ANTAGONIZMI NDERMJET DY KISHAVE PĖR DOMINIM NE TOKAT E ARBERISE (I HAPI RRUGE FESE ISLAME)
Iljaz Rexha
Pėrveē faktorėve ekonomiko-shoqėror, etj., tė cilėtndikuan qė shqiptarėt tė kalojnė nė fenė islame, faktor ishte edhe antagonizmi ndėrmjet kishės katolike dhe ortodokse, i cili i hapi rrugė pėrhapjes sė fesė islame ndėr shqiptarėt nė tokat e Arbėrisė mesjetare, tė cilat gjendeshin nėn sundimin 1600 vjeēar: romak, bizantin, venedikas, bullgar dhe serb.
Qysh para ndarjes sė kishės perėndimore dhe lindore (1054), nė vitin 1043 ndodhi njė kryengriqe kundėr sundimit bizantin, kur popullsia e Arbanonit mesjetar, me kulturė latine perėndimore (qė shtrihej nė hapėsirėn Prizren-Tivar, Ohėr-Vlorė), nuk ishte mė shtetase bizantine, meqė disa bujarė shqiptarė kishin arritur tė formonin njė formation politik dhe shtetėror, duke u shkėputur nga sundimi bizantin dhe kisha greke. Nė anėn tjetėr, jashtė Arbanonit si formation politik dhe shtetėror mbeti gjysma e tij me kulturė bizantine greke (qė shtrihej prej Prizrenit deri nė Nish, Vilazora (Velesi), Kumanova e Shtipi), nėn sundimin serb. Arbanoni etnik i mesjetės sė hershme nuk shtrihej vetėm deri te Prizreni dhe Ohri, por deri atje ku hasen vendbanimet arbane-albane nė burimet e shkruara mesjetare tė shekujve XIII-XV, siē ishin: Arbanashi i Nahijes sė Shtipit, Arbanashka e Nahijes sė Kumanovės, Arbanashi i Nahijes sė Prilepit, Arbanashi i Nishit, Arbanashka e Prokupės, Arbanashi i Kurshumlisė, Arbanashoviku i Nahijes, Kllopotnikut, Arbanasi i Tuzit (Mali i Zi), e shumė vendbanime tė tjera mesjetare qė na dalin tė emėruara me emrin etnik ArbanArbanas, qė dėshmojnė kontinuitetin e autoktonisė shqiptare nė kėto vise qė nga periudha antike e shekullit Il, kur na del tė pėrmendet fisi ilir Arbanasi-Albanoi nga gjeografi i Aleksandrisė Ptolemeu. Kėto vendbanime, edhe pse dalin tė pėrmenden nė burime tė shkruara gjatė shekullit XIII-XV, nuk ka kurrfarė dyshimi se ato edhe mė heret ekzistonin, meqė administrata bullgare, e cila pėr njė kohė i sundoi kėto territore, qysh nė shekullin XV i quajti si vendbanirne arbane-albane.
Nė kėtė periudhė historike (XI-XII), kisha katolike e Arbanonit latino-perėndimor u paraqit si faktor kryesor integrimi i etnosit shqiptar dhe integrimit tokėsor si nė aspektin etnokulturor, po ashtu edhe nė atė shpirtėror e religion duke e shtrirė ndikimin e vet edhe nė gjysmėn tjetėr tė Arbanonit lindor me kulturė bizantine ortodokse, qė kishte mbetur nėn sundimin bizantin e mė vonė nėn sundimin serb.
Nga burimet mesjetare shihet se zhvillimi i institucioneve tė kishės katolike kishte filluar me tė madhe dhe ndėr shqiptarėt e Kosovės, Maqedonisė dhe Toplicės (shumica i takonin besimit ortodoks) dhe shumė kisha ishin ndėrtuar nėpėr qėndrat kryesore: Prizren, PrishtinėRas (Rashkė), Kotorci-Mitrovicė, fanjevė, Trepēė, Vuēiternė, Nish, Krushevc, Prokupe, eq.. Administrata e shtetit bizantin dhe kisha e tij dhe mė vonė edhe kisha sllave kishin filluar luftėn e ashpėr kundėr kishės katolike dhe kulturės latine, duke mos lejuar diferencimin e shqiptarėve nga riti ortodoks, i cili ēonte nė integrimin etnokulturor tė shqiptarėve dhe nė integritetin tokėsor rreth kishės katolike nė njė formation politik dhe shtetėror unik. Administrata dhe kisha serbe, pasi i pushtoi viset e Kosovės dhe Maqedonisė, nuk lejoi zhvillimin e kishės katolike dhe veprimtarisė sė saj nė kėto vise dhe atė e shpalli si herezi, qė punon kundėr fesė ortodokse pravosllave dhe kundėr pushtetit serb. Sundimtarėt serbė dhe kisha pravosllave filluan tė zėvėndėsojnė gjuhėn greke me atė sllave. Ata i pėrvetėsuan kishat e ritit ortodoks grek nė tokat shqiptare nė tė cilat shkonin shqiptarėt dhe arumunėt e ritit ortodoks. Ashtu vepruan edhe me alfabetin e tyre duke marrė pėr bazė alfabetin grek me pak modifikime e formuan alfabetin e tyre cirilik. Ata i pėrvetėsuan edhe kishat katolike shqiptare, duke bėrė pėrshtaqen e tyre sipas frymės dhe ngjyrės sllave me mbishkrime cirilike dhe i shndėrruan nė kishat e tyre nationale. Kėto fakte na i dėshmojnė tė dhėnat arkivore nga Vatikani, ku nė mes tė qerash thuhet se kishat katolike nė Prizren, Janjevė, Trepēė, etj., i kishin administrata dhe kisha serbe. Zhvillimin e mėtejmė tė institucioneve dhe kishave katolike e ndėrpreu pushteti mesjetar serb. Kjo mė se miri mund tė shihej nga Ligji i Dushanit, ku thuhet se katolicizmi ėshtė herezi latine, ndėrsa katolikėt janė gjysmėbesimtarė. Asnjė pravosllav nuk guxon tė kalojė nė fenė katolike; nėse kalon nė tė, duhet tė dėnohet ose tė kthehet qė mė parė nė krishtėrizėm. Ėshtė i njohur fakti se nėn presionin e administrātes sė Dushanit nėnshtetasit e besimit katolik ishin kthyer nė fenė pravosllave dhe ajo i kryqėzonte nė kundėrshtim me ligjet e kishės. Martesat e personave nė mes tė katolikėve dhe pravosllavėve rreptėsisht anulloheshin, nėse burri nuk kalonte nė fenė pravosllave. Sipas njė letre tė Papės - Klementi VI, tė cilėn nė vitin 1346 ia kishte dėrguar Stefan Dushanit, pėrmendej se kishėn e Shėn Mėrisė nė Prizren dhe kishėn e Shėn Pietrit mbi Prizren, qė mė parė ishin nėn mbikqyrjen e Biskupisė katolike tė Kotorrit qysh moti i kishin pėrvetėsuar mbretėrit serbė nga Rashka. jo vetėm paraardhėsit e tij, por edhe vetė Dushani kishte vepruar nė tė njėjtėn mėnyrė. Kėto veprime i pėrcillte shumė mirė nė atė kohė Zyra e Papės nė Romė. Nė njė krisobulė tė Dushanit thuhet se edhe shqiptarėt qė vijnė pėr tė bėrė meshė nė kishat pravosllave, duhet tė punojnė sikurse serbėt. Kėto tė dhėna tė burimeve tė shkruara na dėshmojnė se sundimtarėt mesjetarė serbė ia kishin arritur qėllimit tė vet, meqė pjesėn mė tė madhe tė shqiptarėve tė besimit katolik i kishte kthyer nė fenė pravosllave. Kėto dėshmi shihen edhe nga dokumentet kishtare sllave tė shekullit XIII si dhe nga regjistrimet e popullsisė sė administratės osmane tė shekullit XV, ku zakonisht tė bijtė a fėmijėt i mbanin emrat tipikė sllavė, ndėrsa prindėrit e tyre i mbanin patronimet (mbiemrat) karakteristikė dhe tradicionalė shqiptarė. Ndryshimi i antroponimeve - emrave tė popullsisė shqiptare kishte filluar qė nė fillim tė shekullit XIII dhe vazhdoi deri nė rėnien définitive tė pushtetit serb nė Kosovė e Maqedoni, pėrkatėsisht deri nė vendosjen e administratės osmane nė vitet 1451-1455.
Tė gjitha burimet e shkruara mesjetare flasin qartė se nė tokat e Arbėrisė mesjetare u zhvillua njė luftė e ashpėr nė mes kishės latine perėndimore dhe bizantine lindore, pėr mbizotėrimin nė Ballkan, jo vetėm nė aspektin shpirtėror e religion por edhe politik-tokėsor. Depėrtimi i osmanėve nė Ballkan dhe administrata e tyre, shqiptarėt i gjeti nė njė dezintegrim tė plotė, tė ndarė nė aspektin etnokulturor dhe politiko-tokėsor. Po aty shqiptarėt ishin tė ndarė nė tri kisha: ata tė besimit katolik ishin tė lidhur me Romėn nėpėrmjet Biskupisė sė Tivarit, ndėrsa ata tė besimit ortodoks e pravosllav ishin tė lidhur me Kostandinapolin (Stambollin) nėpėrmjet kishės sė Ohrit dhe tė Durrėsit. Nė kėtė periudhė mesjetare administrata e fisnikėve shqiptarė - ekskluzivisht mbahej nė gjuhė tė huaja. Muzakėt administratėn e mbanin nė gjuhėn greke, Kastriotėt e mbanin nė gjuhėn latine dhe sllave, Balshajt nė gjuhėn latine dhe sllave, ndėrsa fisnikėt logofetėt dhe tregėtarėt e vegjėl nė Kosovė me prejardhje shqiptare, si Lesh Spani, qeveritar i Novobėrdės, Gjergj Mazrreku, logofet, Bogban Krizma, tregėtar i Prizrenit, administratėn e mbanin vetėm nė gjuhėn sllave-serbe. Kisha sllave-serbe gjatė shekujve XIII-XIV e kishte pėrforcuar mbizotėrimin vetėm nė Kosovė dhe Maqedoni, por kisha sllave dhe popa me prejardhje shqiptare kishte edhe nė Ulqin, Shkodėr, e deri nė Elbasan, Berat e Vlorė. Nė anėn tjetėr, kisha katolike ishte dobėsuar, meqė kundėr saj zhvillonin njė luftė tė ashpėr kisha ortodokse greke dhe ajo sllave e mė vonėl edhe administrata osmane e vazhdonte tė njėjtėn propagande, ndėrsa nė anėn qetėr e favorizonte kishėn greke dhe sllave nė dėm tė asaj katolike nė tokat shqiptare. Kjo veprimtari kundėr kishės katolike vazhdoi edhe nė shekujt e mėvonshėm, e kjo shihet nga raportet e vizitorėve tė Romės, tė cilėt dėshmojnė se gjatė shekullit XVI dhe nė fund tė atij XVII nė viset e Shqipėrisė Veriore - nė Kosovė dhe nė Maqedoninė Perėndimore kishte shumė shqiptarė tė besimit katolik (150.000), por shumica e tyre kalonin nė fenė ortodokse pravosllave; vizitorėt gjithashtu pohojnė se nė viset e lartpėrmendura ka edhe shumė shqiptarė tė besimit ortodoks, qė jetojnė sipas zakoneve fetare serbe dhe greke. Pėr kėtė arsye shpeshherė kronistėt dhe shkrimtarėt e huaj, shqiptarėt e besimit ortodoks-pravosllav i konsideronin nė pikėpamje etnike si sllavė serbė dhe si grekė helenė, ēka nuk ėshtė'aspak objektive dhe nuk ka tė bėjė me realitetin e strukturės etrłke nė tokat shqiptare. Nė vazhdim vizitorėt pohojnė se nė mungesė tė priftėrve dhe tė institucioneve tė kishės katolike, tė cilat mė heret i kishte pezulluar administrata bizantine e mė vonė ajo serbe, ndikoi qė njė pjesė e popullatės sė besimit katolik tė kalojnė nė fenė ortodokse - pravosllave, ndėrsa njė pjesė nė fenė islame.
Sundimi shekullor mesjetar serb kishte arritur qė pas pushtimit tė Kosovės dhe Maqedonisė tė pushtojė edhe pjesėn mė tė madhe tė Shqipėrisė duke i shkatėrruar institucionet e kulturės materiale shpirtėrore shqiptare, tė cilat i sunduan me pak ndėrmprerje mė se 300 vjet.
Nė kėto kushte dhe rrethana historike shqiptarėt u gjetėn nė njė dezintegrim tė plotė, andaj ėshtė fakt i pamohueshėm se depėrtimi i osmanėve nė Ballkan dhe vendosja e administratės sė tyre nė tokat e Arbėrisė e ndėrpreu sundimin shumėshekullor bizantin dhe serb. Shqiptarėt e besimit katolik kishin mbetur pa institucionet kulturore dhe fetare pėr arsye se veprimtaria e kishės katolike ishte ndėrprerė. Shqiptarėt e besimit ortodoks ishin tė detyruar tė shkonin nė kishat pravosllave, tė cilat mė parė ishin pėrvetėsuar nga sundimtarėt serbė dhe kisha e tyre, nė tė cilat mesha dhe uratat mbaheshin vetėm nė gjuhėn sllave, por me pėrhapjen e islamit, shqiptarėt filluan t'i braktisnin kėto kisha, meqė pushteti serb udkishte imponuar.
Me pėrhapjen e fesė islame dhe vendosjen e administratės osmane nė tokat e Arbėrisė, shqiptarėt nga njė amulli shumė shekullore, dolėn nė skenėn politike nėpėrmjet sistemit tė timarit osman, arritėn tė inkuadrohen nė administratėn osmane dhe gradualisht duke punuar pėr integrimin etnokulturor dhe territorial, rikthyen administratėn e vet nė tokat e tyre etnike nė Dardaninė antike dhe nė Arbanonin mesjetar, nė tė cilat mė parė kishin jetuar albanėt nė hapėsirėn: Prizren, Nish, Kumanovė, Shtip (Arbanoni lindor - bizantin) si dhe Arbanoni latin - perėndimor qė shtrihej nė hapėsirėn: Prizren-Tivar-Ohėr-Vlorė, qė i kishin pushtuar sllavėt pas Bizantit, si dhe ato tė Epirit e tė Ēamėrisė, qė i kishin pushtuar grekėt.
Kalimi nė fenė islame nga shqiptarėt nė kėto rrethana historike ishte i domosdoshėm dhe e vetmja rrugėdalje pėr tė ruajtur qėnien etnike dhe integritetin tokėsor. Duhet theksuar se nė radhė tė parė nė fenė islame filluan tė kalojnė bujarė shqiptarė tė Kosovės dhe Maqedonisė Perėndimore edhe ata tė Toplicės qė mė parė ishin zhveshur nga pozitat shoqėrore dhe i kishin humbur feudet (pronat e tyre) nė kohėn e sundimit serb. Disa bujarė tė tjerė kaluan nė fenė islame me pretekst qė t'i ruajnė pozitat shoqėrore dhe feudet e tyre qė kishin pasur deri nė vendosjen e administratės osmane, e kėta ishin bujarė shqiptarė tė principatave shqiptare tė Arbanonit latin - perėndinmor, e mė vonė ata i zėvend'e'sonin me bijtė e tyre myslimanė, ndėrsa anėtarėt e familjes sė tyre gradualisht e pranuan islamin. Kalimi nė fenė islame ėshtė bėrė nė mėnyrė vullnetare dhe me bindje qė krijonin individėt e interesuar nga misionarėt qė punonin pėr pėrhapjen e fesė islame. Deri nė fund tė shekullit XVII, nuk mund tė hasim nė tė dhėna sa kishte pasur presione tė hapėta pėr kalimin nė islam, por kjo nuk do tė thotė se nuk ka pasur edhe shtrėngime nga individė pėrgjegjės qė e,kanė keqpėrdorur pozitėn e tyre kundėr dispozitave tė Kur'anit, ku thuhet qė askush nuk bėn tė detyrohet qė ta ndėrrojė me dhunė fenė. Edhe sipas fermanėve tė sulltanėve tė parė garantohej liria e bėsimit pėr tė gjithė tė krishterėt nė Perandorinė Osmane, me kusht qė tė paguajnė haraēin, sipas dispozitave tė legjislacionit islam, Sheriatit.
Ėshtė fakt i pamohueshėm se procesi i pėrhapjes sė fesė islame ndėr shqiptarėt e krishterė ėshtė zhvilluar gradüalisht dhe shumė ngadalė, nė bazė tė vullnetit tė lirė tė individu qė ka shprehur dėshirėn tė kalojė nė islam. Kėtė fakt mund ta argumentojė mė sė miri me shembuj se deri nė fund tė shekullit XIX, ka pasur shumė familje shqiptare tė njė farefisi, gjysma e tė cilėve kishin pėrqafuar islamin, ndėrsa gjysma tjetėr vazhdonte tė jetojė nė fenė e krishterė e sė bashku, duke respektuar fenė e njėri-tjetrit, qė do tė thotė se feja islame ėshtė jashtėzakonisht tolerante ndaj feve tė tjera dhe nuk nxit urrejtje ndaj tyre.
Gjithashtu, nė pėrhapjen e fesė islame, pėrveē faktorėve ekonomikė e shoqėrorė tė kohės, ndikuan jashtėzakonisht institucionet islame fetare, popullsia shqiptare e konfesionit ortodoks, pėr t'u diferencuar nga sllavėt dhe grekėt nė aspektin etnokulturor dhe fetar, me tė madhe filloi t'i respektojė dhe t'i pranojė, meqė institucionet e kishės ortodokse sllave dhe greke ishin nė shėrbim tė shteteve tė tjera nacionale dhe nuk i konsideronte si tė vetat, ndėrsa kisha katolike nė mungesė tė priftėrinjve dhe shkaqeve qė i theksuam mė lart, nuk funksiononin fare. Shqiptarėt e krishterė, pėr ta ruajtur qėnien e tyre etnike dhe integritetin tokėsor e duke mos dashur tė sllavizoheshin ose tė greqizoheshin parapėlqyen qė ta ndėrrojnė fenė e tė parėve, duke pėrqafuar fenė islame, e cila ofronte status mė tė favorizuar shoqėror dhe ekonomik, sepse ajo nuk bėn dallime nė bazė tė pėrkatėsisė etnike e pozitės shoqėrore dhe klasore. Pėr kėtė arsye ndėrmjet shqiptarėve t'e' besimit islam dhe atyre tė krishterė nuk ekziston kurrfarė urrejqeje fetare. Shqiptarėt janė fenomen i rrallė nė botė, sepse u takojnė tri feve, katolike, islame dhe ortodokse, por ata i bashkon gjaku i kombit tė njėjtė dhe gjuha e njėjtė amtare, ata nuk i pėrēan asnjėra fe.
*Marrė nga Bashkimi paqėsor - revistė e pėrkohėshme edukativo - arsimore dhe kulturore, organ i shoqatės Bashkimi - Prishtinė, nr. 4-5, gusht - shtator, 1992, Prishtinė.
Krijoni Kontakt