka thėnė se: “Ėshtė mendim i gabuar se Islamizmi ėshtė pėrhapur me dhunė. Egzistojnė argumente tė shumta, tė cilat e hedhin poshtė kėtė. Unė mund tė pėrmend vetėm njė dhe ai ėshtė se shekulli i 19-tė nuk do tė gjente asnjė tė krishterė dhe asnjė kishė e manastirė nė Ballkan, sikur Islamizmi tė pėrhapej me dhunė shtetėrore”.
Ndėrsa Hadrian Renald, ėshtė shprehur se: “Nuk ka nė botė besim i cili tė ketė qenė kaq keq i komentuar nga armiqėt e tij dhe qė u ėshtė shtruar aq shumė nėnēmimit dhe mllefit sikurse ėshtė Islami”. Italiani Roberto Marocco della Roca, ka shkruar: “Islamizmi i Shqipėrisė ka qenė njė pritė kundėr trysnisė sllave”.
Pėt tė provuar kėtė me 1604 arqipeshkvi katolik i Shkupit informon Romėn se shqiptarėt ndiqeshin mė shumė nga kisha ortodokse se sa nga turqit musliman”. (A.M. Basha, vepėr e cituar, fq. 47,48,53,54,59)
Intelektuali Abdi Baleta pohon: “Prania e faktorit musliman nė shqipėri ka qenė faktor shpėtimtarė “. Poashtu Gjergj Fishta i cili nė “Lahuta e Malcis”, ka shkruar: “Por, pse na tė vegjėl jemi/ Pse kend fis e vėlla nuk kemi/ Na sot shkjaut s’mund t’i bajmė ballė/ Qi po do t’na pėrpijė gjallė/ Prandaj, thom se e lyp e mara/ Qi dhe sot na, si pėrpara/ Tė rrim njit me mbret tė Stambollit/ Pėr me i bamun ballė Nikollit…”.
Mirėpo ēėshtė mė e keqja, po fshihet e vėrteta nė lidhje me pėrqafimin e Islamit. Edhe pse ka filluar tė zbehet mendimi se Islami ėshtė pranuar me dhunė, mendimi I keq ende egziston. Nė literature tė ndryshme pėrmendet gjoja gjendja e rėndė ekonomike Brenda perandorisė Osmane si presion pėr ta pėrqafuar fenė Islame. Kjo nuk qėndron, sepse mirėkuptimi midis fesė Islame dhe feve tė tjera, tolerance dhe bujaria muslimane kanė qenė ēėshtjet parėsore qė kanė bėrė pėr vete njė numer dhe mas tė madhe njerėzish, kurse dhuna ka qenė pėrjashtim. Lidhur me shkaqet e kalimit tė shqiptarėve nė Islam, Tomas W. Arnold, pėrveē tė tjerash shkruan: “Ėshtė e mjerueshme ajo qė pohojnė autorėt e krishterė se shqiptarėt janė detyruar ta pranojnė fenė nėn presionin e dhunės e tė haraēeve tė paligjshme. Kėta autorė nuk na ofrojnė fakte pėr akuzat e tyre. Zmajeviēi konvertimin e dy mijė njerėzve e arsyeton me numrin e madh tė tatimeve dhe tė taksave tė tjera, por ai nė tė njėjtėn kohė e pranon se edhe muslimanėt jepnin tė njėjtat tatime”. (Pėrmbledhje studimesh, vepėr e cituar, fq. 115)
Duke e ditur dhe duke I cekur disa nga thėniet, argumentet e lartėpėrmendura, se cka sillte islami pėr shqiptarėt nė tė gjitha sferat e jetės, qoftė materiale, shpirtėrore, morale e politike, si mund tė mohohet e vėrteta e tė shpifen intriga pėr Islamin dhe muslimanėt se kinse ėshtė pėrdorur dhunė pėr pėrqafimin e Islamit?
Ėshtė turp I madh pėr tė gjithė historianėt qė mbėshtesin kėtė tezė, duke e ditur se Islami ishte ai qė na mbrojti nga sllavizmi dhe nga humbja e identitetit tonė.
Krijoni Kontakt