Sami Frashëri dhe vepra e pabotuar e tij

[shendelli]

Dija e arkeologjisë, instikti im i kultivuar tashmë i kërkimeve më kanë lidhur me temat e zbulimit të përmendoreve arkeologjike dhe të shkrimeve të lashta që përbëjnë tempullin e misterit të kulturës dhe të qytetërimit botëror.


Moikom ZEQO



Kanë mbetur enigmë sepse nuk janë deshifruar akoma shumë shkrime të lashta, ende nuk dihet gjë se ç’përmbajtje kanë disa shkrime të gjetura në Ballkan, në brigjet dalmatike dhe në ishujt e Greqisë që quhen konvencionalisht “shkrime pellazgjike”.



Gjithashtu nuk janë zbërthyer mbishkrimet etruske që përbëjnë një koleksion të madh, por as mbishkrimet mesape dhe të japigëve që janë me sa duket shkrimet e vetme të gjuhës ilire të dokumentuara deri më sot. Po kështu dhe shkrimi linear “A” i Kretës ende nuk është deshifruar. Shtatë pllakat prej bronzi të quajtura pllakat iguvine, zbuluar pranë qytetit Gubio të Italisë, gjithashtu nuk janë kuptuar se çfarë gjuhe i përkasin.



Por ka dhe disa mbishkrime të tjera të gdhendura në përmendore guri që paraqesin një interes shumë të madh filologjik dhe historik.



Sami Frashëri - figurë universale



Figura universale e Sami Frashërit shtrihet dhe përfshin shumë disiplina të dijes. Filologjia klasike dhe etnogjeneza e gjuhëve ka qenë një pasion dhe dëshirë e pamposhtur e Sami Frashërit.



Në vitin 1850, vit që është dhe lindja e vetë Sami Frashërit (më 3 qershor 151 vjet më parë) u zbuluan disa përmendore me mbishkrime në shtratin e sipërm të lumit Jenisej, në jug të Siberisë, të shkruar me një alfabet të paparë dhe të panjohur deri atëhere. Këto përmendore të shkruara kishin një mjedis arkeologjik të mirëfilltë. Përmendoret e shkruara tërhoqën vëmendjen e shkencëtarëve të kohës.



Çuditërisht disa arkeologë që nga Finlanda erdhën në lumin Jenisej dhe i kopjuan shkrimet e tyre në vitin 1892, por qe e pamundur të deshifroheshin. Pas disa kohësh në rrënojat e qyteteve Karakurum dhe Karabalgasum në Mongoli u zbuluan nga dijetarët Hajkel dhe Rablov të cilët i botuan duke ngjallur kureshtje tek dijetarët e tjerë. Arkeologët flisnin për datimet, lashtësinë dhe ekzotikën e këtyre përmendoreve. Por shkrimet kërkonin fushën speciale të filologjisë. Do të ishin gjuhëtarët ata që do të thonin diçka më të saktë ose më të pranueshme. Kështu Vilhelm Tomsoni (1842-1927), linguist danez, profesor në Universitetin e Kopenhagenit në vitin 1896 arriti t’i lexojë këto shkrime dhe i botoi në një libër prej 224 faqesh. Menjëherë shkrimet u përkthyen edhe në gjermanisht. Pati debate dhe mendime të ndryshme për origjinën dhe identitetin e tyre.



Ç’janë këto përmendore guri?



Ato janë bërë dhe ngulur në shekullin VIII në kohën e Gylekinit dhe Bilgehanit, mbretër turq të asaj kohe. Në këtë lak kohor gjuha e këtyre mbishkrimeve ishte më e pastër dhe e pandikuar nga fjalët arabe dhe persiane, dukuri kjo zotëruese pas islamizmit të turqve. Vilhelm Tomsoni mendon se këto shkrime janë shumë të rëndësishme dhe të vlefshme për filologjinë turke.



Sami Frashëri duke vlerësuar lart rëndësinë dhe lashtësinë e këtyre shkrimeve të periudhës paraislamike i ka studiuar vetë ato. Ruhet edhe sot në Arkivin e Bibliotekës Kombëtare në Tiranë një kopje e një dorëshkrimi prej 104 faqesh, shkruar nga Sami Frashëri me titull “Përmendoret e Orhunit” Istambul, 1903.



Vepra e Samiut mbi përmendoret e Orhunit akoma dhe sot nuk është botuar. Në parathënien e këtij dorëshkrimi Sami Frashëri shkruan: “Shkrimi që përmbajnë këto përmendore dhe shumë të tjera që gjenden në Kinë dhe Siberi është huazuar nga shkrimi Pehlevi i gjuhës së lashtë të Iranit, por duke pësuar ca ndryshime dhe duke iu bërë ca shtesa është formuar një shkrim më vete. Ndërsa ky shkrim është shumë më i vjetër dhe më i përsosur. Eshtë për t’u çuditur se, pse turqit e kanë lënë atë dhe morën shkrimin Uigur të futur nga mestorianët e Iranit”. Shkronjat e këtyre përmendoreve janë të ndara dhe të shkruara nga e djathta në të majtë. Në dorëshkrimin e Sami Frashërit, shkrimet e përmendoreve të Orhunit ai i ka kopjuar me ngjyrë të kuqe, kurse disa shkrime të tjera me shkronja arabe Samiu i ka kopjuar me ngjyrë të zezë kurse përkthimin e tyre e ka bërë me ngjyrë blu. Në dorëshkrim Samiu ka lënë shënime sidomos në pesë faqe të veçanta ku ai përcakton çelësin e zbërthimit të mbishkrimeve. Samiu e ka përfunduar këtë studim prej 104 faqesh më 17 prill 1903.



Studiuesi turk Nexhip Hasimi duke e njohur dorëshkrimin e Samiut ka folur për veprën “Përmendoret e Orhunit” në vitin 1924. Mbishkrimet e këtyre përmendoreve kanë alfabetin e një gjuhe të lashtë iranike por me shkronja siriane. Studiuesit e mëvonshëm kanë pasur mendimin se këto përmendore në shkrimet e tyre grafike kanë qenë nën influencën e kulturës së vjetër kineze dhe të hiroglifeve kineze, por studimet përfundimtare kanë treguar se teza e Sami Frashërit për këto monumente është më e vërtetë se alfabetet grafike të Orhunit nuk kanë fare ndikim nga kultura e lashtë kineze. Kohët e fundit më ra në duar libri me mbishkrimet e plota të Orhunit, botim i autorit W. Radlof, botuar në turqisht dhe anglisht, në vitin 1995 në Ankara. Duke i parë me kuriozitet mbishkrimet lexova përmbajtjen e studimit. Për fat të keq nuk përmendej vepra e Sami Frashërit. Kjo vepër akoma dhe sot nuk është botuar. Por zbërthimi dhe teza e Sami Frashërit janë të sakta dhe i kanë rezistuar gjuhësisë krahasimtare të kohërave moderne deri në ditët tona. Më është dukur gjithmonë e çuditshme se si Sami Frashëri që në 1903 i ka paraprirë rezultateve që botohen në vitin 1995. Eshtë e vërtetë që këto mbishkrime hyjnë në historinë e arkeologjisë dhe filologjisë klasike botërore. Nuk mund të mohohet se ato mbishkrime nuk kanë asgjë të përbashkët me gjuhë shqipe, por as gjermani Shliman nuk kishte asgjë të përbashkët me qytetin e Trojës apo me grekun Homer kur bëri zbulimet e tij.



Sami Frashëri me studimin e tij filologjik dha dëshminë e një dijetari të madh, njohës i shkëlqyer i filologjisë moderne të krahasuar. Kështu ai ka pasuruar kulturën botërore dhe ne na vjen mirë që një pinjoll i racës shqiptare ta ketë dhënë këtë kontribut.