Gjuha - Kjo E Panjohur

[shendelli]

Gjuhësia e sotme ende nuk ka vërtetuar sa gjuhë ka në botë. Në literaturën linguistike qarkullojnë shifra të ndryshme për numrin e gjuhëve, ato sillen prej 2000 deri 5000 gjuhë e dialekte.




Dr. Qemal MURATI



Gjuhë amtare apo atërore?



Hulumtimet që janë bërë me folës të gjuhëve të ndryshme nga studiues të gjuhës dëshmojnë qartë se nuk ka gjuhë amtare, por ka vetëm gjuhë të parë, ngase përcaktori “amtare” mund të jetë dhe “atërore” pa prishur natyrisht asgjë në kuptim.



Megjithatë, për ta shenjuar atë gjuhën e parë, shumica e kulturave evropiane përdorin të njëjtin formulim: mothertongue në anglisht, lengua materna në spanjollisht, idioma materno në italisht, Mutter-sprache në gjermanisht etj., me keqpërdorimin e madh që i bëhet gjuhës në kuptimin e asaj që gjuha nënë identifikohet (përnjësohet) me gjuhën të cilën e trashëgon fëmija. Ajo ide e trashëgimisë, filiacionit, bëhet edhe më e qartë në rusisht: rodnoi jazik “gjuhë e lindjes”; kjo reflekton idenë e “lindjes” (rodit, roditi). Ka dhe një varg metaforash, sidomos në gjuhët afrikane, me të cilat ajo gjuha e parë përdëftohet si gjuhë e tëmblit, sisës, gjuhë të cilën njeriu e ka thithur. Në disa gjuhë do të shohim idenë që kjo gjuhë e parë lidhet me tokën. Shembull të këtillë kemi në kinezisht, në të cilën shprehja ben guo ju jen “gjuhë amtare”, fjalë për fjalë do të thotë “gjuhë e tokës në të cilën ka lindur njeriu”.



Disa të dhëna për gjuhët e botës



Gjuhësia e sotme ende nuk ka vërtetuar sa gjuhë ka në botë. Në literaturën linguistike qarkullojnë shifra të ndryshme për numrin e gjuhëve, ato sillen prej 2000 deri 5000 gjuhë e dialekte.



Gjuhëtari slloven Stane Juzhiniq supozon se duhet të ketë diku rreth 3000-4000 gjuhë të ndryshme. Reformatski në mënyrë të caktuar thotë se në botë ka mbi 2500 gjuhë, Bugarski thekson se ky numër nuk është më i vogël se 3000 deri në 4000, kurse Bruku shprehet se gjuhëtarët kanë regjistruar rreth 5000 gjuhë. Pierre Alexandre (Langue et langage en Afrique noir, Paris, 1967) konstaton se vetëm në Afrikë fliten 200 deri 1200 gjuhë.



Sipas V. Koduhovit, prej këtij numri aq të madh të gjuhëve vetëm 300 sish kanë alfabet dhe përdoren si mjet i komunikimit masiv.



Gjuhët më të përhapura, sipas Koduhovit, janë:



- kinezishtja (22.2%)



- anglishtja (9.4%)



- rusishtja (8.1%)



- spanjollishtja (5.8%)



- hindustanishtja - hindu dhe urdu (5.8%)



- japonishtja (3.2%)



- gjermanishtja (2.9%)



- arabishtja (2.9%).



Sa gjuhë fliten në Evropë, në Indi dhe në Kinë?



Evropa me 60 gjuhë, që i flasin 620 milionë njerëz, në një sipërfaqe prej 10 milionë e 200 mijë km2, nuk mund të krahasohet me Indinë, e cila në një sipërfaqe prej 3 milionë e 300 mijë km2 dhe me një popullsi prej 684 milionë, ka rreth 200 gjuhë, nga të cilat afro 40 gjuhë i flasin vetëm disa qindra njerëz; apo me Kinën, ku në 9 milionë 3 736 km2 jetojnë rreth 1 miliardë njerëz, nga të cilët 726 milionë kanë gjuhë amtare kinezishten; pjesa tjetër ndahet ndërmjet 50 gjuhëve nacionale, prej të cilave 4 gjuhë fliten nga 4 milionë veta.



Këto dallime të mëdha proporcionale bëhen edhe më të qarta kur pranojmë që 78.8 për qind e evropianëve flasin njërën nga tetë gjuhët e kontinentit me karakteristikën e numrit të mbi 30 milionë folësve, e ato janë: rusishtja, gjermanishtja, anglishtja, frëngjishtja, italishtja, ukrainishtja, polonishtja, spanjollishtja.



(K. Azhezh, Le souffle de la langue, 1992).



Emra dysorë të popujve dhe të gjuhëve të tyre



Shumë popuj dhe gjuhë të tyre shpeshherë ndryshe e quajnë veten dhe ndryshe quhen nga të tjerët. Për këtë do të sjellin disa shembuj përkatës.



Baskët, gjuha baskishte (në gjuhën e tyre quhen Euskaldunak, spanj. Vascos, fr. Basques), popullsia më e vjetër e Gadishullit Pirinej. Gjuha baske (euskara, eskuara) paraqet izolat, e cila nuk ka asnjë afri me grupet dhe familjet e sotme gjuhësore. Ajo është gjuhë paraindoevropiane, që ruan sistemin e numërimit me njëzet-she, e cila herë-herë krahasohet me etruskishten, kaukazishten, me gjuhët hamitosemite dhe me bashkësi të tjera gjuhësore arkaike të Evropës, Azisë dhe Afrikës.



Është me interes të theksojmë se dielli, sipas besimit bask, është i gjinisë femërore. Quhet “Zonja nënë”, si dhe “Syri i Zotit”.



Të shënojmë këtu se edhe në shqipen Veriore Diellin e ndeshim të përdoret në emra vetjakë Diella, me femërore të lashtë.



Eskimët, gjuha eskimishte (veten e quajnë Inuit= Njerëz, indisht esquimantjik = ai që han mish të papjekur, të gjallë), bashkësi etnike, që banon në viset e Arktikut, në Grenlandë, Labrador, Viktori, Alaskë etj. Janë mbi 50 mijë njerëz, në Alaskë jetojnë 25 mijë eskimezë, në Kanada 20 mijë, në Sibir 1000.



Megjithëse janë shumë të shpërndarë në areale të gjera gjeografike, gjuha eskimeze është e kuptueshme për të gjithë eskimët.



Grekët, gjuha greqishte (veten e quajnë helenë, vendin Heladë). Emrin grek ua kanë dhënë romakët, prej emrit të një fisi që ishte kolonizuar në Italinë e Jugut.



Kinezët, gjuha kinezishte (veten e quajnë Xhunkuo zhen ose Han zhen; popull aziatik, popullsi themelore e Kinës. Emri kinez ka ardhur përmes arabishtes dhe shqiptimi evropian, dhe lidhet me dinastinë Çin. Kinezishtja përbëhet nga një shumësi dialektesh, të clat janë aq të largëta sa mund të merren dhe si gjuhë më vete, që i bashkon në tërësinë e tyre vetëm shkrimi hieroglif.



Koreanët, gjuha koreanishte (veten e quajnë Çoson-Saram), popull dhe gjuhë aziatike, me 50 milionë banorë.



Shqiptarët, gjuha e tyre shqipe (të huajtë i quajnë Albanenses, Albanese, Albanais, Arbanas - Albanac, Arvanit, Arnaut, Çibanho - te romët; emri i tyre i vjetër është Ilirë, i mesjetës Arbër - Arbëresh). Emri shqiptar është i ri, i shek. 17-18.



Simbolika e emrave dysorë të toponimeve



Vendet shpesh i ndërrojnë sunduesit. I ndërrojnë dhe emrat. Emrat dysorë janë fenomen i përgjithshëm i gjeografisë së njeriut - shprehet Klod Azhezh në veprën e tij Le souffle de la langue, 1992 (Shpirti i gjuhës).



Evropa, historia e gjatë e së cilës është aq e ngarkuar me tronditje, na sjell mbase më shumë shembuj për këtë se Afrika ose Amerika.



Raguza veneciane më parë ishte nën sundimin e Bizantit, por në fund të Luftës së Dytë Botërore ajo u bë Dubrovniku kroat.



Fiuma, qyteti bregdetar venecian, prej vitit 1947 kalon në pronësi kroate dhe bëhet Rijeka, pa e ndërruar as kuptimin (në të dy gjuhët fjala do të thotë “lumë”).



Bratisllava sllovake, e cila për shumë kohë qe hungareze me emrin Poszoni, është Presburg për gjermanofonët.



Vjena, guri i çmuar i Austrisë, quhet Beç në magjarisht (hungarisht e serbisht), kurse Dunaj (“dunavska”) në sllovenisht.



Transilvania, në veriperëndim të Rumanisë, është arketip i atyre vendeve të Evropës qendrore, për të cilën me shekuj hahen shumë popuj, duke pretenduar të drejtën për pronësi, dhe kanë krijuar prandaj shumë emra për të; Ardeal te rumunët, Erdel për hungarezët, Zibenburgen te gjermanët.



Memel, qytet në Baltik, ndahet nga Gjermania në vitin 1919 dhe pas zotërimit lituanez merr emrin Klajped.



Turku, qytet finlandez, gjithashtu mban edhe emrin suedez Abo (K. Azhezh).



Kosova shqiptare, provincë e dikurshe dardane-ilire, një kohë e pushtuar nga serbët e Karpateve, vazhdoi të quhet nga barbarët Kosovë e Metohi, me pretekst për të pretenduar edhe tokën, gjoja me prona kishtare të tyre.



Ballkani, nga fjala turke ballkan “malësi”, gjatë pushtimit turk ka zëvendësuar emrin e mëparshëm të vargmaleve Stara Planina në Bullgarinë veriore. Në lasht ky varg malesh quhej Haemus, e më pas Gadishulli ilirik.



Emrat dysorë ose të përbërë tregojnë edhe fatin e vendeve përmes onomastikës.