Gjuha e Ortodoksisë në Shqip

[Sokrat K. Dhima]

Terminologjia ortodokse në shqipen e sotme

Nga At Foti Cici*

Me rimëkëmbjen e vrullshme të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, një proces i vështirë dhe i gjatë, tej kohës së brezave tanë, po lindin pyetje të natyrshme për sa i përket tipareve të plota të një kishe autoqefale. Një nga çështjet shqetësuese është ajo e gjuhës së ortodoksisë shqiptare. Është e vërtetë se na mungon një terminologji kishtare-teologjike e plotë dhe e njëtrajtshme. Dhe ka disa arsye që e bëjnë gjuhën shqipe “të mbrapshtë” për përkthyesit dhe autorët ortodoksë.

Së pari, përkthimi i teksteve biblikë dhe liturgjikë për Kishën Ortodokse në Shqipëri është kryer kryesisht në toskërisht (nga Kostandin Kristoforidhi dhe Fan S. Noli, përkatësisht), por në një kohë kur toskërishtja për herë të parë dilte nga trajtat nëndialektore të mëparshme. Pra këto botime kanë shenjat dhe pasojat e kohës së tyre, duke iu nënshtruar rrymave të puritanizmit, në rastin e Kristoforidhit, dhe të “standardizimit” të toskërishtes me frymën “romane”, në rastin e Nolit, por duke u luhatur në shprehje jo spontane të gjuhës në të dyja rastet. Pra të dy shkollat përkthimore ishin kalimtare dhe si rrjedhojë të pazonja për të ngurtësuar një terminologji rrënjosëse në kishën tonë. Thirrjet kushtruese të autoqefalistave sot, se “nuk duhet vënë dorë në gjuhën e Nolit”, vijnë nga njerëz që e duan kishën tonë autoqefale shërbëtore të një ideali të vonuar. Në fakt zëra të tillë ka kohë që nuk dëgjohen më.

Së dyti, kur gjuha shqipe po merrte tiparet e sotme, pushoi lëvrimi i tekstualitetit fetar në Shqipëri. Pra, periudha e viteve 1945-1965, nuk na ka lënë shumë trashëgimi e cilësi në tekstet e gjuhës ortodokse në shqip, pavarësisht se letrat shqipe morën hov të madh në këtë periudhë, në sasi dhe në ecurinë e gjuhës. Megjithëse gjatë kësaj periudhe u botuan dhe përkthimet liturgjike të periudhës së dytë të Nolit (1941-1955), të cilat pavarësisht nga ndryshimet radikale brenda gjinisë së tyre, nga ana e terminologjisë nuk ndryshojnë shumë nga përkthimet e periudhës së parë (1908-1914). Në fund të këtij njëzetëvjeçari të vështirë që përmendëm, Fan Noli vdiq (1965), por gjithësesi mbetet një shkollë unike e përkthimeve kishtare shqip. Por në këtë fushë “plaku i Amerikës” nuk na la asnjë pasardhës.

Së treti, heshtja që u ndërfut në botimet kishtare, brenda dhe jashtë Shqipërisë për rreth njëzetë e pesë vjet (1965-1992) dhe çoi botimet ekzistuese në “konservim”, pati për pasojë vdekjen biologjike të autorëve të tyre, dhe kultivoi një nostalgji për tingëllimin e këtyre teksteve tek të gjallët, të cilët dikur i kishin dëgjuar, lutur e kënduar. Dhe më e rëndësishmja për situatën e sotme, brezi i ri i gjeti emrat e autorëve ortodoksë të mbimitizuar në një kanon autorësh të padiskutueshëm, ku dhe në qoftë se mund të bëhet njëfarë çmitizimi, ai do të fillojë nga emri i autorit dhe vetëm në fund mund të flitet mbi subjektivitetin e veprës së tij.

Së katërti, gjatë viteve të pasdiktaturës, me rimëkëmbjen e kishës e deri më sot, nuk u botuan në shqip ende përkthime teologjike, të cilat të kenë fuqinë e ndikimit tek përkthyesi shqiptar ortodoks. Hija e godinave të ndërtuara nga KOASh-i dhe gjithë puna sociale e misionarëve ortodoksë, nuk mund të mbulojë faktin se Kisha Ortodokse në Shqipëri sot nuk ka Bibël, madje as Dhjatë të Re, nuk ka tekste të plotë liturgjikë dhe nuk ka të përkthyer tekstet bazë të spiritualitetit ortodoks, të domosdoshme këto për të krijuar një jetë të mirëfilltë shpirtërore në Kishë. Në qoftë se nuk ekzistojnë njerëzit e përshtatshëm për të bërë këto vepra, atëherë vetë kjo është një pikëpyetje që nuk mund të kundërpeshojë mbarëvajtjen në fushën sociale dhe politike të kishës sonë autoqefale.

Ato mbetje tekstuale të së kaluarës, me të cilat mburremi ne, nuk i drejtohen më besimtarit që u formua gjuhësisht me shqipen standarde. Kjo lëndë është një mjet që mund të adresohet tek një grupmoshë e caktuar në Kishë, por vetëm për këta besimtarë të moshuar, të cilët, për fat të keq, nuk kanë as të kaluar kishtare. Pjesa tjetër e lëndës përkthimore i përket muzeut dhe hulumtimeve, dhe jo punës pastorale në Kishë.

Këto katër arsye që radhita e bëjnë gjuhën shqipe shumë specifike në fushën e krijimeve dhe të studimeve përkthimore ortodokse. Duke pranuar situatën e mësipërme, një përkthyes i nivelit mesatar sot, nuk mund të sjellë në jetë asnjë tekst, në qoftë se nuk ka njohuri të thella në gjuhë dhe dije të mjaftueshme në teologji. Vetëm me një përgatitje të tillë përkthyesit tanë do të munden të studjojnë tekstet ekzistuese dhe në pikat e errëta të fondit terminologjik të shqipes, do të vendosin vetë. Ndërsa një përkthyes mbi mesataren, krahas këtyre që përmenda, duhet të jetë i ndërgjegjshëm për përgjegjësinë e tij në letrat shqipe dhe duhet të ushqejë respekt ndaj traditës së trashëguar, duke marrë parasysh të gjitha tekstet me pëmbajtje terminologjie në lëmin kishtar-teologjik në gjuhën shqipe, jo vetëm të besimit ortodoks, që nga “Meshari” i Gjon Buzukut e deri tek përkthimet e fundit biblike në shqip, mbas viteve ‘90-të.

Pra, duke përtypur të gjitha këto të dhëna, një përkthyes me ndërgjegje kishtare ortodokse, dhe qëndrim të ndershëm, duhet ta lexojë tekstin e shkruar prej tij nga syri i brezave “jofetarë”, të cilët u arsimuan në vitet e shqipes standarde, për të qenë më i sigurt në raportet gjuhësore të besimtarëve ortodoksë me gjuhën e njësuar. Bashkëpunimi me filologë shqiptarë, jashtë strukturave kishtare të tanishme, është profesionalisht i domosdoshëm dhe kishërisht më se i dobishëm.

Po jap disa shënime që përshkruajnë gjendjen e sotme, por dhe që justifikojnë domosdoshmërinë e një planifikimi jo amator të gjuhës kishtare ortodokse shqipe.

Termat teologjikë të cilët janë mbrujtur dhe kënduar në kishën tonë shqiptare për shumë breza, janë pjesë e një tradite të shëndoshë kishtare, pavarësisht nga nuancat nacionalistike të së kaluarës, a paplotninë e “shpjegimit të saktë”. Po të flasim këtu me analogjitë teologjike, asnjë përkthim nuk shpreh plotësisht origjinalin, mbasi dhe vetë “origjinali” nuk është i tillë, ai është një përqasje e atij realiteti, të cilin gjuha e njeriut përpiqet të përshkruajë por kurrë nuk mundet ta përkthejë plotësisht, dhe aq më pak ta zëvendësojë atë. Pra, përderisa ne besojmë se gjuha e teologjisë është një realitet simbolik, si mund të interpretohen simbolet e dhëna ekzistuese në gjuhën shqipe me simbole të tjera, të huaja për trashëgiminë tonë kulturogjuhësore?

Si rrjedhojë, termat që u sollën vitet e fundit në gjuhën kishtare, si "liturgji", në vend të “meshë”; "eukaristi", në vend të “falënderim”; “triadik”, në vend të “trinik”; “enori”, në vend të “famulli”, e shumë terma të tjerë, të dokumentuar këta në shypin dhe botimet e KOASh-it, janë të huaj dhe si rrjedhojë shpirtërisht të dëmshëm për besimtarët ortodoksë shqiptarë, të cilët ndodhen në fazën e “rizbulimit” të besimit të tyre stëratëror.

Përdorimi i termave greqisht nga krerët e ortodoksisë shqiptare, për të kristalizuar një terminologji ortodokse “të kulluar” në shqip, shumë herë shpjegohet prej tyre duke u justifikuar nëpërmjet termave të njëjtë që ekzistojnë të papërkthyer në anglisht, por kjo analogji është krejt e pavend dhe çoroditëse, siç e di mirë dhe një student i vitit të parë të gjuhësisë ... Ata që merren seriozisht me studimet shqiptaro-greke, por dhe që njohin njëkohësisht dhe anglishten, me natyrën e saj linguistike krejt të ndryshme nga shqipja, ftohen të na ndriçojnë. Përveç amatorizmit këtu kemi dhe një “marifet” për të injektuar një politikë terminologjie në gjuhën shqipe, sesa një metodë me baza të shëndosha teologjike e gjuhësore. “Krishtëzimi” i terminologjisë, në rastin e gjuhës shqipe, nuk duhet të jetë me doemos dhe greqizim i saj. Dhe përderisa nuk kemi teologë të mirëfilltë shqiptarë, këtu e kanë fjalët albanologët.

Artificialiteti i këtyre termave helenistikë, në një vend ku kisha nuk ka krijuar ende mendimin teologjik, vërtet që nuk është e sigurt nëse pasqyron motivet e misionarëve grekë në pozitat kyçe të Kishës Ortodokse në Shqipëri, por ama na bën të vërejmë se kjo ideologji planifikuese në gjuhë, pretendon të krijojë një traditë të re nëpërmjet gazetës zyrtare dhe botimeve të kishës, rreptësisht e kontrolluar, pavarësisht nga ankthi i misionarëve besëmirë për të “ortodoksizuar” gjuhën kishtare në shqip.

Asnjë ngushëllim nuk ekziston tashmë për keqshkrimin e fjalëve “orthodhoks”, “theologji”, “episkop” etj, të cilat ne, priftërinjtë, teologët dhe predikuesit e fjalës së ortodoksisë në gjuhën shqipe, duhet t’i përdorim siç na janë dhënë në gjuhën e sotme: “ortodoks”, “teologji”, “peshkop”, etj, dhe jo siç përdoren nga kryesia e KOASh-it sot. Kisha Ortodokse, në parim, lëçit të vërtetat e saj në gjuhën e njeriut. E anasjellta nuk është ortodokse!

*Autori është prift në Kishën Ortodokse Shqiptare të Shen Astit, Toronto Kanada

[Sokrat K. Dhima]

Harrova te sthoj se artikulli i priftit Cici eshte marre nga Shekulli, 25 qershor 2003, rubrika "Komente".

[Sokrat K. Dhima]

Ngjyrime tejortodokse tek drejtshkrimi i termit “Iisu”

At Foti Cici

(Koha Jone, 14 korrik 2003)

Drejtshkrimi i emrit “Jezu” është një zonë debatuese e terminologjisë ortodokse në shqip, e ngarkuar me ngjyrime ideologjike. Në fakt ky debat është dokumentuar i tillë në gjithë gramatologjinë kishtare në gjuhën shqipe. Por sot, mbasi është krijuar një gjuhë e provuar edhe si gjuhë adhurimi, presim të rroket koha jonë dhe të përftohet një intuitë gjuhësore në Kishën Ortodoske në Shqipëri, e cila intuitë do të shprehë besimtarët folës, dhe jo paraaradhësit e tyre nëpër shekuj, a misionarët grekë të ardhur gjatë viteve të pasdiktaturës nga Greqia dhe ShBA-ja.

Mbas viteve 90-të emri “Jezu” u përdor nga KOASh-i (Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë) në trajtën helenistike “Iisu”, si në gjuhën e shërbesave ashtu edhe në gjuhën zyrtare nëpërmjet gazetës dhe botimeve të kishës, derisa gazeta “Ngjallja” u rikthye në trajtën puritane të përdorur nga Kristoforidhi, në botimin e Dhjatës së Re të vitit 1879: “Jisu”. Por prapë, megjithë këtë gjysmëmasë, në gjuhën e adhurimit ky term vazhdon të përdoret “Iisu”.
Pikëpamjet e misionarëve të KOASh-it duke përzgjedhur termin “Iisu”, mbështeten tek botimi nëndialektor i Grigor Gjirokastritit (1824 dhe 1827 - përkthimi i Vangjel Meksit). Drejtshkrimi i fjalës “Jezu” jepet në këto botime “Iisu”, por me formën origjinale biblike “Iisu Kristói”, gjë që nuk mund të pranohet si normë e një gjuhe të sotme mbidialektore, pavarësisht se kjo përdoret me detyrim në gjuhën e adhurimit sot në Shqipëri. Pastaj ky përkthim, i cili është përkthimi i parë i botuar i Dhjatës së Re shqip, u krijua në gjuhën e folur, me qëllim për t’u bërë i kuptueshëm tek besimtarët që, në shumicën dërrmuese, nuk dinin shkrim dhe këndim, dhe jetonin në treva ku fliteshin të dy gjuhët; shqipja dhe greqishtja.

Pra, Dhjata pararendëse shqipe e vitit 1827 u shkrua në një gjuhë “të pashkruar” dhe jo për përdorin në shërbesa, pavarësisht se më vonë u përhap shumë dhe përdorej në shumë kisha greke ku jetonin ortodoksë shqipfolës, deri në fshatrat përreth Athinës, siç dëshmojnë albanologët dhe helenistët e asaj kohe. Përkthyesi i ndershëm ishte i dënuar të përzgjidhte ato fjalë që qarkullonin tek shqiptarët, të cilët ishin pak a shumë dhe greqishtfolës. Prandaj dhe përkthimi shqip jepet me alfabet grek, dhe madje me një përkthim tjetër përbri në greqishten e re, sepse kjo ishte gjuha e arsimit të përdoruesve. Alfabeti jo shqiptar dhe bashkekzistenca e një përkthimi tjetër jo shqip, e shenjojnë këtë vepër si shqiptaro-greke, shtypur nga Shoqëria Biblike në Korfuz, me dijeninë e Patrikanës Ekumenike, pavarësisht se më vonë ajo e ndaloi përhapjen e këtij përkthimi.

Ndërsa sot Ortodoksia në Shqipëri iu drejtohet njerëzve që janë të lirë, në një shtet të njohur nga të gjithë dhe në një kishë autoqefale, e cila për të përkthyer e botuar nuk ka më nevojë për bekimet a ndalimet e Patrikanës së Stambollit. Për më tepër KOASh-i i drejtohet një grigje që di shkrim e këndim, dhe e cila, në shumicën dërrmuese, nuk lexon më greqisht dhe nuk ka të kaluar kishtare.

Me standardizimin e gjuhës shqipe përgjatë disa dhjetëvjeçarëve, raportet mes gjuhës bisedimore, asaj tekstuale e pastorale, dhe asaj të adhurimit në shërbesa, janë shumë të zbehta. Si rrjedhojë shqiptimi i tingëllimit helenistik “Iisu”nuk është i arritshëm, plus që nuk është i përgjegjshëm, në qoftë se duam të ngjizim një terminologji brenda standardeve të shqipes së sotme, e cila është e vetmja gjuhë e besimtarëve shqipfolës, dhe nuk pranon manovra të tilla ideologjike.

Por dhe përikja tek Kristoforidhi, me alternimin e termit të shtirur “Jisu”, përsëri nuk është e pranueshme, paçka se përkthimet e Kristoforidhit në toskërisht trajtohen si “të përsosura” nga kryesia e KOASh-it. Pra në vend që të vëzhgojmë dhe të pranojmë ecurinë e gjuhës, pjesë e së cilës është dhe gjuha kishtare, konstatojmë një kthim mbrapa Nolit, tek Kristoforidhi dhe paraardhësit e tij në Greqi, gjë që ngre pengesa për konsolidimin e një gjuhe me tipare vendore, e cila gjuhë duhet të kapërcejë dhe Nolin dhe pasardhësit e tij për të përmbushur nevojat shpirtërore të shqiptarit të sotëm.

Si mund të përdorim sot një terminologji nëndialektore duke pritur nga brezat e sotëm të kultivojnë ndjenja puritanizmi në gjuhë? Përderisa këto tekste janë dëshmi e kohës së tyre, duhet të respektojmë faktin se jo të gjithë besimtarët janë të interesuar në studimet albanologjike a helenistike. A duhet medoemos një besimtar ortodoks, pavarësisht nga niveli i tij gjuhësor, të jetë në gjendje të përdorë një gjuhë nëndialektore si ajo e Dhjatës së viteve 1820-të, apo një gjuhë të ngjizur dhunshëm si ajo e Kristoforidhit, e viteve 1870-të, tek e cila as vetë autori paraqitet i njëtrajtshëm? Dhe në qoftë se nuk kërkojmë t’a përdorim këtë gjuhë por vetëm t’a kuptojmë atë, atëherë a nuk vështirësohet përcjellja e fjalës së Biblës si pjesë e gjuhës sonë të gjallë, gjë që na është dhënë së lartazi, dhe me të cilën duhet të shprehemi dhe të aludojmë shpenguar? Për më tutje, a i përket Kishës Ortodokse të ushqejë dallime të tilla gjuhësore në Shqipëri, të cilat shkaktojnë ngjyra krahinore në gjeografinë e shqipes së njësuar?

Duke marrë parasysh të gjitha këto të dhëna, drejtshkrimi i këtij termi në gjuhën kishtare ortodokse gjykoj se duhet të shkruhet “Jezu”, sepse kështu i përshtatet intuitës sonë të kultivuar gjuhësore dhe ruan balancën e raporteve me gjuhën e besimtarëve të gjallë. Një zgjedhje e tillë nuk është aspak radikale kur gjuha ecën edhe më, dhe madje kur përkthimet e reja biblike në shqip, sjellin rëndom trajtën “Jezus”, dhe jo “Jezu”, dhe të cilat përdoren tashmë dhe nga besimtarët ortodoksë, si e vetmja alternativë, plus që këto botime janë më të kuptueshme, dhe ndoshta teologjikisht më të sakta, nga ato “ortodokse” të shekullit të 19-të.

Është historikisht e pasaktë dhe gjuhësisht e papranueshme t’i mëshojmë hipotezës se në shqipen e sotme gegizmat përfaqësojnë katolicizmin dhe toskizmat ortodoksinë. Përpjestime të tillë në terminologjinë fetare edhe në të kaluarën kanë qenë të zhdrejtë, ndërsa sot, me realitetin e shqipes së njësuar, nuk ekzistojnë fare. Nuancat devijuese të gjuhës bisedimore, nuk kanë arritur ende të na shtyjnë në qëndrime përkatëse, për sa i përket stilit shkrimor të gjuhës adhuruese.

Por edhe në qoftë se ekzistojnë dallime gjuhësore, nga pikëpamja ortodokse, ngrihet pyetja: Nëse ortodoksët janë “toskë”, çfarë do të themi ne për ata ortodoksë që nuk janë a nuk ndihen të tillë? Në çfarë kategorie gjuhësore do ta fusim ne kryepeshkopin elbasanas Visarion Xhuvani dhe peshkopin shkodran Iriné Banushi? Këta dy personalitete, për shembull, nuk u konvertuan në “fenë toske”, por dolën nga grigja ortodokse e trevave përkatëse. Si rrjedhojë, pyesim, cili është vizioni i KOASh-it për gjuhën e adhurimit të atyre ortodoksëve të cilët nuk flasin “toskërisht”? Dhe këtu hyn ajo kategori ortodoksësh që jeton jashtë “toskërisë”, dhe sidomos ato brezni që u lindën mbas viteve 60-të, në gjithë gjeografinë e Shqipërisë, të cilët gjithnjë e më shumë po përbëjnë shumicën e anëtarëve të gjallë të KOASh-it. A është e zonja Kisha Ortodokse në Shqipëri t’iu drejtohet të gjithë shqiptarëve ortodoksë me të njëjtin mesazh?

[Sokrat K. Dhima]

Gjuha e KOASh-it, kryepeshkopi i ardhshëm dhe autoqefalistat

Nga At Foti Cici

(Koha Jonë, 18 korrik 2003)

Zoti Sejfi Protopapa është bërë i njohur tek ne ortodoksët si veprimtar politik në çështjet kishtare në Shqipëri, që nga viti 1992. Mbas përçarjes dhe dështimit të autoqefalistave, heshtja i vuri vulën ndihmesës së tyre në çështjen kombëtare të ortodoksisë shqiptare. Së fundi zoti Protopapa, na bëri një “update” ku shpreh pikëpamjet e autoqefalistave mbi “të ardhmen e Kishës Ortodokse Shqiptare” (Shekulli, 6 korrik). Në fakt, kur e shkruajmë emrin e kishës sonë autoqefale me shkronja të mëdha, zyrtarisht shkruhet “e Shqipërisë”, dhe jo “Shqiptare”, pikërisht sepse kisha duhet të fusë në gjirin e saj dhe ata qytetarë shqiptarë të cilët janë të kombësive të tjera, por që Zoti deshi të lindin e të banojnë në Shqipëri. Kështu shpjegohet dhe mosekskluziviteti i shqipes në gjuhën e adhurimit.

Artikullshkruesi ngul këmbë se statuti i vitit 1929 është i vetmi statut që duhet të ketë KOASh-i (Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë) sot, sepse ai, krahas të tjerave, kërkon që shqipja të jetë gjuha e vetme zyrtare, dhe se neni në fjalë është i pandryshueshëm. Asnjë statut i asnjë kishe autoqefale nuk mund të parashikojë se sa pak të ndryshueshëm janë nenet e tij. Statutet kishtare formulohen me frymën e kanoneve të shenjta të Kishës Ortodokse, të cilët megjithëse janë shumë më ditëgjatë nga statutet, prapë disa herë janë të papërdorshëm sot, dhe brenda Kishës filtrohen për të përmbushur misionin e saj në botë. Pra, kur Kisha Ortodokse e zbut rreptësinë e saj shumëshekullore, a kemi të drejtë ne të kërkojmë që statutet kishtare, të cilët shumë herë janë pasojë e ngjarjeve politike të kohës së tyre, të mundojnë Kishën e Krishtit?

Vetëm me një lexim krahasimor kuptohet se statuti i vitit 1929 është më shumë i politizuar sesa ai i vitit 1950, dhe ky i fundit është shumë më i plotë dhe më i ngjashëm me statutet e kishave autoqefale simotra, pavarësisht nga presioni nën të cilin u përpilua. Po të lëmosh gjuhën herë-herë “partizane”, dhe thirrjet për të mbështetur “pushtetin e popullit”, statuti i vitit 1950 të habit me saktësinë dhe nenet parashikuese. Ai i vitit 1929 u shkrua me udhëzime qeveritare, ndërsa statuti i vitit 1950, u hartua me dijeninë dhe frymën e kishave të tjera ortodokse autoqefale, sidomos asaj ruse, të cilat kishin gjetur gjuhën e bashkëpunimit me regjimet e vendeve përkatëse. Një nga përparësitë e statutit të vitit 1950 është pikërisht dhe ky i gjuhës së adhurimit, gjë që shpreh frymën tolerante të kishave nacionale.

Në këtë perspektivë ortodokse të statutit të vitit 1950, gjuhët e tjera përveç shqipes mund të përdoren edhe në Tiranë, dhe kudo ku është e nevojshme. Sigurisht kërkohet nga kryesia e KOASh-it që në të njëjtën kohë të tregohet përdëllyes dhe njësoj bamirës edhe ndaj ortodoksëve të Sarandës, dhe këtu jemi të një mendjeje me zotin Protopapa, të cilët janë të detyruar të ndjekin shërbesat në greqisht, në një kishë madhështore të ndërtuar me investimet e Bankës së Greqisë, ose janë larguar nga kisha dhe nuk shkojnë fare, si e vetmja formë reagimi.

Më kujtohen Pashkët e vitit 1995 në Sarandë, kur gjatë shërbesës së Epitafit tentuam të këndonim diçka në shqip, ndërsa drejtuesi i atëhershëm i kishës së Sarandës, sot administratori i Kryepeshkopatës së Tiranës, arqimandriti Efrem, briti fort: “Këtu janë të gjithë grekë!”, dhe na ndaloi. Fill mbas kësaj ngjarjeje megjithëse e vura në dijeni kryesinë e KOASh-it, dhe pavarësisht se në vitin 1996 e ngrita përsëri këtë problem në takimin me Fortlumturinë e Tij Kryepeshkopin Anastasios, situata në Sarandë është e njëjtë ende dhe sot, duke i lënë të ardhmes së rajonit një shenjë absurdi...

Por problemi kishtar i Sarandës nuk do të thotë se kisha ortodokse që është ndërtuar në Lezhë nuk duhet të ekzistojë, siç shprehet zoti Protopapa. E parë në një perspektivë ortodokse, kisha e Lezhës mund të ngrihej mbasi të ndërtohej në Sarandë një kishëz modeste, me një prift shqipfolës, për ortodoksët e atjeshëm, të cilët madje janë dhe shumica e popullsisë ortodokse në atë qytet. Duke pasur dy kisha në dy gjuhë, besimtarët le të përzgjedhin vetë sipas origjinës, gjuhës a madje dhe preferencave të tyre politike. Zoti Protopapa, i cili ka shprehur gatishmërinë për të investuar në Shqipëri, mund të kërkojë bashkëpunim me faktorët përkatës për të sendërtuar këtë ide në një zonë të brishtë të realitetit shqiptar ortodoks.

Çështja tjetër e shkrimit të zotit Sejfi Protopapa, është ajo e kritereve të zgjedhjes së kryepeshkopit të ardhshëm. Ai gjykon se duhet përjashtuar nga kandidimi për krypeshkop të Tiranës mitropoliti i Beratit. Cilësimi i mitropolitit arvanitas të Beratit si “peshkopi grek Ignatios”, tregon mendjengushtësinë por dhe konfliktin e brendshëm të autoqefalistave. Duke qenë të djathtë - vetë zoti Protopapa është veprimtar i njohur i Ballit Kombëtar - autoqefalistat i cilësojnë arvanitasit njëmendëshi si shqiptarë, dhe flasin e ligjërojnë për të drejtat e tyre të mohuara në Greqi, por kur arbërorët shfaqen tek ne, ata i mohojnë, si në rastin e imzot Ignatit. Por sipas filozofisë dhe gjuhës së tyre, ne pyesim: Si na qenka grek një vëlla arvanitas, i cili ka pesë vjet që shërben në Shqipëri dhe e flet shqipen njësoj si zoti Protopapa?

Sa për fronëzimin “pa bujë” të imzot Ignatit, kjo ishte e natyrshme për situatën kishtare-politike të vitit 1998. As është e vërtetë se shugurimi i Hirësisë së Tij dy ditë para Imzot Joanit i jep peshkopit arvanitas ekskluzivitetin e kandidaturës për kryepeshkop. Praktika ortodokse thotë se në një sinod me shumë anëtarë, gjë që në Shqipëri nuk ekziston, kur ndodh barazim votash, zgjidhet ai që është shuguruar më parë. Por imzot Ignati ishte zgjedhur peshkop gjashtë vjet më parë, që në vitin 1992, dhe atij i takonte privilegji i protokollit kishtar, aq më tepër që ai është më i moshuar dhe më me përvojë kishtare dhe rrjedh nga shqiptarët e diasporës së hershme; pra nga çdo pikëpamje Hirësi Ignatit i takon një nder i tillë. Ardhja e imzot Ignatit në Shqipëri, mbas gjashtë vjetësh pritjeje, është një çudi, nga ato që ndodhin dhe shpjegohen vetëm brenda Kishës Ortodokse.

Pavarësisht nga mosmarrëveshjet tona, dua të pranoj se zoti Protopapa u tregua më koherent nga të gjithë autoqefalistat, prandaj dhe kam nderin të debatoj me të. Duke qenë qytetar amerikan, lerë e rritur në Berat, ai u përfshi në një lëvizje të autoqefalizmit njëmbëdhjetë vjet më parë, mbasi kishte mbushur të shtatëdhjetat, me një zell djaloshar dhe dëshira të qashtra. Por për të influencuar në çështjet kishtare ortodokse, gjë për të cilën KOASh-i ka shumë nevojë sot, nuk mjafton vetëm patriotizmi, djathtizmi i idealizuar, antihelenizmi, dhe as dëshira për të rrokur disa të dhëna enciklopedike nga jashtë mbi besimin ortodoks. Ishte ky qëndrim jo ortodoks që shkaktoi plagë në trupin e kishës sonë autoqefale, si në qytetin e Elbasanit, ku përgjegjës kryesor për gjendjen antikanonike të atjeshme është vetë zoti Sejfi Protopapa, i cili dhe thirret tashmë të ndreqë atë që ka prishur.

Punët kishtare ortodokse, të cilat duken herë-herë shumë të thjeshta nga këndvështrimi romantik i së djathtës aktuale në Shqipëri, paraqesin ndërlikime të pazgjidhshme për jashtëkishtarët, prandaj dhe këta ftohen të bashkëpunojnë me njohësit dhe specialistat e kësaj fushe, në qoftë se duan që mundi dhe përpjekjet e tyre të japin pemë të dobishme për Kishën Ortodokse në Shqipëri.

[Sokrat K. Dhima]

(Koha Jonë, e diel, 20 korrik 2003)

Simbolika e emërshkrimeve tek ikonat e KOASh-it

At Foti Cici

Kam në dorë një ikonëz të bukur, me autor shqiptar, shpërndarë nëpër kishat ortodokse të Amerikës, me qëllim për të grumbulluar ndihma për misionin ortodoks nëpër botë. Fjalët e ikonës janë shkruar anglisht: “Shkoni dhe lëçisni gjithë kombet!”. Mbrapa saj shkruhet po në anglisht: “Nga dora e Petro Luftës, i Kishës Ortodokse të Shqipërisë”. Institucioni që e shpërndan është Qendra e Misionit të Krishterë Ortodoks me seli në Florida, ShBA, e cila drejtohet nga prifti greko-amerikan at Martin Ricis, i kujtuar me respekt në Tiranë, për shërbimin pesëvjeçar në kryeqytet. Kjo qendër mbështet ekonomikisht misionarë ortodoksë në shumë vende, duke përfshirë dhe Shqipërinë.

Me të drejtë ndihemi krenarë për arritjet e këtyre viteve të rimëkëmbjes së kishës sonë, dhe iu jemi mirënjohës gjithë atyre që mbollën farën e mirë të tokën shqipe. Ne, të cilët kishim harruar se si bëhej shenja e kryqit, kemi tashmë ajiografë që po futen me veprat e tyre në ndërgjegjen kishtare të përbotshme. Por me të njëjtat ndjenja njerëzore nuk mund të mbysim pyetjen-brengë që na mundon: Përse një ikonë e tillë, e bërë nga një dorë shqiptari ortodoks, të mos shkruhej edhe me fjalë shqipe, për ata ortodoksë që janë lindur dhe banojnë atje ku krijon autori i saj dhe pëlqejnë të falen shqip?! Kur kishat greke të Amerikës Veriore, të cilat në pjesën më të madhe përdorin si gjuhë adhurimi greqishten, kanë nevojë për ikona anglisht, a nuk e kemi ne të domosdoshme të kemi ikona në gjuhën tonë? Në qoftë se grekët kanë rreth njëqind vjet që janë ngulur në Amerikë, po ne, që kemi qindra vjet që shkruajmë shqip në Kishën Ortodokse?

Një fakt tjetër që më trazon tek shfletoj web-in e qendrës misionare të at Ricis (www.ocmc.org), është se Shqipëria na paska dy gjuhë: “Albanian (official), Greek”. Ndërsa vendet e tjera, të cilat kanë po ashtu minoritete greke dhe misionarë grekë, nuk e kanë greqishten tek të dhënat e qendrës. Mund të justifikohej referenca e pavend vetëm në qoftë se nuk shpërnjiheshin pakicat e tjera ortodokse të Shqipërisë, si për shembull arumunët, të cilët nuk janë të paktë në numër dhe kanë dhënë shumë më tepër për ne, në krahasim me grekët. Por le t’i kthehemi çështjes së emërshkrimit të ikonave në gjuhën shqipe.

Mjaft ortodoksë shqiptarë nuk e kanë dëgjuar ende se ikonat me shkronja shqipe janë tej e ndanë ortodokse dhe njësoj të hirshme me ato që kemi në greqisht. Përderisa shqipja ndalohej të përdorej si gjuhë adhurimi në Kishën Ortodokse, deri në vitet 20-të të shekullit të kaluar, edhe gjuha e ikonave kishte të njëjtin fat sepse në Kishën Ortodokse ajo është një shtrirje e gjuhës së adhurimit. Kjo është arsyeja që nuk trashëguam ikona me shkronja shqip nga e kaluara e largët, sepse shumë thjesht ato do të digjeshin dhe autorët e tyre do të çkungoheshin, çkishëroheshin e ndoshta dhe mund të vriteshin.

Duke ardhur nga ky sfond i mugët historik, ne i trajtojmë ikonat ekzistuese me shprestari dhe frikë Perëndie, por me të njëjtën ndjeshmëri duhet të pranojmë ikonat me emërshkrime shqip, pikërisht me të njëjtën frymë që përdoren në greqisht, sllavisht, anglisht, suahili etj, e në të gjitha gjuhët ku adhurohet në mënyrë ortodokse. Ne, kishtarët ortodoksë shqiptarë, kemi për detyrë t’iu mësojmë brezave të sotëm të interesuar udhën e drejtë të besimit tonë dhe jo atë të rrëshqitjeve të ortodoksisë në terrin e jashtëkishës. Shtegu i thepisur i besimit fetar nuk duhet të zbukurohet me simbole që kthehen në idhuj kulturorë, sepse në vend të realitetit hyjnor këto shenja përçojnë fanatizëm tek disa, keqkuptime, tërheqje e madje urrejtje tek të tjerë, dhe amulli e çoroditje tek të shumtët.

Shpikësit dhe përdoruesit e simboleve, të cilët në rastin tonë kanë dëshira dashamirëse, janë të ndërgjegjshëm se prania e përsëritur e emërshkrimeve greqisht, si për shembull në Tiranë dhe në gjithë vendin, krijon përshtypjen imponuese të një tradite vendase, sidomos tek ai brez që lindet dhe ngrihet gjatë shfaqjes dhe qëndresës së kësaj simbolike greke në Shqipëri. E kuptuar në këtë këndvështrim, do të jetë shumë vështirë të zëvendësohen simbolet në fjalë në të ardhmen, sepse ndryshimi i tyre do të sjellë ndryshime të tjera, më të dhimbshme për brezin ortodoks të mëkuar me një didaktikë të tillë vizuale shumë të fuqishme.

Në Shqipëri vështirësia nuk qëndron vetëm tek misionarët e huaj ortodoksë, të cilët na kanë bindur se e kanë të vështirë të ndijojnë specifikën e kulturës sonë, por më shumë tek vetë ne ortodoksët, dhe më qartë tek disa njerëz të shkolluar dhe të etiketuar si “ortodoksë”. Janë këta që kanë rënë në dashuri me artin “ekzotik” bizantin, si pjesë e asaj që nuk është shqiptare, duke shpërfillur me ose pa dashje thelbin e besimit ortodoks, i cili ndodhet tejet gjuhës dhe kombësisë. Arti mund të jetë edhe fe, por nuk është në doktrinën e Kishës Ortodokse të trajtohet nga ana e kundërt, pavarësisht se çfarë ka ndodhur në të kaluarën dhe çka praktikohet sot në Shqipëri.

Kur këto simbole fetare përkthehen, “intelektualët ortodoksë” mund të reagojnë ashpër, sepse reagon intuita e tyre teksa rrënohet kulla e besimit, gjë që gjithësesi një ditë do të ndodhë, kur feja e tyre është ngritur mbi një ngrehinë sentimentale, apo nën trysninë e viteve të pasdiktaturës, dhe jo në një jetë hyjthirrëse, jashtë mjedisit dhe personave të sotëm. Një debat i tillë, mbi mospërkthimin shkrimor të botës hyjnore, është i hershëm në përkthimet kishtare dhe është dokumentuar i tillë dhe në botën shqiptare (le të kujtojmë, për shembull, polemikën midis Fan Nolit, si prift e student në Harvard, dhe Aleksandër Xhuvanit, si laik e filolog i greqishtes, në vitin 1911).

Ikonat bizantine që i kanë shpëtuar prishjes dhe zhdukjes janë pasuria e ortodoksisë shqiptare dhe pjesë e thesarit të vendit tonë, prandaj dhe duhet t’i ruajmë si sytë e ballit, pavarësisht se në çfarë gjuhe janë përjetësuar. Në të njëjtën kohë duhet të ndihemi njësoj përgjegjës për të ardhmen e ortodoksisë në Shqipëri dhe duhet të sjellim tek brezat e sotëm frymën e saj fetare, e cila nuk mund të jetë plotësisht ortodokse pa pranuar gjuhën shqipe në plotërinë e saj.

Por si dhe deri kur mund të justifikojë KOASh-i emërshkrimet greke në ikonostasin e ri të kryekishës shqiptare në Tiranë, dhe në të gjitha kishat e ndërtuara e të rindërtuara në gjithë Shqipërinë? Në qoftë se ajiografët tanë të sotëm nuk krijojnë vetëm ikona në greqisht dhe në anglisht, përse të mos përdoren ikonat e tyre shqip nëpër kishat tona shqiptare, por po përdoren si mjete për të mbledhur ndihma jashtë, si relika arti, a si alternativë e dorës së dytë, si stoli nëpër kënde, korridore kishash, banesash e zyrash? Ikonat e reja me emërshkrime të huaja, apo dhe dygjuhëshe, mund të përdoren vetëm në kishat e pakicave ortodokse jo shqipfolëse.

Kemi nevojë për verë të vjetër në fuçi të re dhe jo anasjelltazi. Sa më shumë të vonohemi në këtë shërbesë të ngutshme, aq më shumë ngadalësohet plotësimi i imazhit të KOASh-it, sipas shëmbëllesës së kishave simotra autoqefale. Trashëgimia e pasur ortodokse nuk lë vend për përsiatje...

[Sokrat K. Dhima]

Koha Jonë, 5 gusht 2003

Shpërnjohja e emigrantëve nga kryesia e KOASh-it

At Foti Cici

Lexova i tunduar shkrimin “Në Athinë jetojnë rreth 500.000 myslimanë dhe asnjë xhami”, nga Gerd Höhler (Shekulli, 22 korrik), gjë që na kujton se sa truall i gurtë është ai i Ballkanit. Unë besoj se një ditë xhamia në fjalë do të hapet, por ajo që sot është ndjellakeqe vështirë të shmanget: hapja e një kishe shqiptare ortodokse, të paktën në Athinë, pavarësisht se shumica e pakicave të tjera ortodokse e kanë. Në Greqi ka famulli ortodokse lindore që celebrojnë në arabisht, sllavisht, etj, madje dhe kisha orientale të cilat janë të lejuara të përdorin kishat ortodokse greke, ku meshohen në koptishte, por të vetmit që janë mohuar nga të drejtat e tyre janë shqiptarët ortodoksë, pavarësisht se këta përbëjnë pakicën më të madhe ortodokse jogreke në shtetin fqinj.

Në vitet e para të migrimit të emigrantëve, KOASh-i (Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë) u përqëndrua në Shqipëri, dhe ishte e natyrshme, ndërsa në Greqi kisha ortodokse kishte rënë në amulli për shkak të sëmundjes së gjatë të kryepeshkopit të atëhershëm Serafim. Në fakt kisha zyrtare greke nuk ishte gati për të ndihmuar as grekët e Shqipërisë, pa le më shqiptarët.

Me zgjedhjen e kryepeshkopit të sotëm Kristodhulos, u themelua Lidhja e Shqiptarëve Ortodoksë në Greqi ‘Shën Asti’, në vitin 1999, të cilën pata nderin të drejtoj. Në nëntor 1999 u arrit një marrëveshje midis shoqatës dhe kryepeshkopit të Greqisë për të hapur një kishë në gjuhën shqipe në Athinë. Ishin dy kandidatë shqiptarë për priftërinj, të diplomuar për teologji në Athinë, dhe një prift arvanitas. Marrëveshja u shkel kur kryepeshkopi i Tiranës e kundërshtoi një gjë të tillë. Kryepeshkopi Kristodhulos na tha atëherë se “kur kisha juaj nuk e do diçka të tillë, unë nuk kam për të bërë”. Dhe e gjykuar kjo nga këndvështrimi kishtar grek, është e arsyeshme dhe e etiketuar. A nuk të habit fakti që një kryepeshkop nacionalist dhe shumë grek u bind për të pranuar një kishë shqiptare në Athinë, ndërsa një kryepeshkop kaq erudit dhe misionar si yni e pengoi një rast të mirëfilltë misioni ortodoks, në një kohë që gjasat priteshin të ishin të ndërsjellta?!

Çfarë ka bërë kryesia e KOASh-it që nga viti 1999 e gjer më sot? Në qoftë se nismëtarët nuk ishin të përshtatshëm, sepse ndoshta nuk ishim “të atij brumi”, përse sot kryesia e KOASh-it nuk përdor priftërinjtë e saj shqiptarë që ndodhen me studime në Athinë, për të meshuar shqip për emigrantët, siç meshohet edhe në gjuhë të tjera për ortodoksët, katolikët e protestantët atje? Them kryesia, dhe jo kryepeshkopi, sepse Sinodi i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë duhet të bindë grigjën ortodokse, dhe jo vetëm, se funksionon si i tillë dhe jo si byro politike. Në fund të fundit kush është përgjegjës për ortodoksët shqiptarë jashtë Shqipërisë? Statuti në fuqi (hartuar në vitin 1950) thotë se vetë KOASh-i përfshin shqiptarët ortodoksë brenda dhe jashtë Shqipërisë. Pra kemi pranim dhe zbatim përzgjedhës të statutit?

Famullitë ortodokse jogreke janë hapur në Greqi me përpjekjet, këmbënguljen dhe përkujdesjen e kishave mëma. Tashmë kur është arritur përhershmëria e qëndrimit të kryepeshkopit Anastasios në Shqipëri, dhe kur ortodoksia në vendin tonë është përqëndruar në punë sociale, duhet që KOASh-i të plotësojë imazhin e tij në mënyrë kishtare ortodokse, ashtu siç duhet, përndryshe do të gjykohemi ashpër. Ne, punëtorët e ortodoksisë shqiptare, jemi të lirë ta ngjyejmë jetën tonë në çfarëdosoj ngjyre që na shkon për shtat, por nuk është pjesë e shërbesës sonë të tjetërsojmë thelbin e Kishës Ortodokse.

Duke parë arritjet e KOASh-it, vetvetiu lind pyetja e diasporës: deri kur do të vazhdojë Kisha Ortodokse në Shqipëri të shpërnjohë gjysmën e anëtarëve të saj që janë larguar nga Shqipëria gjatë viteve të pasdiktaturës?

[Sokrat K. Dhima]

(Shekulli, 6 gusht 2003)

Sprova e diasporës te statuti i KOASh-it

Nga At Foti Cici

Statuti i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë (KOASH-i), fuqizuar në vitin 1950, ligjëron se KOASH-i përbëhet nga gjithë ortodoksët që banojnë brenda Shqipërisë si dhe nga shqiptarët ortodoksë që banojnë jashtë atdheut (neni I). Gjithashtu, statuti i jep mundësi Këshillit Mikst të krijojë peshkopata të tjera për shqiptarët ortodoksë jashtë Shqipërisë, të cilat do të vareshin nga kisha mëmë shqiptare (neni IX). Ndërsa në statutin e keqhartuar të vitit 1929, KOASh-in e përbëjnë vetëm banorët e Mbretërisë së Shqipërisë (neni I), kurse gjithë diaspora shqiptare ortodokse shpërfillet dhe lihet pré e fatit dhe në mëshirën e kishave të huaja. Statuti i vitit 1950, edhe në çështjen e diasporës, është i plotë dhe parashikues, mbrojtës e përcjellës i mirë i traditës ortodokse dhe asaj kombëtare, pavarësisht nga kushtrimet superpatriotike të autoqefalistëve të sotëm. Ata ngulmojnë se statuti mbretëror i vitit 1929 është i vetmi legjislacion kishtar e kanunor i KOASH-it dhe kësisoj na qenka i pacenueshëm. Ndërsa ne që mendojmë ndryshe: jeni “të paguar nga grekët” ose thjesht “atdhemohues”.

Për brezin ortodoks të sotëm në Shqipëri nuk ka peshë se çfarë thonë jashtëkishëtarët. Ajo që ka rëndësi dhe mungon është ndërgjegjësimi i grigjës shqiptare ortodokse për të kuptuar situatën kishtare në Shqipëri dhe jashtë saj. Vetë besimtarët ortodoksë duhet të ngrenë pyetje mbi mbarëvajtjen e ortodoksisë në vend, brenda caqeve të një jete shpirtërore. Dedikimi, bindja dhe shenjtërimet për së gjalli nuk dalin gjithmonë nga një intuitë e shëndoshë kishëtare, sidomos në qoftë se nuk ndajmë përgjegjësinë që na takon për të sotmen dhe të ardhmen e Kishës Ortodokse në Shqipëri, e cila duket e pasigurt. Si rrjedhojë, pikëpyetja më e madhe ortodokse e pasdiktaturës nuk është kombësia e kryepeshkopit të KOASH-it, gjë që me të cilën është banalizuar me spekulime sipërore nga të gjitha palët ndërluftuese. Ajo që kërkon përgjigje jo të tërthortë është kjo: përse kryesia e Kishës Ortodoke në Shqipëri po shpërnjeh gjysmën e anëtarëve të saj, të cilët janë larguar nga atdheu dhe me kalimin e viteve po humbasin identitetin e tyre ortodoks? Ky qëndrim vjen ndesh me doktrinën e Ortodoksisë dhe statutin aktual të KOASH-it.

Praktikisht, në Athinë janë bërë përpjekje për themelimin e një kishe shqiptare ortodokse, gjë që është bekuar nga kryepeshkopi i Athinës, Kristodhulos (qysh në muajin nëntor 1999), por ende jo nga kryepeshkopi i Tiranës, Anastasios. Dhe priste dikush që në këtë rast gjasat të ishin të ndërsjellta... Por është njëlloj e vërtetë se në Athinë ekzistojnë kisha ortodokse të kombësive të tjera, të cilat adhurojnë në gjuhët përkatëse. Madje ekzistojnë kisha shqiptare jo ortodokse, të themeluara rishtazi. A nuk është ky fakt një nga paradokset e shumtë të ortodoksisë zyrtare në rajon?!
Duke kërkuar diasporën ortodokse shqiptare, shohim se asgjë nuk është bërë në kryeqytetet e Evropës Perëndimore, ku janë vendosur shumë shqiptarë ortodoksë. Aty vetësugjerohet që shqiptarët të shkojnë në kishat greke nën juridiksionin kishëtar të Patrikanës Ekumenike. Në SHBA, siç dihet, ekzistojnë dy peshkopata shqiptare ortodokse. Ndërsa në Kanada shqiptarët ortodoksë janë organizuar për herë të parë këtë vit në dy kisha ortodokse, në Toronto dhe Montreal, por të ndihmuar nga Kryepeshkopata e Kanadasë dhe jo nga KOASH-i, as nga dy peshkopatat shqiptare të SHBA-së. Këto dy famulli modeste në Kanada janë të vetmet kisha të hapura për emigrantët e pasdiktaturës në të vetmin shtet.

Por përse nuk është folur e nuk është bërë asgjë për organizimin e shqiptarëve ortodoksë jashtë Shqipërisë, aq më tepër kur kjo kërkohet nga statuti në fuqi i KOASH-it? Ishte pikërisht çështja e primatit joshqiptar që çoi në mosqenie problemet parësore të ortodoksisë në Shqipëri. Veç krizës së diasporës, domethënë mërgimi i gjysmës së anëtarëve të kishës e mospërkujdesja pastorale për ta, ja disa prej problemeve kishëtare ortodokse: monogjuhësimi i komunitetit ortodoks dykombësh të Sarandës (në këtë rast, greqizimi i tij), përkthimet biblike e liturgjike e joplotëria e gjuhës shqipe në adhurim, injorimi i shqipes tek emërshkrimi i ikonave, emërdhënia e të sapopagëzuarve, herë-herë me pahir, e mosnegociimi me kushtet e reja onomastike të Shqipërisë së sotme, gjysmarsimimi dhe mostrajtimi dinjitoz i klerit etj., etj.

Problemi i diasporës është më i mprehti për të ardhmen e shqiptarit ortodoks. Për çudi, ai nuk u përmend zyrtarisht nga asnjë faktor kishtar e politik, brenda a jashtë vendit. Vëmendja u përqendrua në imponimin në Shqipëri të eksarkut të Patrikanës, nga njëri formacion politik dhe në përzënien e tij, nga tjetri. Zbrazëtira në mendimin teologjik në Shqipëri u dha shkas e dorë autoqefalistëve të marrin në dorë tapitë e “opozitës ortodokse”. Me mësymjet e tyre jofetare e frikëndjellëse ata janë përgjegjës për çka historia i diktoi KOASH-it sot. Dhe në vend të reflektimit, autoqefalistët zgjodhën të vazhdojnë fluturimet në qiellin e idealizmës. Ata ende nuk e kanë kuptuar se ortodoksët shqiptarë janë përsëri gati të bëjnë kompromise edhe më të rënda, në qoftë se këta do të vazhdojnë me kryeneçësi të tjetërsojnë thelbin e besimit ortodoks në Shqipëri dhe do të përpiqen të nënshtrojnë besimtarët ortodoksë në një perspektivë muzgu politik dhe jo në një agim të shumëpritur shpirtëror. Vetëm bashkëpunimi në një nivel kishëtar apo, në rast të kundërt, tërheqja e plotë, do t’i ndihmojë ata të çmitizojnë disa çaste të fragmentuara të traditës shqiptare ortodokse, që gjithsesi nuk mund të kuptohen të veçuara nga tërësia e trashëgimisë sonë kulturore-fetare.

Kisha Ortodokse e Shqipërisë është e vetmja kishë autoqefale që nuk ka hapur asnjë kishë jashtë kufijve shtetërorë. Krijimi i një peshkopate të re të KOASH-it, me disa kisha shqiptare ortodokse për diasporën, do të plotësojë imazhin e saj dhe do ta nxjerrë atë nga statusi “nën kujdestari”, siç konsiderohet rëndom në botën ortodokse sot. Një dioqezë e tillë do të jetë një dëshmi e ortodoksisë shqiptare në Evropë. Ajo pa dyshim do të ndihmojë në ruajtjen e identitetit kombëtar të ortodoksëve shqiptarë jashtë Shqipërisë dhe në ditë të vështira mund të ketë një zë më të kthjellët nga ai i kishës mëmë në atdhe. Të gjitha këto arsye janë legjitime për një kishë autoqefale, prandaj dhe nuk duhet të ushqejnë fobira te faktorët përkatës joshqiptarë.

Zbatimi i statutit të KOASH-it, nën frymën mbarortodokse të të cilit shqiptarët po tolerojnë sot një kryepeshkop grek, duhet çuar gjer në fund të neneve të tij me udhë kishtare dhe jo me mënyra të pashkruara përzgjedhëse, gjë që mund të interpretohet nga brezat që vijnë si përdhosje e trashëgimisë vendore ortodokse. Mos ndoshta Sinodi i Shenjtë i KOASH-it duhet të pozicionohet dhe të shpallë se sa nene të atij statuti pranon e zbaton dhe sa shkel e mohon? Themi “kryesia” e “sinodi” dhe jo “kreu” a “kryepeshkopi”, sepse nuk është në frymën e Kishës Ortodokse që një hierark i vetëm të shkrijë gjithë sistemin sinodik të një kishe autoqefale nën vullnetin e tij personal, sado hirplotë dhe i hyjdhuntishëm të jetë potenciali i natyrës së tij.

[Albo]

Kisha Ortodokse e Shqipërisë është e vetmja kishë autoqefale që nuk ka hapur asnjë kishë jashtë kufijve shtetërorë.

At Foti Cici, perpara se te kerkoje ndertimin e kishave orthodokse shqiptare ne cdo cep te botes, ben mire te ndihmoje ne rindertimin dhe restaurimin e kishave shekullore shqiptare. Perpara se te gjykoje Kryepeshkopin Janullatos si "grek", ben mire te shkoje ne Shqiperi dhe ti hedhi nje sy te gjitha kishave te reja orthodokse te ndertuara, te gjitha atyre kishave te tjera te restauruara, te flasi me keshillat lokale kishtare qe i gjen ne cdo qytet e ne cdo fshat qe ka nje kishe.

Kryepeshkopi Janullatos ka bere nje mrekulli me ndihmen e Zotit per komunitetin orthodoks shqiptar duke ndihmuar jo vetem ne rindertimin e objekteve kishtare, por edhe ne ringjalljen shpirterore te komunitetit orthodoks shqiptar. Kryepeshkopi ka shkelur ne keto 12 vjet ne cdo qytet dhe ne cdo komunitet orthodoks shqiptar ne Shqiperi, ka mesuar gjuhen shqipe edhe pse ne moshe te thyer dhe meshon ne shqip liturgjine e Kishes. Ndryshe nga At Foti Cici e kompani, Kryepeshkopi ka zgjedhur te fokusoje gjithe punen e tij komunitetit orthodoks duke injoruar politiken shqiptare apo maredheniet e acaruara midis popullit grek dhe atij shqiptar.

Nje nga meritat e Janullatos eshte edhe hapja e seminarit ne Durres per edukimin e brezit te ri te klerikeve orthodokse shqiptare, produkt i se ciles besoj se eshte edhe At Foti Cici. Ne 1991 KOASH nuk kish asnje klerik nga te vjetrit kurse sot cdo kishe orthodokse ka priftin e vet. Keta jane prifterinj shqiptare dhe jo greke.

Pika tjeter qe zihet ne goje me siper eshte edhe "shqiperimi" i fjalorit te liturgjise orthodokse. Kjo eshte nje inisiative qesharake qe behet ne planin e krijimit te nje "individualitit" me shume se nje autoqefalia te KOASH. Fjala ORTHODOKS shkruhet si e tille ne cdo gjuhe te botes dhe dialekti tokse perkon me gjuhen letrare dhe me dialektin qe perdoret nga shumica e besimtareve orthodokse shqiptare.

Meqenese At Foto Cici eshte i shqetesuar per kreun e KOASH, une si anetar i KOASH i bej te qarte se une nuk doja te shihja nje Kryepeshkop te Ri shqiptar, por jo nga rradhet e atyre qe ngaterrojne punet e Zotit me nacionalizmin e verber. Kryepeshkopi i ri shqiptar do te dali nga rradhet e klerit te KOASH dhe kjo nuk do te bazohet ne shkrimet dhe mendimet e prifterinjve te diaspores, por nga rradhet e atyre klerikeve te rinj shqiptare qe kane fituar respektin e mbare komunitetit orthodoks me punen dhe perkushtimin e tyre.

Albo

[Sokrat K. Dhima]

I dashur Albo,

At Cici nuk ka hedhur poshte punen sociale te Kryepeshkopit ne Shqiperi.

Nuk eshte e vertete se fjala 'Orthodox' shkruhet keshtu ne gjithe gjuhet e botes. Por edhe sikur te ishte keshtu gjuhesia nuk te lejon ty te globalizosh nje gjuhe tjeter 'te shenjte' sepse per gjuhesine nuk ekzistojne gjuhe 'me te bukura' a me 'forta' se gjuhe te tjera. Po ashtu dhe per teologjine.


As nuk eshte e vertetet se At Foti CIci ben pjese ne produktet e kryepeshkopit. Ai eshte larguar nga Shqiperia pak para se eksarku te shkonte atje dhe eshte pagezuar, shkollluar e pergatitur jashte shtetet, gje qe per kushtet e sotme perkundrazi, e larteson ate.

At FOti CIci eshte kunder nacionalizmit te autoqefalistave,pra dhe ne kete pike nuk jam dakord me ju.

At Foti Cici nuk kerkon qe te behet ai peshkop, vetem sepse ai eshte prift nga diaspora. Por ama mund te behet dikush tjeter edhe nga diaspora, sepse dhjete vjete jashe per nje shqiptar nuk jane aspak diaspore. Ke kete mendje nuk duhet te pranonim as kryepeshkopin, vetem sespe eshte grek.

Kam lexuar pergjigjet e tua ndaj Shendellit ne rubriken "Ortodoksia dhe Shqiperia" dhe gjetke, dhe do te me falesh por nuk kam ndermend te harxhoj baterite me njerez qe jane te predispozuar te bien dakord vetem me ato qe thone ata.

Gjithesesi, faleminderit dhe mireserdhe ne temen qe kam hapur. Une do te vazhdoj te sjell tema te shkruara nga prifti yne ketu ne Kanada.

Sokrati

[Albo]

Nuk eshte e vertete se fjala 'Orthodox' shkruhet keshtu ne gjithe gjuhet e botes. Por edhe sikur te ishte keshtu gjuhesia nuk te lejon ty te globalizosh nje gjuhe tjeter 'te shenjte' sepse per gjuhesine nuk ekzistojne gjuhe 'me te bukura' a me 'forta' se gjuhe te tjera. Po ashtu dhe per teologjine.

Pra per ty theksi duhet vene tek shqiperimi 100% i te gjithe fjalorit teologjik, dhe jo mesazhi qe keto fjale percjellin. Fete e tjera qe veprojne ne Shqiperi si ajo muslimane qe perdorin gjuhen arabe duhet te mos lejohen besoj te aplikohen ne Shqiperi pasi nuk luten ne shqip apo jo?! Katoliket qe perdorin latinishten qe eshte gjuhe e vdekur bejne herezi besoj?!

As nuk eshte e vertetet se At Foti CIci ben pjese ne produktet e kryepeshkopit. Ai eshte larguar nga Shqiperia pak para se eksarku te shkonte atje dhe eshte pagezuar, shkollluar e pergatitur jashte shtetet, gje qe per kushtet e sotme perkundrazi, e larteson ate.

Pikerisht, ky eshte edhe problemi se ai nuk e njeh realitetin e KOASH nga afer, ai nuk ka deshmuar ringjalljen e besimit dhe tradites ne liturgjine orthodokse shqiptare. Ai nuk e ka as idene se me cfare problemesh kane hasur komunitetet orthodokse ne punen e tyre.

Dhe e dyta, nga shkrimet e tij At Cici te le te kuptosh se eshte i ri ne moshe. Kryepeshkopi Janullatos perpara se te vinte ne Shqiperi ka qene misionar ne Afrike per 5 vjet dhe ka nje jete te tere ne sherbim te Zotit. At Foti Cici nese vertet do te fitoje besimin e komunitetit orthodoks shqiptar vendin e ka ne Shqiperi dhe jo ne Kanada. Letrat e mesiperme nuk kane perse dergohen neper gazeta te perditshme por duhen derguar ne gazeten e Kishes. Fjalet jane shume te lira por veprat dhe perkushtimi ndaj komunitetit tend jane te pacmuara.

At Foti Cici nuk kerkon qe te behet ai peshkop, vetem sepse ai eshte prift nga diaspora. Por ama mund te behet dikush tjeter edhe nga diaspora, sepse dhjete vjete jashe per nje shqiptar nuk jane aspak diaspore. Ke kete mendje nuk duhet te pranonim as kryepeshkopin, vetem sespe eshte grek

Sokrat, populli shqiptar ka nje fjale me vend:

"I Zoti i shtepise e di ku i pikon catia!"

Si mund te zgjidhet nje prift nga diaspora kryepeshkop kur keta nuk jetojne ne Shqiperi prane komunitetit orthodoks, nuk i njohin problemet qe ky komunitet has dhe nuk njihen as nga vete komuniteti. Lavdi Zotit, KOASH ka nje gjenerate te re klerikesh shqiptare qe jane rritur fizikisht dhe shpirterisht ne 12 vjetet e fundit. Jane keta qe kane fituar besimin e komunitetit orthodoks me besimin e tyre dhe jane keta qe meritojne kreun e KOASH kur Zoti ta sjelli mbare.

Kryepeshkopi i ri shqiptar do ta vazhdoje punen pikerisht atje ku e la Kryepeshkopi Janullatos qe ka fjale pak, por pune shume.

Albo

P.S Sa per dijeni, prifti orthodoks i diaspores me me shume ze ne SHBA eshte At Artur Liolin dhe besoj se ke patur rastin te lexosh shkrimet e tij.

[Sokrat K. Dhima]

Kisha Katolike nuk perdor me latinishten ne adhurim, qysh nga sinodi i Vatinanit II. Por eshe sikur te perdoret, nuk flasim per kishen katolike.

Nuk duhet bere krahasime me besimin myslyman. Ketu eshte nje debat ortodoks dhe krahasimet duhen bere brenda botes ortodokse.


Me mendesine tende, as Janullatos nuk duhet te shkonte ne Shqiperi sepse nuk eshte vendas dhe as misionaret e tjere greke. Gjithesesi tema ketu nuk eshte qe te shkoje dikush nga diaspora, por qe te organizohet diaspora.

Sa per Artur Liolinin, ai ka treguar paqendrueshmeri ne gjykime sepse fillimisht ai e luftoi Janullatosin. KEtu jane tema gjuhe e si te tilla kuptohen nga ata qe dine mire shqip. Liolini nuk di mire shqip dhe kete e pranon dhe vete ai dhe te gjihte ata qe e kane takuar.

Ti gjithmone je i predispozuar te adhurosh Janullatosin,keshtu qe e ke te pamundur te kuptosh realitetin.

At Foti Cici nuk eshte kaq i ri sa mendoni ju.

Problemet qe ai shtron jane shume te balancuara.

[Sokrat K. Dhima]

Ngjallja nuk ka botuar nje shkrim qe thjesht njoftonte hapjen e Kishes se Shen Astit ne Toronto vjet, vetem per arsyet qe kuptohen nga shkrimet e At Fotit. Gazeta Ngjallja ka me shume fotografi te Janullatosit sesa ikona shenjtoresh. Dhe keto te Janullatosit jane me ngjyra e te medha ndersa ikonat jane bardhe e zi. Ngjallja boton vetem himne per Janullatosin. Shtypi fetar ne Shqiperi nuk eshte i lire.

At Foti nuk ka pse te shkoje ne Shqiperi ku ne ne Kanada nuk kemi prift tjeter dhe jemi mijera familje ortodokse ketu. Me mendjen tuaj duhet qe ne te gjithe te shkojme ne kishat greke?

[Sokrat K. Dhima]

Nuk ka rendesi jeta e autorit sesa te vertetat qe At Cici na thote. Por ne qofte se At Foti Cici do te ishte ne Shqiperi, sic pretendoni ju, ai do te ishte me rroge, dhe sigurisht do t'a kishte gojen te mbyllur... Ndersa prifti yne ketu vuan dhe ben pune si ne emigrantet, perderisa prifterinjte ketu paguhen nga kishat qe sherbejne, ndersa ne nuk kemi mundesi t'a paguajme. Tani ai eshte ne Montreal, ku po organizon kishen e dyte, duke udhetuar ne Toronto per te na ndihmuar te gjitheve. Ne qofte se me te vertete jeni besimtare, dhe jo thjesht adhurues te imzot Janullatosit, duhet te respektoni nje prift qe punon per kishen dhe per shqiptaret, me te vetmin shperblim mirenjohjen tone. Dhe te gjithe ne e mbeshtesim, sepse ai na shpreh te gjitheve. Dhe koha do te tregoje edhe me shume per te dhe per ne.

[Albo]

Z. Sokrat, At Artur Liolin ka qene kandidati kryesor per Kryepeshkop ne 1991 kur e drejta e besimit ju rikthye shqiptareve, por ai e refuzoi kete poste. Ne ato vite At Artur Liolin ka ndermarre nje tur ne gjithe komunitetin orthodoks shqiptar ne Shqiperi per tu njohur me gjendjen e Kishes pas 35 vjeteve komunizmi. Kam qene prezent vete ne nje meshe qe ai ka mbajtur perpara nje kishe qe egzistonte si godine por nuk mund te hyje brenda nga gjendja e keqe dhe ai ka bekuar kishen me uje te bekuar dhe meshen e ka mbajtur perpara hajatit te Kishes 300 vjecare.

Arsyeja kryesore perse At Artur Liolin nuk pranoi ishte se ai u shokua nga gjendja qe ishte katandisur Kisha, besimi i njerezve ishte ende i gjalle por kleri orthodoks dhe objektet fetare ishin ne nje gjendje shume te keqe. Shtoi ketyre edhe problemet shoqerore qe Shqiperia haste ne ato vite ku edhe buka sigurohej me anen e kamioneve Pelikan, Ai u ndje keq dhe i pafuqishem per te marre ne dore ate pergjegjesi perpara komunitetit orthodoks dhe perpara Zotit.

Oponenca qe At Artur Liolin dhe une qe po te shkruaj qe i kemi bere kryepeshkopit Janullatos ne fillimet e tij, lidhet me dyshimet qe linden pas emerimit te Janullatos si kryepeshkopi shqiptar. Gjithe shqiptaret dhe gjithe orthodokset ne Shqiperi e njihnin ate vetem si "grek", pas e njohur punen e tij, pa njohur as qendrimet qe ai do te mbante. Dihen maredheniet e ndezura midis Shqiperise dhe Greqise si popuj dhe nen kete kontekst dyshimi i statusit te Janullatos ne vitet e fillimit ishte i perligjur.

Por vitet kaluan dhe gjate gjithe kesaj kohe Janullatos ka bere te pamunduren per te ndihmuar ne cdo menyre ringjalljen fizike dhe shpirterore te komunitetit orthodoks shqiptar. Qendrimi i tij indiferent ndaj politikes dhe mediave shqiptare dhe greke dhe fokusimi ne punet dhe problemet e komunitetit orthodoks, jane arsyeja kryesore perse ai sot gezon mbeshtetje dhe respekt nga shumica e besimtareve orthodokse. Mesimi i gjuhes shqipe ne moshe te thyer, inisistimi ne mbajtjen e meshes ne gjuhen shqiper, turet ne gjithe komunitetet orthodokse per kremtimin e diteve te shenuara, jane akte qe te imponojne respekt.

Kryepeshkopi Janullatos nuk ka per te qendruar ne menyre te perjetshme ne ate post dhe nje dite ai do tia kaloje stafeten nje kryepeshkopi te ri shqiptar. Ndryshe nga 1991 kur Shqiperia nuk kish asnje kishe te sakte dhe asnje prift orthodoks shqiptar, tani kryepeshkopi i ri shqiptar do te kete nje gjenerate te re prifterinjsh dhe nje organizim te mire te gjithe keshillave lokale ne cdo komunitet orthodoks shqiptar. Kjo eshte merite kryesore e kryepeshkopit Janullatos prandaj une i jam mirenjohes si nje anetar i thjeshte i KOASH qe ka deshmuar keto ndryshime pozitive ne vite.

Per mua e rendesishme nuk eshte emri i pervecem ne krye te KOASH por puna qe behet per edukimin e brezave te rinj e te vjeter me Ungjillin e Shenjte dhe mbajtja gjalle e tradites mijeravjecare te orthodoksise shqiptare.

Le te dali ne krye te KOASH ai prift orthodoks shqiptar qe gezon respektin dhe mbeshtetjen maksimale te vete komunitetit orthodoks shqiptar ne Shqiperi.

[Sokrat K. Dhima]

I dashur Albo,

E shkela dhe po te pergjigjem se ndjej qe ke dicka te mire ne thelb. Dhe tek kjo delikatese ka zene fill adhurimi per dike qe ti e ke si gjyshmeperendi.

Dy gjera:

E para, At Artur Liolini nuk ka qene asnjehere kandidat per krypeshkop sepse ai eshte prift i martuar. Po te ishte keshtu ai do te ishte bere peshkop i peshkopates shqipare, e cila nuk kishte peshop per vite te tere. Tani, kur i vdiq prifteresha at Nikolles, vellait te At Arturit, ai u zgjosh peshkop sepse duhet te ishte i pamartuar. Kjo eshte praktika e Kishes Ortodokse. Kete e di dhe cdo buf ortodoks (nuk po te fyej, por perdor shprehjen 'kete e di dhe bufi' Pra, vetem kjo tregon se ti je ortodoks si besimtar por ne faza siperfaqesore dhe jo si njohes i kesaj fushe. Kjo nuk te ul, perkundrazi, eshte nje qendrim i mirefillte ortodoks, sepse ne shkojme me shume me zemer se me mendje ne kishe, por te fajeson nga kritikat e pavend ndaj te Perndershmit Foti Cici, i cili e luan teologjine ne maje te gishtave, dhe ne qe jemi te shkolluar e shohim, prandaj dhe i shkojme pas.

E dyta, ti thua se duhet te dale kryepeshkop nje klerik qe gezon respektin maksimum te besimtareve, dhe jam dakord, por Janullatosi nuk e kishte dhe u fronezuar gjysem ne kishe dhe gjysem tek 15-shi, po te kujtohet.

[D&G Feminine]

Ky At Foti Cici qenka vertete erudit, teolog dhe atdhetar ne te njejten kohe. Persa i perket Kryepeshkopit shqiptar eshte nje nga ceshtjet shqiptare qe duhet zgjidhur sa me shpejt duke vene ne krye nje shqiptar. Nuk e di sa jeni ne dijeni ju te tjeret, por eshte pikerisht Janullatosi arsyeja qe Gage me shoke i konsiderojne ortodokset e Shqiperise greke. Kjo duhet te mare fund sa me shpejt me shprese te zotit dhe vullnetin e ortodokseve shqiptare.

[D&G Feminine]

P.S. Me pelqejne shume argumentat e tua logjike z. Dhima

[Sokrat K. Dhima]

Ashtu eshte! T'a shikosh kur meshon, ka nje ze te bukur dhe kur predikon i thote gjerat troc e thjesht, qe te kuptohen nga cdo nivel. Kendon bukur se eshte diplomuar per muzike bizantine ne konservatorin e Athines, plus teologjise. Prandaj dhe eshte per tu habitur, se si iu shpetoi grekeve nga duart.

Une te them te drejten, para se te njihja At Fotin kujtoja se Anastasios ishte shenjt, se e kisha takuar njehere ne Tirane dhe ai te hedh trute e gomarit, sic thote populli. Kur filloi At Foti te na flase pak nga pak, shume para se te fillonte ne shtyp, na bindi te gjitheve. Nuk kam takuar asnje shqiptar ne Toronto qe te admiroje tani Janullatosin. Ndersa ne Montreal, thote At Foti, komuniteti eshte me kompakt dhe me cilesor, drejtuesit jane te shkolluar, jo si keta amatoret e Torontos, keshtu qe e pati shume te lehte ne kete pike.

Faleminderit per konsideraten D&G Feminine (aman ndryshoje kete emer se s'ta them dot

[Albo]

Sokrat, ne shkrimet e mia nuk kam shkruajtur qe nuk jam dakord qe Cici te jete kryepeshkop, pasi edhe te doje ai, nje prift qe ka nje dekade pa shkelur ne Shqiperi nuk behet i tille. Une ne shkrimet e mia bera te qarta dy pika:

1. KOASH nuk ka nevoje per mendje, ka nevoje per kontribut konkret ne te holla dhe ne njerez si At Foti Cici qe te shkojne e te edukojne brezat e rinj te klerikeve orthodokse shqiptare. Une At Foti Cici e njoh nga shkrimet ne gazeta pasi nuk di te kete bere ndonje tur ne komunitetet orthodokse shqiptare ne Shqiperi duke meshuar ne to, sic e beri edhe At Artur Liolin.

2. Besimi ne Zot eshte dashuria ne veprim, prandaj dhe te thashe me lart qe fjalet dhe shkrimet neper gazeta nuk mbartin asnje vlere. Une besoj se Zoti asnjehere nuk i braktis besimtaret qe kane vuajtur ne emer te Tij, sic eshte rasti me besimtaret shqiptare, dhe ardhja e kryepeshkopit Janullatos ne krye te Kishes Autoqefale Shqiptare eshte Vullneti i Tij. Eshte Vullneti i Tij qe sot besimtaret orthodokse shqiptare pagezohen, shkojne neper kisha, rrefejne mekatet dhe mbajne gjalle traditen mijravjecare te adhurimit te Zotit. Une kam besim se Kisha Orthodokse Autoqefale Shqiptare se shpejti do te kete nje kryepeshkop shqiptar te dale nga rradhet e brezit te ri te klerikeve shqiptare.

Politikanet dhe gazetaret shkruajne neper gazeta, njerezit e Zotit i luten Atij.

P.S Te ka bere ndonjehere vaki te lexosh ndonje shkrim ne ndonje gazete prestigjoze aty ne Kanada te bere nga nje klerik?

[Sokrat K. Dhima]

Po, gjithmone kleriket shkruajne ne shtyp sepse kane pergjegjesi, sidomos kur feja eshte e uzurpuar. Ti qenke fare jashte temes. Te lutem shume, perqendrohu tek tema ketu. Tema nuk eshte At Cici por influenca greke ne Shqiperi. Lere pergjithesimet dhe predikimet kur nuk merr vesh se cfare eshte ortodoksia. Thua qe at Liolini ishte kandidat per kryepeshkop dhe ai eshte prift i martuar. Kryekeput i pershtjelluar. At Cici po kontribon pikerisht per ato qe shkruan sepse po organizon diasporen ne Kanada. Kur gazeta Ngjallja e Janullatosit n uk boton as lajme qe ne dergojme per themelimin e kishes dhe per pashket, si do botoje shkrime kritike si keto? Dhe llogjika jote dhe e gjithe viktimave pa vullnet eshte se nuk duhet shkruar qe te mbreteroje Janullatosi dhe ata qe e kane derguar ne Shqiperi. Te thashe se i njohim punet e tij, dhe mos na hap te vjellet duket numerua se sa godina ka ndertuar ai ne Shqiperi. Ceshtja eshte gjetke dhe ne qofte se nuk e kupton mu hiq qafe, te lutem.