Te Verteta Te Panjohura E Te Pathena Per Himaren

**shendelli** · 05-05-2003, 07:24

TE VERTETA TE PANJOHURA E TE PATHENA PER HIMAREN

Nga Dr.MOIKOM ZEQO

Himara,- princeshe e gjenezave te mugeta

Para disa ditesh bera nje udhetim ne Himare dhe ne treven e Bregut te Detit. Gjate viteve kam kaluar shpesh nepermjet Himares per me ne Jug. Gjate udhetimit te fundit qeshe me i perqendruar dhe m'u duk se optika e shikimit me solli detaje dhe motive, qe kurre nuk i kisha pare me pare. Dukshmeria e pejsazhit, njerezit, monumentet, ne kohera te ndryshme mund te lexohen dhe te kuptohen ndryshe nga i njejti person. Kjo varet nga fuqia hulumtuese, pasurimi diturak i njohjes dhe koncepteve. Treva e Himares eshte e pashembullt dhe e jashtezakonshme ne pikepamje gjeografike, ekologjike dhe te trashegimise historike dhe kulturore. Himaren une mund ta krahasoj me nje Princeshe te Magjepsur ne Gjume. Kjo princeshe e gjenezave te mugeta duket se ka lindur nga nje epos i tej-jetshem, befas eshte ngurrosur e shtrire buze detit dhe pret te zgjohet dhe ende nuk eshte zgjuar. Kjo metafore buron nga perrallat dhe ju lutem shume mos e keqkuptoni dhe as mos e shperdoroni, por une kam deshire te besoj ne nje zgjim te ri te kesaj Princeshe !

Emri, projekt mitologjik I vjeter

Emri i Himares si toponim permendet te Homeri te pakten qe nga shek.XIII para Krishtit. Asnje emervend i Shqiperise nuk eshte kaq i lashte dhe kaq i vjeter sa ai i Himares. Marin Barleti e citon Homerin, ai shkruan se kjo eshte Himara e Odiseut "vend malor kundrejt Korkyres me popull te pamposhtur, luftarak.". Nga fjala Himare ka rrjedhur dhe emri Kimera, nje lloj kafshe hibride, qenie mitologjike me trup dhie dhe koke luani, me bisht gjarperi. Njihet nje skulpture ne historine e artit e quajtur si Kimera etruske, e derdhur ne bronx. Mitologet dhe historianet e artit nuk kane dhene ende nje shpjegim te kenaqshem perse eshte krijuar ne perfytyrim nje qenie e tille hibride, sic jane fjala vjen sfinkset, sirenat, kentauret, grifon-_tj. Qeniet hibride jane si nje kozmogoni e vogel ne miniature te Akrokerauneve, ku pjese te vecanta formojne nje te tere. Keshtu mund te bashkohet trupi i nje dhie me koken e nje luani, apo dhe me nje gjarper mitologjik si per te metaforizuar nje bashkejetese te totemit te malit, te dhise, te totemit te luanit, si nje fuqi siperore dhe te totemit ilir te gjarperit si nje fuqi ktonike e thellesive te tokes. Pra ne vete emrin e Himares ka nje fantazi te brendshme dhe potenciale, nje projekt mitologjik shume te vjeter. Himara eshte nje nga perlat e Kaonise ilire ne shekuj, banoret e brigjeve te saj jane quajtur fisi i Kerauneve (nga emri i vargmalit).

Zeusi i kerauneve me i vjeter se ai i mitologjise greke

Vete kreshtat malore te Akrokerauneve, ose Maleve te Vetetimave kane qene sipas profesorit te Kembrixhit, Hamond, qe une kam patur rastin ta takoj ne Tirane para shume viteve djepi i lindjes se kultit te Zeusit, qe ka si atribut rrufene. Ky prototip i Zeusit u zhvendos me vone ne Olimp te Greqise. Zeusi i kerauneve perfaqeson keshtu nje mitologji paragreke, qe duhet marre ne konsiderate nga studjuesit. Emri i malit te ikes shpreh pikerisht nje emer binjak te Maleve te Vetetimave. Gjithnje i kam menduar keto ide, sidomos kur beja zhytje nenujore ne Palase, Dhermi, Porto Palermo dhe sidomos ne Gjirin e Gramates ne Karaburun. Para shume kohesh konsulli francez Pukevil, qe ka jetuar ne oborrin e Ali Pashe Tepelenes ka shkruar i entusiazmuar per brigjet e Himares, duke qene akoma me i skajshem ne idete e tij. Ai ka shkruar " nese Homeri do te kishte zgjedhur malet e Himares per skenen e "Iliades", gjerat do te kishin marre rrjedhe tjeter. Kaonia (Himara) eshte vendi ku magjistarja ircea, e porositi Odiseun te ruhej nga sirenat, perroi i Himares, qe zbret nga ika ka patur emrin "Feniks", qe te kujton jo aq shpendin magjik, qe ringjallej nga hiri i tij, sipas konceptit te egjiptianeve te vjeter, por ndoshta shtegtimet e popullit te cuditshem te fenikasve". Pukevili mendon se ne Himare ndodhet Burimi i Argjendte qe e permend Plini. Ne dokumentet mesjetare permendet Burimi Mbreteror ku vinin dhe perandoret e Bizantit. Per Himaren dhe Kaonine kane folur Herodoti, Tukiditi, Skymni, Livi, Virgjili etj. Ne kete zone ka gojedhena lokale per shpellen e Polifemit, ku pati aventuren e tij te pabesueshme dhe te paharruar Odiseu. Duket sikur parahistoria zanafillore e Himares eshte sperkatur me yllesi perendish dhe qeniesh te shpirtezuara. Kaq shume autore legjendare te antikitetit kane folur per te per te mos harruar me vone, gjeniun e romantizimit, poetin Bajron, i cili ka shkruar vargje te shkelqyera per himariotet luftetare.

Francezi Leon Rei: "Shqiperia mund te mburret me historine e Himares"

Arkeologu francez Leon Rei ka skalitur keto fjale: "Nese Shqiperia ka me se te mburret, ajo, ne rradhe te pare duhet te mburret me historine e Himares". Dhe ja ne Palase para shume vitesh eshte gjetur nje perkrenare bronxi tipike ilire e shek.V para Krishtit. Per fat te keq kjo perkrenare sot eshte zhdukur. Eshte e pafalshme qe nga shteti shqiptar nuk jane organizuar ekspedita arkeologjike ne Himare. Themelet e mureve te kalase se Himares kane gure te medhenj qiklopike, te tipizuara si mure pellazgjike, qe te pakten jane te lashte nga shek.V para Krishtit. Padyshim ne keto mure jeta ka qene akoma me e vjeter.

Fshatrat e Himares, qytete te vogla te lashta

Nje force e cuditeshme, nje lloj elani jetesor, sic do te thoshte filozofi Bergson, e ka ngritur jeten e njerezve ne shpatet e Bregut te Detit, duke i emertuar perfundimisht ata si bregdetas. Fshatrat e Himares mund te quhen si qytete te vogla, teper te lashta, qe perbejne nje bizhuteri perrallore. Shtate fshatrat e Himares si ne nje numer padidik Palasa, Dhermiu, Vunoi, Himara, Piluri, Kudhesi, Qeparoi. Por ne dokumente flitet edhe per nje koncept me te gjere te Himares, ku perfshihet dhe Nivica, Piqerasi, Lukova, Dukati, Radhima, Tragjasi, Gumenica, Terbaci, Lopesi, Mavlova, Vranishti, Smokthina, Kallarati, Lepenica, Progonati, Tepelena, etj etj.

Por une dua te perqendrohem tek vendbanimet e bregdetit dhe jo tek shtrirja e ndikimit administrativ ne periudhe mesjetare. Himara eshte e vetemjaftueshme ne krejt deshmite e saj qe jane deshmi te klasit te pare, por fatkeqesisht shume pak te studjuara. Kryemonumeti eshte deti perrallor Jon, qe lidhet me legjenden shume te hershme te Jonit si bir i Dyrrahut, te cilin e vrau gabimisht Herakliu dhe e hodhi trupin e tij ne det, duke marre deti perfundimisht emrin Jon, te nje nipi te dinastise se mbreterve ilire te Durresit. Ne librin tim "Panteoni ilir" kam shkruar gjeresisht per legjendat jo greke te qerthullit te Durresit, qe jane pak me te lashta se shek.VII para Krishtit. Kjo eshte arsyeja, qe piktori shtegtar anglez Eduard Lir pikturoi ne brigjet e Himares disa mrekulli, qe nuk ka askush fuqi t'i harroje. Eduard Lir sic deshmon ne ditaret e tij e shkroi emrin me skalitje ne nje nga shkembenjte e Himares, por ky mbishkrim, qe eshte nje lloj gjerdani perlash per ne shqiptaret ka humbur si shume deshmi te tjera nga pangopesia e harreses.

Damiani, personazhi arberor i Himares

Pashe dhe vezhgova ne menyre te vecante Kalane e Himares. Muret pellazgjike qene teper te dukshem, hijerende dhe te lexueshem. Mbi to dukeshin mbeturinat e rindertimit te kesaj kalaje nga Justiani i Madh, Perandori ilir i Bizantit. Kjo kala pati dhe nje rindertim ne shek.XII gjate betejave apokaliptike te normaneve nga njera ane dhe bizantineve dhe arberve nga ana tjeter. Me 1537 ne Himare erdhi nje nga sulltanet me te medhenj te te gjithe koherave, Sulejman Kanunliu. Kronistet osmane thone se nje djale himariot, i quajtur Damian, u hodh nga nje vend i fshehur per t'a vrare Sulltanin, ndersa ai pushonte. Rojat e Sulltanit e copetuan me jatagan Damianin, por s'munden te copetonin dhe te vdisnin imazhin kujtesor te ketij Muc Shavola arber. Duket se figura e Damianit fluturon si nje binjak ajror, e prej enderre i te njejtit fat tragjik te shqiptarit Milosh Kopiliqi ne Fushen e Mellenjave, ne Kosove me 1389, ku pasi vrau Sulltan Muratin, u masakrua edhe vete. Kuptohet se Sulltan Sulejman Kanunliu e bombardoi kete keshtjelle. Por himariotet nuk u nenshtruan dhe kjo krahine aq shume qe e plotfuqishme saqe Perandoria Osmane u detyrua t'i njihte nje lloj autonomie dhe per kete shpalli Venomet e Himares, qe u shkruan ne pllaka bakri te medha, ku shpallej urbi et orbi vetqeverisja e himarioteve, mospagimi i taksave dhe e drejta per te perdorur flamurin e tyre te lundrimit ne anije.

Protagonizem himariot ne historine e Shqiperise

Historia na thote edhe te tjera motive shume te cuditeshme. Himarioti Anton Linerosa, sipas Barletit mori pjese ne Kuvendin e Lezhes dhe u vra ne betejen e Torviollit me 40 trima te tij me 1444. Me 31 gusht 1431, i biri i Gjergj Kastriot Skenderbeut, Gjoni zbret nga Italia ne Himare dhe cliron tere zonen dhe keshtjellen e Borshit. Madje u kap rob dhe komandanti osman Sulejman Pashe Eunuku, qe Gjon Kastrioti ja dhuroi mbretit te Napolit. E kush e ka shkruar valle historine e robit te luftes, gjeneralit eunuk ne Napoli te Italise? Askush! Dhe nje tjeter histori eshte magjepse. Princi Balsha i II ka qene zoterues i Himares, pas vdekjes se tij zoteruese qe gruaja Komita Muzaka. Ne perfytyrimin tim gjithnje ka qene shqetesues motivi se si ka jetuar dhe cka bere kjo femer qe historia e permend jo rastesisht. Jeta e Balshes II dhe e Komita Muzakes mund te kishte zanafilluar nje roman te shkelqyer per mesjeten. Po per c'arsye valle shkrimtaret shqiptare i dijne kaq pak keto histori te vendit te tyre? Pushtimi osman eshte nje histori kryengritjesh te himarioteve. Himariotet nuk kane reshtur per te patur lidhje em Evropen Perendimore. Me 12 korrik 1577 pleqte e Himares dergojne nje leter per Papen, te cilen e derguan ne Rome Gjik Kola me Gjergj Katasin. Ne kete leter ata i thone Papes se jane arber, se krenohen me Skenderbeun dhe se kerkojne qe Europa t'u jape arme per te luftuar kunder pushtuesve. Nje leter e dyte i eshte derguar Papes me 1581, ku i thone se jane gati 50.000 luftetare shqiptare te ngrihen ne kryengritje. Papati i Romes beri dicka tejashtezakonshme: nisi misionare katolike gjate shekujve XVI-XVIII. Per dy shekuj me rradhe keta misionare te ditur, pjesa me e madhe me origjine shqiptare, bene te mundur qe te gjallerohej shqiptaresia, te levrohej gjuha shqipe. Shenimet e ketyre misionareve mund te botoheshin ne nje liber te madh, qe mund te quhet Libri Evropian i Himares. Ky liber duhet botuar edhe ne shqip sepse jane te pakta vendet ne Shqiperi, qe mund ta kene kete deshmi monumentale. Ne shek.XVIII himariotet derguan ne Rusi Pango Bixhilin dhe Hil Kristoforin tek Caresha e Rusise Elisabeta Petrovna. Ne letren qe ju dergua caresesh "Flasim shqip, ate gjuhe qe flitet ne tere Shqiperine deri ne Bosnje". Me vone jane po himariotet, qe i dergojne leter mbret Ferdinandit te IV ne Itali. Te tera keto letra jane nje nga korrespondencat me te cuditeshme ne kohera qe kane bere shqiptaret me Evropen.

Historia e kapetanatit bregas

Por shume himariote edhe kane merguar. Shqiptare nga Himara shkuan ne ishujt Hidra, Speca, Poro, si dhe ne keshtjellen e Peloponezit. Kapedan Kristo Bega nga Vunoi, u vra ne Mesolongj me 40 himariote ne fillim te Revolucionit Grek. Shume nga trimat dhe heronjte e ketij revolucioni qene nga Himara. Me 1818 Regjimenti Shqiptar ne Korfuz luftoi per mbrojten e Psares. Anglezi Millingen ka shkruar "Himariotet kishin pamje me luftarake ne tere ushtrine. Nuk kane dallim nga shqiptaret e tjere. Veshja dhe gjuha - krejt e njejte". Kush e ka shkruar kete histori kaq te cuditeshme dhe te nderthurrur? Per fat te keq askush. Trimat e Himares u bene te famshem ne bote. Merkur Bue Shpata qe gjeneral i pathyeshem deri ne Spanje, Zhonopulli arriti dhe graden e Feldmarshallit ne Spanje, Konstandin Kasneci qe gjeneral i shquar i Austro-Hungarise, Pano Vixhili u be Konsull i Rusise ne Arte. Ndoshta shqiptaret nuk e dine qe e motra e Heroit te revolucionit grek, suliotit shqiptar Marko Bocari, qe martuar ne Dhermi te Himares dhe lindi Jan Kocanin, komandant gjithashtu i shquar. Gjeneral Dhimiter Leka qe himariot ne Napoli. Pikerisht Dhimiter Lekes Jeronim De Rada i kushton kryevepren e tij "Milosao". Ruhet korrespondenca e nipit te Dhimiter Lekes, Gjergj Bazile me De Raden. Nje djale nga Vunoi qe ne truprojen e Bajronit me 1921 ne Mesolonji, sic deshmon ne shkrimet e tij Eduard Lir. Andrea Pavllo Vreto nga Dhermiu ka shkruar dhe botuar ne Napoli librin "Histori e Skenderbeut". Odise Kasneci dhe Sokrat Leka kane qene veprimtare te Lidhjes se Prizrenit, dega e Gjirokastres. Jani Minga dhe Halim Xheloja qene nismetaret e pare te shkollave shqipe ne Bregdet. Petro Marko dhe Stefan Duni nga Dhermiu morren pjese ne Luften e Spanjes. Madje nje himariot tjeter ka marre pjese ne luften per clirimin e Kubes. Himariote te tjere kane luftuar edhe ne Egjipt edhe ne Moldavi. Mbi Viktor Emanuelin e II gjate pushtimit fashist ne Shqiperi qelloi nje djale i ri, qe ishte edhe poet, Vasil Laci nga Piqerrasi. Gaqo Trola nga Vunoi krijoi me 1942 elegjine e kenduar per vrasjen e Qemal Stafes. Mos ju duket e paket dhe e shpifur kjo histori Eshte absolutisht e vertete.

Dua te skicoj dicka edhe per nje institucion shekullor luftetaresh qe quhet Kapetanata e Himares. Me trimat himariote kishin graden Kapetane. Ata njiheshin te tille ne Napoli, Venedik dhe Korfuz. Ata u shquan si kapetane ne disa breza si Kasnecajt ne Vuno, Gjikajt dhe Lekajt ne Qeparo, Rexhajt ne Himare. Edhe studimi i ketij institucioni ushtarak i familjeve te permendura himariote meriton nje liber me vehte. Himara i ka patur lidhjet me Evropen te perjeteshme. Jano Kasneci u shkollua ne Padova, Kosta Ndruci dhe Spiro Kasneci u shkollua ne Napoli, Llambo Rexho dhe Kole Mishili u shkolluan ne Venedik etj.

Historia e Kishes katolike ne Himare

Ata gershetonin kulturen evropiane me shqiptaresine. Nuk eshte e rastit, qe Papa Dhimitri nga Dhermiu perktheu ne shqip katekizmat, u hapen shkolla shqipe gjate shek.XVI-XVIII. Historia e Kishes Katolike ne Himare nuk mund te zhduket dhe nuk mund te mohohet. Po keshtu as ajo e Kishes te Ritit Lindor, te monumenteve kishtare me afreske te mrekullueshme, madje dhe me shenime kronikore, qe per fat te mire i ka botuar i ndjeri Theofan Popa. Per shkak te levizjes neper bote, ne Itali, Spanje, Greqi, France, ne Rusi, ne Amerike, ne Meksike, Argjendine, Australi dhe Kube ndodhte qe gjate kthimit te tyre ne atdhe himariotet te flisnin pervec shqipes gati te gjitha gjuhet e tjera te medha te botes. Kjo poliglosi, te kujton dicka nga bota e sotme globale, shpreh interesa te shumfishta kulturore dhe gjuhesore. Ne keto brigje kane qendruar figura te medha te kombit shqiptar si Ali Pashe Tepelena, Hoxhe Tahsimi, Abdyl Frasheri, madje dhe Naim Frasheri, i cili gjate kohes qe qe nepunes dogane ne Sarande erdhi dhe ne Llogara dhe ne Himare, Ismail Qemali, erciz Topulli dhe Mihal Grameno (prej Gramenos ruhen disa pershkrime te bukurive natyrore te Himares). Gjate Luftes Antifashiste, himariotet u treguan trima. Nga gjiri i tyre lindi nje nga mjeshtrit e paharruar dhe te shqetesuar te gjuhes shqipe, i mrekullueshmi Petro Marko. Jo rastesisht, Petro Marko la amanet qe t'i varrosej trupi ne Dhermi, ne vendlindje. Sa e pafundme qe qenka Himara!

Dramat e gjeneruara nga shovinizmi i te tjereve

Por Himara ka dhe drama te medha. Shovinistet greke e kane synuar pambarimisht, madje e kane deklaruar Himaren "krahine autonome", kane bere masakra. Keto gjera ndodhin ne histori. Shqiptaret e Dhermiut kane emigruar ne ishullin e Korfuzit, ata te Himares ne Krete, ku mesuan dhe gjuhen greke. Dhermiu e ruan dhe sot dialektin grek te Korfuzit dhe himariotet intonacionin e greqishtes se Kretes. Shkollat greke kane ndikuar ne greqizmin e Himares. Ka shume beteja politike, teper arkaike. Ne epoken globale keto beteja jane jashte kohe dhe te sforcuara. Nuk mendoj qe te mos flitet greqisht ne Himare, nisur nga nje vizion kulturor i shumefishte me duket se greqishtja, qe perdoret ne Himare eshte nje element kulturor, qe krijon nje element gjuhesor pasurie te vecante. Meqenese kjo ka ndodhur historikisht ne nuk mund ta c'bejme historine. Po nuk eshte njerezore dhe as e drejte te zhduket gjuha shqipe ne Himare. I ndjeri miku im Petro Marko e ka shprehur kete shqetesim si askush. Petro Marko do ta apostoloje shqip ketu perhere. Te gjitha partite politike duhet te kene parasysh boten globale dhe jo koncepte qe sjellin tension te kote. Bota eshte e lire dhe e hapur, por nuk duhet te kete deformim te lirise te askush, qofte tek ai qe flet shqip dhe qofte tek ai qe flet greqisht. Ky eshte nje problem delikat, qe mbart disa here edhe probleme te medha, madje dhe hakmarrje politike. Kjo eshte ne kundershtim me vizionin e ri emancipues te botes. Nuk besoj se keto gjera do te zgjidhen me politika te sforcuara. Besoj ne nje realitet ku etnite dhe popujt do te vellazerohen dhe nuk do te shpikin kufinj te rinj. Populli shqiptar eshte mik i popullit grek, por une besoj thellesisht dhe pa lekundje se edhe populli grek eshte mik i popullit shqiptar. Eshte e papranueshme nxitja e urrejtje etnike dhe ideja e kantonizimit, pikerisht ne epoken e madhe te hapjes se kufijve, madje te zhdukjes se kufijve.

Asnjehere nuk me ka mahnitur Kalaja e Himares si kete here. Brenda rrethit te saj eshte nje lagje ndertesash prej guri me dritare te medha, te stilit dalmato-venecian. Ndikimi i Venedikut ketu ka qene shekullor. Deri me 1947 ka ekzistuar reliefi me figuren e luanit te Shen Markut, qe me pas e cuan ne fondet e Muzeut Arkeologjik te Tiranes. Ky reliev nga Vunoi i duhet rikthyer Vunoit. Shtepite e stilit dalmato-venecian te keshtjelles se Himares duhen restauruar, banoret qe i kane braktisur shtepite duhet te rikthehen. Nje lagje me shtepi te tilla ndodhet ne Ulqin, shtepi te ngjashme ka ne Budva, ne Tivar, dy te tilla jane ende dhe sot ne Durres. Ky stil arkitekturor eshte nje deshmi e forte. Shtepite e keshtjelles se Himares mund te kthehen ne shtepi muzeore, fjala vjen Muzeu i Tradites fetare, i etnografise dhe kenges popullore, i shkolles shqipe, i bashkejeteses se traditave gojore greke, i traditave ikonografike ne shekuj, i heronjve himariote etj. Pa harruar edhe nje muze arkeologjik, qe do te kishte nje ekzotike te pashlyeshme.

Ne Vuno pashe shtepine e tipit kulle, te Odise Kasnecit, qe eshte nje kryeveper. Perse te mos kthehet ne muze te rralle? Te tere kishat e zones se Himares kane vlera artistike. Pse mos te publikohen me albume afreskat dhe ikonat e shkelqyera? Pse mos te ngrihet ne Palase nje skulpture bronxi e Jul Qezarit, i cili ka qene aty ne vitin 48 para Krishtit?

Ka ardhur koha qe politika shqiptare t'i ktheje syte

Asnje zone e Shqiperise nuk ka per ta arritur shkelqimin e k`nges popullore dhe polifonise shqiptare, sidomos te Pilurit. A mund te harrohen kengetaret e medhenj dhe te pazakonte si Neco Muko, qe botoi dhe dy libra muzikore te quajtura "Lyra himariote"? Ai i kendoi dertit te perjetshem erotik, qe e metaforizon si "Lulja jeshile". A mund te harrohet Nase Beni dhe poeti popullor me i shkelqyer dhe i famshem i Shqiperise se sotme, pilurioti Lefter ipa? A mund te harrohet Katina Bejleri kjo kengetare e madhe e Himares? Ne shtepine e Lefter ipes pashe me syte e mi pllaken matrice te gramafonit, ku me 1924 ne Paris Neco Muko incizoi kryevepren "Vajza e Valeve". M'u drodhen duart kur e preka kete pllake. Ai nje enderr perralle kam ne koke idene qe te behet nje skulpture vigane e "Vajzes se Valeve" per t'u vendosur mbi nje platforme mbi siperfaqen e Detit Jon. Kjo do te bente pershtypje te jashtezakonshme ashtu sic ben edhe Statuja e Sirenes se Anderstenit e vendosur mbi ujerat e Amsterdamit. Kjo statuje do te na kujtonte mallin, apoteozen e dashurise, tragjedite e shpresen. O Zot, ka ardhur koha qe politika shqiptare t'i ktheje syte nga Himara. Kjo Princeshe ne Gjume padyshim qe do te zgjohet. Amen!

**gladiator** · 05-05-2003, 16:52

Shendelli.
Me sa di un Himara esht emer Grek ,dhe nje koloni e tyre .
Ajo u be Ilire pas pushtimit te saj prej Filipit 5 ,mbreti i Makedonis .
Gj t m .

**Fredi** · 06-05-2003, 09:43

Ku i ke lexuar keto ti gladiator. Une nuk jam historian por nuk ma mer mendja qe eshte keshtu. Po te flasesh mire me ndonje historian do te ta shpjegoje. Mesoje pra historine mire se paske mangesi me duket.
Me respekt Fredi.

**shendelli** · 06-05-2003, 11:35

Dhimitër Leka nga Dhërmiu

"I fundmi por më fatlumi" shkruan Paolo Petta për Dhimitër Lekën në librin e tij "Stradiotët- Ushtarët shqiptarë në Itali, shekujt XV-XIX".

Le të shohim se ç'shkruan ai për të në kapitullin e fundit të këtij libri të lartë cituar botuar nga shtëpia botuese Argo e Lecces në 1996.

Përkthimi është bërë nga italishtja.

-Pas prishjes së formacioneve "maqedone", disa prej oficerëve shqiptarë ngelën në Mbretërinë e Napolit; një prej tyre meriton të kujtohet si i fundit, dhe më fatlumi ndërmjet tërë ushtarëve shqiptarë që ushtruan profesionin e tyre në Itali.

Dhimitër Leka u lind në Drimades (Dhërmi) të Himarës, në 1778; nuk e dimë në se kish të bënte me Gjon Lekën*, që në 1847 qe një nga protagonistët e një kryengritje jo me fat të shqiptarëve ortodoksë në Kurvelesh, i cili u vra dhe u qa në këngët popullore. Dhimitër Leka, i hyrë në fund të shekullit XVIII në regjimentin 'maqedon' nuk pati rastin që tregonte guximin e tij me armë: kariera e tij i dedikohet në fakt besimit të mbretit, i cili pëlqente që ta thërriste "besniku im grek(it. il mio fido greco)" e nuk do harronte se si në ditën e 15 majit 1848, në moshën 70 vjeçare drejtoi veprimet ushtarake në qendër të Napolit, kundër kryengritësve liberalë.
Në të vërtetë, Dhimitër Leka nuk qe përndjekës i liberalëve, bile dimë se ka mbrojtur disa prej tyre; por u gjend kundoherë në krahun e monarkisë në vitet e kryenngritjes . I ngritur në gradën e togerit të përgjithshëm në 1855, qe i pranishëm në 1856 në atentatin e bërë kundër jetës së Mbretit të kryer nga një ushtar italo-shqiptar Agesilao Milano(me të cilin, për arsye se qe shqiptar donte të bisedonte), në vitin 1860, tanimë tetëdhjetëvjeçar, qe inspektor i përgjithshëm i këmbësorisë dhe dha dorëheqjen ditën e hyrjes në Napoli të Garibaldit.
Dhimitër Lekës dhe familes së tij kjo karrierë i solli edhe një titull prestigjoz fisnik: i shoqëruar me një prejardhje të dyshimtë... nga shoku i Skënderbeut, Lekë Dukagjini, i paraqitur si "Dukë" dhe bile edhe si pasardhës i Dukas-ve të Bizantit, ai morri një titull dukal, që u solli pasardhësve të tij martesa të shkëlqyera.
Historia personale e Dhimitër Lekës çon në ekstrem një kontradiktë që kish vazhduar në shekuj: besnikëria ndaj kurorës e ushtarëve profesionistë vinte kundër rebelimit të fshatrave italo-shqiptare, që tanimë po piqej në një afrim të ndërgjegjshëm.
Ky afrim u duk qartë në vitet '40, kur shumë italo-shqiptarë ishin afruar me konspiracionet kunder Burbonëve, duke sfiduar "Xhandarmërinë dhe kasapin" dhe më pas në 1848, kur "komunisti" Domeniko Mauro pati mbështetjen kompakte të fshatrave shqiptare. Mërguar në Korfuz pas reaksionit monarqik, Mauro bile kish tentuar të rekrutonte luftëtarë shqiptarë për të mbrojtur revoluconin italian. Qëndra e tërë konspiracioneve qe kolegji italo-grek i San Domenico Corone; pas atentatit të Agesilao Milano u fol për një konspicion të madh shqiptar, që do të kish qendrën pikërisht në kolegj, gjë e cila u mohua, por që mbase ekzistonte vërtet. Edhe tej Farit, shqiptarët u futën në masë në opozitën demokratike, që nga ana e saj kishin një italo- shqiptar Francesko Krispin - si një prej krerëve më me prestigj.
Në 1860 Garibaldi gjeti tek shqiptarët e Piana-s - që u quajtën nga historian anglez Trevelyan "vatra e lirisë në Siçilinë perëndimore", një mbështetje të sigurtë, që ai vetë e mbante mënd dhe e kujtonte dhe nga shqiptarët e Kalabrisë mundi të rekrutonte qindra luftëtare trima. Italo-shqiptarë të tjerë u hoqën mënjanë e ndërmjet tyre edhe Jeronim De Rada, i cili më parë ishte afruar me rrymat e tjera liberale, dhe që pikërisht Dhimitër Lekës i kish dedikuar Milosao-n e tij- romani në vargje që pati aq shumë rëndësi në evolucionin e literaturës dhe ndjenjën kombëtare shqiptare - si "dëshmi - (kështu lexohet në dedikimin) - në ruajtjen (it. Attacamento KVJ) e zakoneve të lashta të njerëzve të shpërndarë të Epirit (it. dispersa gente d'Epiro KVJ)".**

* Besoj se Paolo Petta e ka fjalën për Zenel Gjolekën

** Eshtë interesante të shënohet se Jeronim De Rada (apo të paktën sipas Autobiogafisë të botuar në shqip, thotë se Dhimitër Leka është nga Mirdita. Ndërkaq sikundër pohon edhe Petta, në këtë autobiografi tregohet ndihma e madhe që u jep Dhimitër Leka Jeronim De Radës., i cili qe në atë kohë në anën e lëvizjeve liberale)

**shendelli** · 06-05-2003, 11:38

DOSJA HISTORIKE E HIMARES
AUTORET:

Dr. Kristaq Vasil Jorgji

Hyrje

A e dini se:

Etimologjia e Emerit dhe fillimet historike te Himares

Himara dhe Udhetimi i Odhisese

II. Himara ne Shkrimet e Lashta

XXXXXXX

Himara ne Kohen e Skenderbeut

Autonomia e Himares dhe Venomet e Saj

Pakti i Korfuzit

Misionaret Baziliane ne Himara

Fragmente nga libri i F. Pukevilit

D12

Eqerem Bej Vlora - Kujtime

Niko Kanzazaqis - ASKETIKA(Raca)

"Libra per nje Shoqeri te Hapur" Prof. dr. Jup Kastrati

Fragmente nga libri "Krishterimi ne Shqiperi" nga Imzot Zef Mirdita

Virgjili "Eneida"

Fragmente nga "Odiseja" e Homerit

Citim ne Anglisht

Fragmente nga libri "Enigma"

XXX

Ku ka zbritur Jul Qezari ne Bregdetin e Himares

**shendelli** · 06-05-2003, 11:40

Hyrje e Autorit

Shkrimi i këtij materiali ka nisur pjesërisht rreth vitit 2001
dhe ideja për të shkruar në mënyrë të organizuar
në gjysmën e parë të vitit 2002.

Duhet të them që në fillim se nuk është qëllimi i këtij libri shkrimi i historisë së plotë të Himarës, detyrë që do të kërkonte shumë më tepër njohuri dhe kohë se kam unë. Në vend të këtij qëllimi madhor, motivimi im është tepër më modest - të jap disa fakte të cilat mund të analizohen, dhe të komentohen nga te tjerët, kushdo qofshin këta - historianë me profesion apo edhe pa profesion. Kam dashur që të jap FAKTET, spese kam përshtypjen (qofsha i gabuar), se deri tani historia është më shumë komentuar se sa lexuar; se kjo nga ana e saj ka prodhuar më shumë tym se nxehtësi, se ka patur më shumë keqinformime mbi ato që dikush ka komentuar mbi një material, i cili ka komentuar atë që një komentues tjetër ka komentuar - duke lënë pa pjesë atë që duhet të jetë i pari - dokumentin.

Duke shfrytëzuar burimet e gjendura në Shqipëri, Gjermani, Itali, Angli (veçanërisht në British Library) si dhe burimet e Internetit, të cilat kanë si anët e forta dhe dobësitë e tyre, jam munduar të jap dokumenta origjinale. Nëse do të ketë ndonjë kontribut që unë do të parapëlqeja të kish ky botim, ai do ishte të ishte një libër referimi për disa dokumenta themelore për historinë e Himarës. Nuk dyshoj që edhe të tjerë kanë të tilla dokumenta - ndoshta kjo është pjesa ime e guximit. Le të më falin nëse përsëris sepse në këtë ndërmarrje jam nisur nga thënja e Virgjilit "fortuna audaces juvant" apo " Fati i ndih guximtarët". Shpresoj të jetë kështu.

Himara ka padyshim një nga historitë më të lashta të Shqipërisë. Mbase është e vërtetë sikurse edhe e pavërtetë, se në kohën e socializmit, kur dikush paraqiti një version të Historisë së Himarës, komenti që çoi në mosbotimin e një përpjekjeje serioze për këte histori qe se "ka dalë bishti më i rëndë se sqepari". Që do të thoshte se historia e Himarës po ja kalonte asaj së Shqipërisë. Matematikisht e vërtetë.

Por...

Por. Janë bërë edhe më parë përpjekje për të pasqyruar historinë e saj të cilat kanë njohur një revival këto dy vitet e fundit. Disa si ai "Himara në breg të detit", Baça i Kleanthi Andonit, libri "Himara në stuhitë e shekujve" Arbri 2001, i Spiro Rushës nga Qeparoi, "Dëshmoj për të vërtetën" i Aleks Nikollorit, Erik 2001,"Dhërmiotasit e Himarës" të botuara në Greqi nga Kosta Dede, libri i Pirro Polo-s, "Qeparoi historik dhe turistik i kapedanëve" Dita 2001, librat "Kur çelnin shkronjat" dhe " Shtatë detet e Himarës" të To Enës të Idajet Jahjaj, dhe pa dyshim libri i Fane Veizit "Bregu i Detit ne Këngë" janë disa nga shëmbuj të këtyre përpjekjeve. Kam lexuar në dorëshkrim një libër të Aleko Rrapos për historinë e Himarës, e cila është shkruar rreth viteve '80.

E pa vëne asnjëherë në dyshim Historinë e Shqipërisë dhe periodikët e shumtë. Ka edhe një POR, që i ka rrënjët në historinë e këaj treve. Në kohën e sotme, kur shumë njerëz po lenë Shqipërinë, dhe kjo plagë është ende më e rëndë për Himarën për vetë lidhjet historike që kanë patur me Perëndimin, përfshirë këto edhe Greqinë (edhe ndonëse nuk është në perëndim gjeografikisht me Himarën), ka njerëz që kanë vënë në dyshim nëse Himariotët do të kthehen.
Eshtë e vështirë që të bësh parashikim për një çështje me aq të panjohura. Këto vendime merret me analiza konkrete kryesisht me bazë personale, objektive si dhe subjektive. Personalisht edhe pesimistëve që anojnë të mendojnë se emigrantët nuk do të kthehen më pas në Himarë, u kam dhënë shëmbullin e një Joniani të shquar, Odhisesë, i cili ndonëse i joshur nga perënditë, nimfat pasuria, fama, pushtimet, udhëtimet, i kërcënuar nga tërë rreziqet që i sillnin njerëzit dhe Perënditë, i qëndroi besnik vëndit të tij. Ndonëse kjo i kushtoi një jetë (dhe padyshim një vënd në historinë apo letërsinë botërore). Ka një motiv që e udhëheq Odhisenë në rrugën e kthimit nga Troja. Do të më pëlqente që ajo të qe NOSTALGJIA apo MALLI për tokën e tij, dheun e tij dhe të parëve të tij. Dheu i tokës së ashpër, me ullinj, plot bukuri e det, me blu deti dhe qielli, me shkëmbinj të rëndë dhe të kryeneçë - ja pse kthehet Odhiseja- një motiv që unë besoj se e kanë edhe Himariotët kudo ku janë.

Ka edhe një opinion i cili për mendimin tim modest ka një peshë të madhe, ndonëse shpesh inkoshient, të pandërgjegjshme, në këtë vendimmarrje. Himariotët si tërë mesdhetarët, i kanë pasionet e mëdha, futur këtu edhe dashurinë për tokën e tyre. Shkaqe ekonomike i kanë shtyrë që të bredhin në tërë botën, shkaqe që dikë tjetër i ka bërë të harrojnë tërë atdheun e tyre, apo mëmëdheun. Por për ata është ndoshta më e vërtetë se të tjerët, ajo që i ka përmbledhur një Dhërmias i madh, Petro Marko.Edhe ai jetoi larg vëndlindjes së tij, të cilën e quante (dhe këtu edhe unë jam dakord me të) si fshatin më të bukur të botës, dhe dëshëronte të vdiste atje. Sikundër im atë, që thoshte se kur të vdiste donte të varrosej në Dhermi. Sikurse edhe im gjysh që sakrifikoi e la Shtetet e Bashkuara të Amerikës për të vdekur në vëndlindjen e tij. Sikundër mijra të emigruar, që në kohën e Enver Hoxhës, kur nuk lejoheshin të shkelshin në tokën e të parëve, dilnin në Sidari ne Korfuz dhe qanin "vëndin me vulë" - siç më shpjegonte Kosta Dede në Korfuz.

Dashuria për baltën e kuqe, për Çikën plot mjergull e borë, për ullirin mijëvjeçar, për fiqtë e detit (si ata vetë, me gjëmba jashtë por të mrekullueshëm brënda), detin i kaltër dhe ajrin e pastër dhe ujin e pastër (që si gjaku në organizmin njerëzor shkon në çdo qelize duke rizgjuar jetën në çdo çast), lag tërë pemët e rritur me gjak dhe djersë nga tërë bregasit, janë përbërësit që ngjizin këtë nostalgji. E unë kam besimin se e gjithë kjo do të bëjë që tërë ata që e kanë këtë kujtim të gdhëndur në mëndjen e tyre, pavarësisht se ku u ka rënë rasti të jenë nëpër botë, të rikthehen sërisht në Himarë.

Poeti piluriot Lefter Çipa ka bërë përkufizimin më të shkurtër të plotë të natyrës së Himarës " Himarë e bukur Himarë, mal përpjetë e poshtë dallgë". S'ka thënë thënë ndoshta det, por dallgë për të simbolizuar shpirtin e trazuar nga fortunat apo tramundanat e Bregut, të brëndshme dhe të jashtme, të Himariotit. E me këtë shpirt të trazuar ai ka bredhur tërë botën duke sjellë me vehte përvoja dhe dituri duke e kthyer këtë vënd një kopësht të madh me një bukuri të rrallë. E ndoshta ka ardhur koha të them edhe dy fjalë për këngën popullore, e cila ka qenë edhe dokumenti i vetëm për Himariotët. Vargje të shumta kanë sjellë nga thellësite e shekujve historinë e kësaj treve - ndoshta jo me vlera të mirëfillta historike, por pa dyshim për tu patur parasysh. Shpesh lavdëruese por që meritojë vëmëndje dhe që padyshim kanë vlera.

Poeti i madh anglez, Lordi Bajron ka shkruar për Himariotët vargje monumentale : Të bijtë e Himarës, që s'falin as mikun/ si mund ta lenë të gjallë armikun/ të të mos hak pushkët besnike/ka shënjë më të bukur se zemrat armike! e cila në anglisht është: The sons of Chimari who never forgive/ the fault of a friend, bid an enemy life ?/ Let those guns so unerring such vengeance forgo? What mark is so fair as the breast of a foe?

E ndërkaq Nase Beni, një bir patriot i këtyre brigjeve, që la edhe ai SHBA për tu kthyer në vëndlindjen e të parëve, thurr këto vargje lapidare për Himarën: Kush është lule e vilajetit/ që ja kanë bota sevdanë/ Himara në breg të detit/ Stisur ndë Akrokeraunë/ Rreth e rreth anës së detit/ Shtatë fshatra që janë/ Si sorkedh tërë mileti/ Të penës e të dyfekut/ aman trima kapedanë/ i tregojnë gjoksin dovletit/ si zogjtë në tramundanë.

Në vitin 1993 pata rastin të shkoja në fshatin tim Dhërmi, me drejtoren e atëhershme të USAID-it, zonjën Dianne Blane. Padyshim që fshati i bëri një përshtypje të jashtëzakonshme aq sa tani adresa e saj të E-Mail-it është Himara. Por ajo ngeli pa mënd kur e ftuar në kafenë e fshatit, u përball me një tufë burrash të cilët e sfiduan me shumicën e gjuhëve të rëndësishmetë botës. Ajo u përgjigj padyshim anglisht, por edhe frëngjisht pasi kish punuar në Afrikën Franceze dhe kështu qe mbi mesataren amerikane të mësimit të gjuhëve. Por dhërmiotët, e sikundër jam i bindur edhe qeparotasit, vuniotasit apo të tjerët, mund të flasin shumë gjuhë, dhe mund të merren vesh me tërë botën. Sepse janë në gen kozmopolitë, që është një tipar i vyer në kohën e sotme. Siç thotë një këngë popullore.

Është fakt i njohur lidhja e ngushtë e Himariotëve me Greqinë dhe Italinë. Kjo është edhe "una questione spinosa" siç thonë italianët, apo e ngatërruar. Ka ngatërrime politike, jopolitike dhe gjeopolitike dhe unë nuk do të ngatërrohem me këtë çështje pasi nuk kam as fuqi dhe as dëshirë të ndez polemika nacionalistësh të të dyja palëve të cilët janë plot vullnet. Por nga ana tjetër, faktet do të jepen dhe pastaj secili le të marrë këtë vendimin që ja thotë llogjika. E them këtë pasi e kam të freskët fytyrën e Xhafës, shoferit, i cili ngeli i mahnitur, kur unë vizitova shtëpinë e hallës time në Dhërmi dhe fola vetëm greqisht. Por pata një reagim tepër më të habitur të një politikani të ri kur i tregova "Kujtimet" e Eqrem Bej Vlorës, i cili shkruante "s'kish dyshim se një pjesë e Himarës ishte me origjinë ndonëse të largët Greke". Madje ai më tha se nuk duhej të përmëndej ky fakt. E kundërta. Unë mendoj se shumë "Xhafa" që gjykojnë pa patur fakte dhe pa njohur. Unë jam ndodhur përballë njerëzve të cilët kanë pohuar se "ata mendonin, por meqë nuk dinin asnjë gjë konkrete për problemin në fjalë". Me këtë nuk dua të marrë asnjë anë në polemikën e madhe nëse Himara është Greke në origjinë, pasi çështja e territorit të Himarës si tokë është e mbyllur që në 1913, në mos gaboj, aq më tepër që e ardhmja është europiane. Ajo që dua të them është se janë Himariotët që do të vendosin se çfarë janë në bazë të fakteve dhe zemrës së tyre.

Do të jetë mirë që të vendosin se ç'janë të zotët e punës. Dikur (shihni përkthimin e Eduard Lirit) të pyetur nëse janë Shqiptarë, të Krishtëre apo Turq, ata përgjigjen se janë thjesht "Himariotë".

Siç tha Hugoi, kur morri pjesë në një diskutim nëse shkrimtarët duhet të japin mendime për kritikën letrare "E kush e njeh më mirë minierën më mirë se minatorët".

Dhe Himariotët kanë treguar në shekuj se sikundër Kalorësit e Tavolinës së Rrumbullakët të mbretit legjendar Artur të Anglisë kanë " Urtësinë për të zbuluar të DREJTËN, kanë Vullnetin ta zgjedhur të DREJTËN dhe Forcën që ta zbatojnë të DREJTËN". Amen.

Dr. Kristaq Vasil Jorgji nga Dhërmiu i Himarës

**shendelli** · 06-05-2003, 11:41

A e dini se:

Përveç Himarës së Shqipërisë ka edhe nje Himarë tjetër, në Jordani - në Detin e Vdekur i cilësuar si "Wadi Himara"
(shih htpp://www.tictac.co.il)?
Se ka nje Himarë edhe në gadishullin e Manit ne Greqi, afër Flimochorit
Se ka një rrugë të emërtuar "Himara" ne Athinë Greqi, në lagjen Maroussi
Se ka një Himera edhe në Itali
Se emri i Himares është shënuar ne murin e Parlamentit Grek, së bashku me Moravën, Korçën, Tomorin, Gjirokastrën, Trebeshinën etj Ka një kompozitor maroken të quajtur Aboul Housain Ali Ibn al-Himara al Gharnati, i cilësuar si një nga më të mirët për muzikën andaluzianë-marokene?
Se ka edhe emra personash Himara - një sekretare e një shkolle fillore në Miami, Florida quhet Himara Batres
Se ka një individ të quajtur Mansuetti Himara
Se ka një voleibolliste në Belgioioso të quajtur Himara Balzano, (shih www.nwmvolley.it),
sikurse edhe një piktore spanjolle quhet Leidi Humphreys Himara?
Se Peter Himara eshte kryeplak i një fshati në Kosice
Se në kohën e Luftes së dytë Boterore ka patur një oficer ne flotën Italiane të quajtur Filip Himara?
Se ka një student Nigerian të qujatur Ndubisi Chimara në Universitetin e Nigerisë?
Se ka edhe kuaj (Ulla Britta Himara) dhe qen (Chimara Schuru-esch-Schamops) me emrin e Himarës?

Grupi amerikano-latin "Eskalofrio Son" ka nje këngë: "Fiesta imara" (Los huaraches de paco)
(shih tek htpp://members.tripod.com/MSKA/eskalofrio)
Se ka një "Himara Holding" e rregjistruar në Canada me numër telefoni (780)-422-3057)?
Se ekziston edhe një metodë për termodinamikën që në anglisht është "Numerical Study on Transient Aerodynamics of Moving Flap Using Conservative Chimara Grid Method"
Se në një film vizatimor per fëmijë "Maverick" një nga personazhet pozitivë Meshkuj është Himara Kemshin?
Se së fundi Hewlet Packard ka hedhur në treg Digital Camera me "Himara Greeting Card"?
Se ka pasur një anije passagjerët greke të quajtur "Himara"1800 tonëshe, e cila më 19 Janar 1947 u hodh në erë nga mina detare të lëna pas Luftës së Dytë Botërore. U vranë 393 nga pasagjerët dhe anëtarë të ekuipazhit - shpëtuan 200. Të lidhur në zinzhirë qenë 40 guerilas grekë, të cilët nuk shpëtuan dot.
Se ka një fshat Vuno edhe ne Qipro i vendosur përballë Turqisë?
Se ka edhe një fshat Dhrimadhes apo Dhërmi në Greqi i ndodhur në veri të Kakavijës, afër Konicës?
Se Akrokeruanet (apo malet e Vetetimës) janë përmëndur në vjershën e Percy Beshy Shelly-it? "Arethusa" si dhe të Robert Duncan? Arethusa u ngrit /nga koçia e saj me dëborë/ në malet e Akrokerauneve...
Se ka një tregim të Melvill, Herman "Njeriu me shkopin ndriçues" ku përmenden Akrokerauanet sikurse edhe nga Horaci dhe Aleksandër Dumasi(i Ati) në librin e tij, "Tulipani i zi"?
Se Poema "Milosao" e Jeronim De Rades i kushtohet Kapedan Dhimiter Lekes mga Himara

**shendelli** · 06-05-2003, 11:42

Etimologjia e emrit dhe fillimet historike të Himarës.

Emri i Himarës ndeshet në literaturë në shumë dokumente.
Ky fakt është dhënë pjesërisht edhe në faqen e parë të këtij shkrimi nën titullin:
"A e dini se"?
Himara, Chimarra apo Chimara, Chimera, Chimerum dhe Chimerium, janë nga format më të përdorura. Cimera, Cemarra apo Chimæra, Chimærum deri tek Zimara dhe banorët Zimarioti, janë disa nga forma e ndeshura në versionet e të shkruarës latinishte.
Shpjegimet janë edhe këtu të shumta. Nga ajo Greqishte apo "himeros" që thotë "përrenj" - e përshtatshme për nga vështrimi që mund ti kenë bërë grekët, të cilët e kanë parë nga Deti Jon - plot përrenj.
Shpjegimi tjetër po greqisht është edhe Himera nga e cila përshkruan një kafshë mitollogjikë - me kokë luani dhe demi me trup...
Spiro Rusha në botimin e tij të fundit jep një shpjegim tjetër, i lidhur edhe më tej me sankrishten dhe shqipen.
Ai argumenton se termi "Himarë" vjen nga shqipja "Hi, apo Hijë, Hënë, Yll apo Hyll" dhe "MARS" që është perëndia e luftës.
Në esencë, përsëri sipas Rushës, termi "HIMARË" do të mund të transkriptohet si Perëndia e Luftës.
Edhe shpjegimet e emrave të fshatrave që përbëjnë krahinën e Himarës janë interesantë për tu shpjeguar. Një pjesë e tyre janë të shpjegueshme lehtë me greqishten. Ashtu sikundër edhe vetë emri "Himarë".
Kështu "Vuno" në greqisht ka shpjegimin "Mal".
"Palasa" me termin korrespondues "i lashtë, i vjetër".
Dhërmi apo më mirë Dhrimadhes me termin "dushk",
Ilias me termin "Ilios, Helios", "diell" etj.
"Qeparoi" mendohet se eshte nje titull nderi qe i jepesh ushtarit romak mbas betejes ne qoftese ai ishte shquar ne ate beteje si trim. Ka te ngjare qe per here te pare ta kene perdorur venecianet kete term kur kane shkelur per here te pare ne teritorin e Qeparoit dhe kane ndeshur banoret e hershem dhe duke pare trimerine e shkathesine e tyre i quajten "qeparotas", me pas ndoshta mori edhe vendi emerin "Qeparo".
Kudhësi, dhe Piluri, janë më të vështirë për të gjetur etimollogjinë e fjalës.
Ndërkaq ka edhe përpjekje për të gjetur edhe shpjegime shqip.
Kështu Dhërmiu është tentuar të shpjegohet me dy togëshin "dhe mih" shpjegim ndoshta i përshtatshëm për të dhënë vështirësinë e kultivimit të bimëve në këtë rajon.

**shendelli** · 06-05-2003, 11:45

Himara dhe udhëtimi i Odhisesë

Spiro Rusha në librin e tij "Himara në stuhitë e shekujve " botim i viti 2002, shtron hipotezën se Himara është përmëndur edhe në librin e shquar "Odhise-ja" të Homerit. Ai thotë se Homeri përmend në librin e tij vetëm një herë Epirin dhe shpjegon se "Odhisea është nisur nga ishulli Ajaja ku banonte Çirçja dhe lundroi nga Perëndimi drejt Lindjes dhe arritën atje ku është krahina dhe qyteti i burrave himarjote". Homeri, sipas z. Rusha thotë se "populli jeton pa e parë diellin për shkak të reve të mjergullës që mbulon tërë krahinën". Homeri nuk e shpjegon shkakun e këtyre reve dhe mjegullës së vazhdueshme në qiellin e Himarës. Z Rusha përmend edhe Pukëvilin si mbështetës për hipotezën së këto re janë produkt i vullkaneve të shumta - duke theksuar se edhe në kohën e Pukëvilit këto fenomene nuk qenë aktuale.

Një argument tjetër që mbështet këtë hipotezë është edhe citimi i Barletit kur thotë se në kuvendin e Lezhes merrte pjesë edhe princi Andrea Topia, i cili citohet te ketë pohuar se të parët e tij " ishin te njohur si princër edhe për sundimin e Himarës së Uliksit... një vend malor kundrejt Korkyrës (Korfuzit KVJ) ku banon një popull i pamposhtur dhe trim që të mos themi luftarak, të cilin e quajmë zakonisht Himarjotë, ata i kanë përbuzur gjithmonë turqit e harbuar pas nënshtrimit të Epirit me vdekjen e Skënderbeut dhe kanë jetuar gjer në këtë kohë me një farë lirie të pashoqe të natyrës" (Historia e Skenderbeut f. 93)

Ndërkaq Plini i Dytë, autor i veprës "Historia e Natyrës", në librin e tretë përmënd Cimmerium si vëndin "Cimmerii dicuntur homines, qui frigobus occupas terras incoilunt, quales fuerunt inter Baias et Cumas, in ea regione, in qua convallis satis eminenti jugo circumdata est, quae neque matutino. Neque vespertino tempora Sole contegitor" si vënd të vendosur në Kampanja. Askush nuk e vë në dyshim se përmëndja në librin e Homerit, që është qenë një nga dy biblat e grekërve të vjetër si dhe njëkohësisht nje nga librat më të shquar të letërsisë botërore, paraqet një vlerë të jashtëzakoshme. Dhe padyshim do të uronim të qe kështu.

Ndaj, për ta verifikuar këtë hipotezë sa interesante aq edhe të vlefshme, le te shohim ne fillim se ç'thotë vetë Homeri tek Odhisea, Kënga XI 15
...nga Perëndimi, kur rrugët e i mbulojnë hijet e natës, arritëm në kufijtë e oqeanit, ku truall e banesa kanë kimerët. Jeton ky popull krejt mbuluar me mjergull edhe me re, pëlhurë që kurrë s'e çan të thuash një rreze dielli, as kur ky i ngjitet qiellit as kur zbret nën dhe. Mbi ata të mjerë kish rëne nata e amshuar..."

Duhet thënë që në fillim se nuk ka asgjë të çuditshme që Himara të jetë një nga stacionet e Odisesë. Dhe kur dihet se studimet e bëra për të hartuar një hartë të udhëtimit të bërë nga heroi grek, të shtrira në më tepër se 25 shekuj, janë aq të shumta dhe aq kontradiktore, është e lehtë të përjashtosh ndonjë emër. Aq më tepër kur duhet parë me dashamirësi. Aq më tepër që teoritë e kanë bërë Odisën të jetë edhe në Spanjë, Krime, dhe deri në Polin e Veriut dhe të Jugut.
Aq më tepër kur ai ka ndejtur edhe në ishullin Fanos(në lashtësi Othonos) që është aq afër Himarës, aq më tepër që stacioni i fundit para se të arrijë në Itakë është ishulli i Feakëve apo Korfuzit që është aq pranë brigjeve. Por duke bërë një vështrim më të vëmëndshëm në librin e Homerit së pari duhet thënë se jo të tetë vjetët e udhëtimit të tij janë vite lundrimi, siç mund të imagjinohet. Llogaritjet tregojnë se udhëtim në det i Odisesë zgjati jo më tepër se gjashtëdhjetë ditë. Kjo do të thotë se mbetja nga tetë vjetët është kaluar në tokë duke e ngushtuar tepër numrin e vëndeve ku ai ka shkelur. Ndaj disa studjues që janë marrë me këtë hulumtim, e kanë ndarë tërë udhëtimin në tetë etapa, duke nisur nga Troja e duke përfunduar në Itakën e tij të famshme, fqinjë gjeografike të Himarës.

Etapa e tetë sipas rikonstruksionit të bërë (shih htpp://web.tiscali.it/apaone/ilvero.htm) është ai që e çon udhëtarin e famshëm (është për tu përmëndur se ka edhe një shpjegim të emrit Odhiseja nga shqipja Udhë, e cila është interesante) nga ishulli i Çirçes në Himarë, sipas dy autorëve Rusha dhe Barleti, por në Imera (apo Himera) sipas studjuesit Italian. Imera apo Himera, (Himara ???) e Italisë Himera e Italisë (it. Imera) është një luginë e cila shtihet në pjesën veriore të Ishullit ndërmjet Palermos dhe Mesinës me nje lume me te njëjtin emër. Po ashtu ka edhe një Termini Imerese si dhe Terme Imerese (apo Ujrat Termale të Imerës). Himera, sipas të dhënave historike është themeluar rreth viti 649 p.e.s dhe qe një qytet grek i lulëzuar dhe së bashku me Selinuntën, përbënin avancimin më verior Grek drejt Perëndimit. Është themeluar në Perëndim të lumit me të njëjtin emër dhe ne Jug të saj ndodhen dy kodra që e përmbyllin këtë vendodhje. Këto kodra rreth 100 metra të larta, janë të rëndësishme për të kontrolluar tërë pllajën dhe bregun. Edhe sot mund të dallohet mbetje arkeollogjike të cilat dëshmojnë për lashtësinë si dhe lulëzimin e qytetit. Eshtë i famshëm në këtë qëndër edhe tempulli i Fitores si dhe mbetjet e disa lagjeve të qytetit. Tempulli i fitores është një tempull dorik, me kompleksi e tij mbresëlenës me kapitele me kokë luani që tani janë në Muzeun Arkeollogjik të Palermos. Gërmimet e bëra nga Universiteti i Palermos kanë nxjerrë në dukje tashmë një pjesë të madhe të vëndbanimit si dhe një vënd nderimi të dedikuar Perëndeshës Athinë.

Aktualisht sot përveç tempullit të Fitores, i cilësuar si tempull i vetëm dorik peripterik në provincën e Palermos, shihen të vendosura në mes të dhjetra hektarëve mund të vrojtohen edhe qendra të ndryshme gërmimi. Himera u themelua nga një përzjerje kalcidezësh të Zanklës dhe dorikësh dhe jetoi vetëm 240 vjet i shkatërruar nga ana e Kartagjenasve.
Është përmëndur nga Diodori (XIII, 62,4), por i pacituar nga Tucididi. Diodori thotë se jeta e këtiij qyteti mbaroi rreth vitit 429 pes, nga furia hakmarrëse e Hanibalit, biri i Xhiskonit. Dimë edhe emrat e tre themeluesve apo tre njerëzve që luajtën rol themelor në themelimin e saj - Euklidi, Simo dhe Sakoni. Tucididi na siguron se ndonëse u themelua nga një përzjerje kalcidezësh dhe dorikësh- institucionet kishin vulë kalcideze.

Është për tu shënuar se disa autorë se Himera ka qenë ndërmjetëse (it. mediatrice) ndërmjet Kartagjinezëve dhe Etruskëve, por edhe i interesuar direkt për tregëtinë direkte me Spanjën. Emri i saj lidhet me betejën e famshme të Himerës të viti 480 p.e.s. që shënoi për grekët e Siçilisë, fillesën e viteve të zhvillimit politik, kultural dhe artistik. Kjo luftë nisi me dëbimin e tiranit të Himerës, Terillo, nga ana e teronit të Agrixhentos. I dëbuari, pasi kish rënë dakord me generalin Anasilao të Rezhios kish kërkuar ndihmë e Kartagjinezëve dhe këta të fundit zbarkuan në Panorm (një tjetër koinçidencë me Himarën e sotme pasi edhe gjiri i sotëm i Porto Palermos, emërtohej nga romakët e lashtë Panormus, siç citohet edhe nga udhëtarë të ndryshëm të shekullit XIX që kanë kaluar nëpër Shqipëri). Hamilkari, babai i i të famshit Hanibal?? rrethoi Himerën e zaptuar nga Teroni. Por të gjendur para rrezikut punik apo kartagjinez, u formua një alenacë ndërmjet Teonit të Agrizhentos, Xhelonit të Sirakuzës dhe Imprezëve (Herodoti VII, 165-167; Diod. XI, 20,3 ss; PolieniI,28,1) dhe çoi në fitoren e famshme të grekëve, e cila pati një jehonë të madhe. Kjo ka ndodhur në të njëjtën ditë të betejës ë famshme të Salaminës, dhe e frymëzoi Pindarin (OL.XII;1-3) të predikojë se Himera do të qe e famshme dhe e fuqishme - gjë që nuk ndodhi.

Por sidoqoftë qyteti pati një zhvillim dhe u shndrua në një qendër të fortë tregëtare që kontrollonte një territor të shtrirë në Siçili. Pas luftës së 480 p.e.s. natyrisht pati zhvillime të reja me shëmbje aleancash, ngritje në fuqi të prijësve të ndryshem ndërmjet të cilëve edhe Ergotelit të Filatorit, i bërë qytetar i Himerës në 472. Më pas, pati një regjim demokratik dhe vazhdoi të mbajë një politikë të jashtme të kujdeshme dhe u rreshtua me qytetet e tjera dorike të Siçilisë. Në 415 p.e.s. u deklarua aleat i Sirakuzës dhe qe e pranishme në disfatën shkaktuar Athinasve diku rreth Assinaros-s. Ndaj në 409 p.e.s. qe shkaku tragjik i fundit, pasi Kartagjenasit nuk i'a kursyen sulmin së bashku me Selinuntës të cilët ranë në të nëjtin vit. Më kot shkuan edhe përpjekjet e bëra më pas.

Dy vjet më vonë më 407 p.e.s., Kartagjenasit themeluan një qytet në vëndin e ujrave termale të vjetra (Diod. XII,114,1). Qyteti i ri kish popullsi të përzier, Katagjenase dhe Himeriotë të shpërngulur nga qyteti i rënuar i tyre. Ky fakt si dhe fakti tjetër që ujrat termale morrën emrin e Imerës të bën të mendosh që Greket e Himerës kishin zënë pozita të rëndësishme në qytetin e riformuar duke kapur dhe përqëndruar në hegjemoninë e poltike dhe ekonomike të qytetit të formuar.

Zbulimet e para arkeollogjike të Himerës filluan në 1537 nga Claudio Maria Arezzo dhe Tommaso Fazello, të cilët sinjalizuan së pari mbeturinat e a qytetit në të majtë të lumit të Madh. Pas këtij propozimi për vëndodhjen e Himerës, vazhduan debatet deri në njohjen përfundimatre të vëndodhjes së qytetit të lashtë. Gërmimet vazhduan edhe në kohën e sotme nga Universiteti i Palermos. Himera është e njohur edhe për emetimin e monedhave të dhrahmave dhe nënnjësive të tyre, të cilat kanë filluar të duken rreth viteve 550-530 pes. Më pas nga viti 472 p.e.s. Himera sikurse edhe Agrixhento nisi nxjerrjen e tetradhrahmave(katërdhrahmave). Po ashtu edhe përdorimi monedhave të bronxit - hemilitrom, pentonkion, tetakras, heksas, të cilët sebashku me dhrahmat, patën një përhapje të madhe në tërë Siçilinë.

Udhetimi i Odhisesë për në Himera (Himara??) Ashtu sikundër përmëndëm në fillim, (gjitmonë sipas hipotezës së paraqitur) krejt udhëtimi i Odhisë për kthim në shtëpi është ndarë në dymbëdhjetë etapa:
Etapa e parë deri në kepin Malea,
Etapa e dytë e udhëtimit është nga Kepi Malea në tokën e lotofagëve,
Etapa e tretë nga Lotofagët deri në ishullin e Ciklopëve ku ndodh takimi me Polifemin, djalin e Poseidonit, mbretit të Dettrave dhe vëllait të Zeusit, mbretit të perëndive,
Etapa e katër nga këtu në ishullin e Eolit, zoti Erërave,
Etapa e pestë nga Eoli në tokën e Lestrigonëve,
Etapa e gjashtë nga këtu në ishullin e magjistares Çirçe, ku qendron tepër gjatë,
Etapa e shtatë nga këtu në vëndin e orakullit të Tirezit, që parasheh te ardhmen,
Etapa e tete për në Himera,
Etapa e nëntë nga Himera në kalimin e Shillas dhe Karibdit,
Etapa e dhjetë nga këtu në ishullin e Trinakias,
Etapa e njëmbëdhjetë nga Trinakia në ishullin e Oxhixha-s, dhe e fundit
Etapa e dymbëdhjetë për në ishullin e Feakëve nga ku Odhisea lundron për në Itakë, ku e prisnin Penelopa dhe mtonjësit. (shih Hartën më poshtë për paraqitjen grafike)
Udhëtimi i Odhisesë nga ishulli i Çirçes për në Himera duket se është nisur nga Ustika për në perëndim të ishullit të Siçilisë. Odhiseja udhëton tërë ditën dhe zbarkon në të ngrysur; kjo në vetvehte është tregues i distancës, pasi është e lidhur me distancën që mund të përshkruajë një varkë me vela që qe në përdorim të udhëtarit legjendar të Homerit.

Por le te shohim ç'thotë vetë Homeri tek kënga XI 628-630.
"Nëpër moçale kalo gjer në ato vise, ku Piriflegjeronti Akeronti e pret e ujrat nga Stigjia derdhen në Koçit brënda.
Këto dy lumenj me shungullimë së bashku rrjedhin para Shkëmbit të Madh"...

Në fakt shkëmbi i përmëndur ka të ngjarë të jetë një shkëmb i stërmadh i quajtur Mali Kalogjer, dhe të dy lumejtë mund të jenë Lumi Torto, dhe në krah të tij Lumi i Madh apo i Himerës
... "Atje duhet të afrohesh, Vër veshin ç'po të them - të gërmosh Një gropë të madhe, e bëj tri baltime të vdekurve, më pas me qumësht dhe mjaltë, pastaj me verë"...

Ky vënd i përshkruar është i rëndësishëm pasi është vëndi i Tempullit dorik të Himerës, i cili siç është treguar në pjesën e përgjithshme është aktualisht i rrënuar. Po ashtu është për tu përmëndur fakti se edhe kolonia Greke e Himerës është themeluar thuajse një shekull më vonë pas Homerit, por siç ndodh në kësi rastesh tempulli është paraprirë nga tempuj paraardhës prehelenistikë.

Ashtu si në Siqili edhe në vende të tjera, është i njohur fakti i shfrytëzimit të vendeve të ritit për objekte të tjera kulti nga ana a kolonëve grekë.

Homeri e ka cilësuar rajonin e Adës dhe Persefonit si vëndin e Himerës dhe të Himeriotëve; por është për tu shtuar se monedhat e emetuara nga kolonia greke mbajnë emrin interesant të Himarës(it. Chimara).

Odhisea qëndron për pak kohë në ishullin e Himerës dhe tokën e Himeriotëve. Siç është porositur nga Çirçja, pak pas perëndimit të diellit, para faltores të Adës, Odhisea bëri një kurban së bashku me dy shokë të udhëtimit me qëllimin për ti kërkuar faltorit Tirez të dhëna mbi udhëtimin që do të kryente. Pas kësaj ai vazhdoi udhëtimin për në Schilla dhe Karibda.

**shendelli** · 06-05-2003, 11:46

II. Himara në shkrimet e lashta

Është përmendur në shumë shkrime se banorët e hershëm të Himarës quheshin Kaonë dhe vëndi Kaonia.
Historiani Roman Apiani përmënd "Chaonia" apo Kaoninë si tokë të Kaonëve në kufirin jugor me Ilirinë. Kështu Pausania në librin e tij, "Përshkrimi i Greqisë", kur përshkruan orakujtë(sidomos atë të Dodonës) përmënd edhe një Fenis(ang. Phaenis) si bijë e një mbreti të Kaonisë.

Është po mjaft interesant përmëndja e Kaonisë në librin e Virgjilit "Gjeorgjikat", thuajse që në fillim të tij në vargun e 10-të. Ja se ç'shkruan Virgjili, përkthyer nga Gjon Shllaku, botim i "Shpresa" Prishtinë, 2000, tek:
Kënga e parë, 10: "...ju Bah dhe Ceres jetëdhënëse, që në sajë tuaj toka ndërroi lendet/ e Kaonisë me kallza të bëshme" * *

Kaonia: dheu i Kaonëve, pjesë e Epirit; ndoshta Kanina e sotme në Shqipëri. Atje ndodhet pyllli I Dodonës me lisat profetike. Në sajë të Ceresit në Kaoni, njeriu hoqi dorë nga zakonet primitive, të marra e të egra mbolli e kultivoi grunin, kallëzi i të cilit zevendësoi lendet e lisit. (Shënim i përkthyesit Gjon Shllaku KVJ)
Kënga e dytë v.100, "Nga lisi i atit Kaonian, kshu lindin/Palma truphedhur dhe druni i bredhit,/ Që do të shohë shumë ngjarje nëpër dete.* *
Janë lisat e Zeusit të adhuruar në Dodonën e Kaonisë (Shënime të përkthyesit KVJ)

Një shkrimtar dhe ushtar i shquar, Jul Qezari (Çezari??) përmend edhe ai vëndin e Akrokeraunëve.
Ja se ç'thotë Çezari në librin e tij "Luftrat Civile" përkthyer nga latinishtja në anglisht nga W.A. McDevitte dhe W.S. Bohn, i gjëndur në wed-site e MIT(Massachuset Institute of Technology, SHBA. Libri 3. Kap. 6. (Shënim: Libri i Qezarit filon me përgatitjet e luftës me Pompeun. Ai shpjegon në vetën e tretë, pra flet për veten e tij si Qezari dhe jo unë)

Kapitulli 2. Në përmbushjen e këtyre gjërave dhe festimin e Festivalit Latin dhe bërë votimet, ai shpenzoi njëmbëdhjetë ditë; dhe duke mos pranuar postin e diktatirit, doli jashtë qytetit dhe shkoi në Brindizi, ku kish urdhëruar dymbëdhjetë legjione si dhe flotën që ta takonte.. Por nuk gjeti aq anije sa do të qe e mjaftë të transportoheshin pesëmbëdhjetë mijë ushtarë legjionarë dhe pesëqind kuaj. Kjo (sasi e pakët anijesh) qe e vetmja gjë që e pengonte Qezarin që të përfundonte shpejt e shpejt luftën. Bile edhe këto trupa zbarkuan më pak se ky numër pasi. Disa kishin qenë në shumë luftëra ne Gali, dhe se marshimi i gjatë nga Spanja i kish pakësuar numrin e tyre, si dhe një vjeshtë e ashpër në Apuli (Puglia KVJ) dhe një rrethim i Brindizit pas vëndeve të Spanjës dhe Galisë, kish dëmtuar shëndetin e tërë ushtrisë.

(Kap. 3, 4, 5 përshkuajnë përgatitjet e Pompeut për luftë KVJ )
Kapitulli 6. Kur Qezari erdhi në Brindizi. ai u mbajti një fjalim ushtarëve: Meqë ata kishin ardhur në fund të mundimeve dhe rreziqeve te tyre, atyre do tu duhet që të lenë skllevërit dhe sendet në Itali dhe të hypin në anije pa ngarkesa, në mënyrë që shumë njerëz të kenë mundësi të hypin në anije; se ata mund të prsinin çfarëdo gjë kur të fitonin dhe nga zëmërgjerësia e tij. Ata thirrën me një zë "ai mund të japë çfarëdo urdhëri dhe se ata do ta zbatojnë atë me plot dëshirë".

Ndaj ai ngriti velat në ditën e katërt të Janarit, me shtatë legjone në kuvertë, si ështe thene më lart. Ditën e pasme ai zbarkoi ndërmjet shkëmbejve të Akrokerauneve dhe vëndeve të tjera të rrezikshme, duke patur një rrugë të sigurtë anijet e tij dhe duke patur frike nga tërë portet e tjerë që mendonte se qenë në zotërim të Pompeut, ai zbarkoi njerëzit e tij në një vend të quajtur Farsal (lat. Pharsalus dhe këtu Qezari bën një gabim, gabim i cili është vënë në dukje edhe nga Liku - shih pjesën përkatëse KVJ)

Kapitulli 7 dhe 8. Tregon rreth kthimit të anijeve nga Palasa drejt Brindizit dhe se si flota e Bibilit e vedosur në Korfuz kapi disa prej tyre dhe i dogji. Më pas ai u kujdes që të patrullonte tëre bregdetin nga Salona në Korfuz për të mos lejuar zbarkime të tjera.

Kuint Horac Flaku lindi në Venoza në vitin 65 p.e.s. Studjoi në Romë dhe më pas në Athinë për stdimë retorike dhe filozofike. Me vrasjen e Qezarit u fut në ushtrinë e Brutit dhe Kasit. Në Filipi shpëtoi nga vdekja dhe meqë ushtria e tij u mposht u kthye në Romë pa mbështetje politike. Pasi siguroi mbështetjen e Mecenatit, u fut në qarqet intelektuale dhe pati një influence të madhe. Ndonëse i mbrojtur politikisht, mbrojti pavarësinë edhe duke mos pranuar propozime të volitshme sikundër postin e sekretarit të Perandorit.
Vdiq pak kohë pas vdekjes së mikut të tij Mecenatit në vitin 8 e.r. dhe u varos afër tij.
"Quem mortis timuit gradum/ qui siccis oculis monstra natantia,/qui uidit mare turbidum et / infamis scopulos Acroceraunia?"

Straboni, Plini i Ri apo i Dyti.

**shendelli** · 06-05-2003, 11:48

XXXXXXXX

1. Tertius Europae sinus Acrocerauniis incipit montibus, finitur Hellesponto, amplectitur praeter minores sinus XI-XXV passuum. in eo Epirus, Acarnania, Aetolia, Phocis, Locris, Achaia, Messenia, Laconica, Argolis, Megaris, Attice, Boeotia iterumque ab alio mari eadem Phocis et Locris, Doris, Phthiotis, Thessalia, Magnesia, Macedonia, Thracia. omnis Graeciae fabulositas sicut et litterarum claritas ex hoc primum sinu effulsit, quapropter paululum in eo conmorabimur.

2. Epiros in universum appellata a Cerauniis incipit montibus. in ea primi Chaones, a quibus Chaonia, dein Thesproti, Antigonenses, locus Aornos et pestifera avibus exhalatio, Cestrini, Perrhaebi, quorum mons Pindus, Cassopaei, Dryopes, Selloe, Hellopes, Molossi, apud quos Dodonaei Iovis templum oraculo inlustre, Talarus mons, centum fontibus circa radices Theopompo celebratus.

3. Epiros ipsa, ad Magnesiam Macedoniamque tendens, a tergo suo Dassaretas supra dictos, liberam gentem, mox feram Dardanos habet. Dardanis laevo Triballi praetendentur latere et Moesicae gentes, a fronte iunguntur Maedi ac Denselatae, quibus Threces ad Pontum usque pertinentes. ita succincta Rhodopes, mox et Haemi, vallatur excelsitas.

4. In Epiri ora castellum in Acrocerauniis Chimera, sub eo Aquae Regiae fons, oppida Maeandria, Cestria, flumen Thesprotiae Thyamis, colonia Buthrotum, maximeque nobilitatus Ambracius sinus, D passuum faucibus spatiosum aequor accipiens, longitudinis, latitudinis. in eum defertur amnis Acheron, e lacu Thesprotiae Acherusia profluens passuum inde et mille pedum ponte mirabilis omnia sua mirantibus. in sinu oppidum Ambracia. Molossorum flumina Aphas, Aratthus, civitas Anactorica, locus Pandosia.

20. Mediterranea eius Arcadia maxime tenet undique a mari remota, initio Drymodes, mox Pelasgis appellata

**shendelli** · 06-05-2003, 11:49

Autonomia e Himarës dhe Venomet e saj.

Mbase duhet thënë që në fillim se Himara arriti që pas luftës së bërë me Sulejmanin Kanunliun, një famë të madhe dhe fama e saj u rrit në Europë.

Himariotët i dërguan letra Papës dhe tëre fuqive të mëdha të kohës. Por ndërkaq fitorja më e madhe që u arrit në nivelin politik qe arritja e një marrëveshje me Portën e Lartë, duke përfituar privilegje të veçanta. Këto privilegje të Himarës, ndoshta edhe unike, në Perandorinë Turke, u ruajtën pjesërisht deri pas Luftës së Dytë Botërore.

Kronollogjikisht, privilegjet e Himarës u siguruan pas luftës me Bajazitin II, i cili mbretëroi dhe u sanksionuan më 1492. Këto privilegje qenë:
1. Mosshtrirja e sistemit të timarit në territorin e Himarës. Kjo do të thoshte ruajtja e sistemit të pronës së vogël private mbi pasuritë e patundshme si dhe ajo kolektive mbi kullotat, pyjet, burimet ujore etj.
2. Vetadministrimi i krahinës përmes organeve tradicionale të saj, që qenë pleqësitë dhimogjeronditë, të dy niveleve (të fshatit dhe të krahinës). Këto mbledhje thërrisnin përfaqësues nga çdo shtëpi si dhe për çështje lufte, që s'ishin të rralla edhe nga tërë fshatrat.
3. Importimi dhe eksportimi i mallrave pa paguar taksa doganore, një e drejtë që nuk ishte e drejtë eskluzive vetëm e Himarës. Një farë zonë e lirë tregëtare që në shekullin e XVI.
4. E drejta e lundrimit të lirë, pa kufizime me anijet e tyre në tërë portet e Perandorisë Turke pa ju nënshtruar kontrollit. Administrata e porteve duhej tu plotësonte kërkesat e lundërtarëve Himariotëve nëse këta paraqiteshin në porte, pa u konsideruar kështu si armiq.
5. E drejta për t'u paraqitur para organeve Turke të armatosur, qoftë para autoriteteve të Vlorës, Delvinës dhe Gjirokastrës, ndërsa Kapedanët mund të vizitonin të armatosur edhe autoritetet e Janinës.
6. Himariotët kishin të drejtë të caktonin një përfaqësues të krahinës në Stamboll, i cili komunikonte direkt me Sadrazemin (Kryeministrin e Perandorisë Turke) për çështje të rëndësishme që kishin të bënin me krahinën.
7. Himariotët kishin obligimin të paraqiteshin në luftë krahas Sulltanit të Turqisë, por ruanin të drejtën të parqiteshin me flamurin e tyre dhe nën komandën e Kapedanëve të tyre.
8. Himariotët kishin obligimin të paguanin haraçin (detyrim në para) si njohje të autoritetit të Padishahut, por nga ana tjetër ata nuk pranuan të quheshin Raja, ndaj haraçi i dorëzohej autoriteteve Turke, me një qese të varur mbi majën e jataganit. Sipas FaneVeizit "Bregu i Detit në Këngë" p. 59. këto Venome ishin shkruar në një pllakë bakri e cila ndodhej në katakombet e kishës së Mitropolise të Himarës dhe që është zhdukur pas sulmit të Ali Pashait.
Kjo kishë është në kalanë e vjetër të Himarës dhe flitet se është marrë nga himariotët që u larguan që andej.

Këto obligime ishin rezultat i luftës së bërë nga Himariotët. Shpesh ata nuk shlyenin edhe pak detyrime, ndaj Porta e Lartë ndërmirrte ekspedita ndëshkimore, që shumicën e rasteve, dilnin pa sukses. Në rast të kundërt, gjithçka niste nga fillimi.

Venomet e Himarës, si pasqyrim i shpirtit liridashës dhe autonom të kësaj treve, rezistuan deri pas luftës së dytë Botërore. Natyrisht janë bërë tentativa për të mos njohur këto privilegje. Disa nga më të njohurat, hequr këtu të turqve, janë ato të qeverisë së viteve 1913-1914, të Nolit dhe të Zogut.

Natyrisht privilegjet e dhëna Himarës nuk shiheshin me sy të mirë nga Turqit. Në fillim të 1900, pas shtypjes me hekur dhe zjarr të kryengritjes së Labërisë së 1847 të udhëhequr nga Zenel Gjoleka dhe Rarpo Hekali, Porta e lartë dërgoi në 1910, mytesarifin e Janinës me forcat e dislokuara në Prevezë.

Në Himarë, mytesarifi mblodhi parinë e Himarës dhe u kërkoi me ultimatum nënshkrimin brënda 24 orësh të anullimit të privilegjeve që gëzonte Himara, nënshtrimin ndaj detyrimeve të taksave, si xhelepin dhe të dhjetën e produkteve bujqësore. Me një fjalë, kthimin faktik në raja. Pa sukses dhe mytesarifi i trëmbur dhe pas urdhërit të marrë nga Janina, u kthye prapsht.

Në 1920 kur u rrëzua qeveria e Durrësit, dhe u formua kabineti i Sulejman Delvinës, Himara ngeli e veçuar për shkak edhe të trupave italiane që ishin vendour në Vlorë që në 1914. Autoritetet e Vlorës synoni që t'i mohonin privilegjet e fituara nga Himariotët. U kërkua një zgjidhje për të evituar këtë konflikt, duke bërë një marrëveshje me qeverisë Shqipatre dhe banorëve të Himarës. Për këtë qëllim u dërgua në Himarë si përfaqësue i qeverisë së Tiranës, deputeti i Vlorës, Spiro G. Koleka, i cili dëgjoi ankesat dhe kërkesat e Himariotëve.

Në fund të tyre, shteti shqiptar vendosi të bëjë këto konçesione paraprake krahinës së Himarës.
1. Të njihen Venomet e vjetra për një pagesë të prerë
2. Feja - liri e plotë dhe pasuria e kishave të jetë e tyre
3. Arsimi - Gjuha shqipe do të jetë obligatore dhe zyrtare. Greqishtja do të jetë e lirë të mësohet si gjuhë e dytë nëse do të shfaqet dëshira nga populli
4. Shërbimi ushtarak do të jetë bëhet vetëm nga Shkumbini e poshtë, do të thirrën në strëvitje vëtem tre herë në muaj. Në rast kufte do të merrem parasysh pa përjashtim rregullat e përgjithshme të shtetit.
5. Nënprefektura: Nënprefekti dhe komisari i policisë do të jenë të krishterë dhe jo Himariotë
6. Gjykatat: Himara do ketë gjykatë jo më të vogël se pajtuese dhe kryetari i saj do të jetë kristian dhe jo Himariot.
7. Deputetët. Himara ka të drejtë të ketë dy deputetë pa marrë parasysh numrin e popullsisë.
8. Amnisti për çeshtjet penale dhe politike.
Ky dokument është nënshkruar nga Spiro Koleka si Delegati i Plotfuqishëm i Qeverisë dhe tre përfaqësuesit e krahinës së Himarës në Vlorë 02 Qershor 1921.

Në 1923 Zogu u orvat që të suprimonte privilegjet e Krahinës, deri edhe vendosjen e taksës së xhelepit duke përdorur edhe forcën. U përdor edhe "kopaçja" por së fundi edhe ai u tërhoq përkohësisht.

Në 1924, Cështja e Himarës dhe privilegjeve të saj morri një rrjedhë tjetër.
Pas Revolucionit të Qershorit dhe ardhjes së Fan Nolit në pushtet, në qeverinë shqiptare u zhvillua një debat i madh lidhur me Himarën. Dalin në skenë dy emra të rinj, Prefekti i Vlorës Qazim Koculi dhe komandanti i xhandarmërisë së Qarkut të Vlorës, Azis Çami. Të dy ngritën me të madhe suprimimin e privilegjeve të Himarës, tanimë në rang nënprefekturë. Argumentimi i tyre qe se në një shtet modern nuk ka privilegje si kurse kanë ekzistuar për Himarën dhe Mirditën. Me sa duket kjo u mbështet edhe nga qeveria e Fan Nolit. Azis Çami urdhëroi xhandarët të përdornin forcën dhe si rezultat i saj, më 03 Shtator 1924 xhandarët vranë dy gra dhe gratë plagosën dy xhandarë dhe një oficer. Kjo gjë ndezi gjakrat dhe xhandarët u larguan nga Himara pa dëmtuar privilegjet.

Në 1927 dhe 1932, para dhe pas hypjes në fuqi të Ahmet Zogut si Mbret i Shqiptarëve, ai tentoi të eliminonte këto privilegje. Edhe këto tentative ngelën të pasukseshme. Aq sa Zogu pas telegramit të bërë nga Paria e Himarës, thirri në takim nga një përfaqësues nga të tërë fshatrat dhe mbasi dëgjoi tërë kërkesat e tyrë u deklaroi se " Himarën e kam si Matin".

Është interesant fakti i një letre të botuar në "Gazetën Shqiptare" më datë 20 Janar 2002, në kuadrin e ciklit "Familjet e mëdha të Shqipërisë" dhe analizohet dëshimia e Mehdi Bej Frashërit. Shkrimi ka titulli "Mehdi Beu - Pse ja dhashë Shën Naumin Serbisë".
Në tekst-boksin e mëposhtëm është është dhënë teksti i një letre të dërguar nga Ahmet Zogu, Mehdi Beut Frashërit, si dhe një faksimile të këtij dokumenti. Kjo letër është dërguar, edhe një herë po e përserisim më 1960, pra 21 vjet pas pushtimit të Shqipërisë dhe ikjes së Zogut nga Shqipëria.
Zogu kërkon nga Mehdi Baj Frashëri saktësime për dy gjëra që kanë të bëjnë me Himarën.
Të dytën besoj se e kemi trajtuar, ndërsa e para nga Pakti i Korfuzit është me interes për tu parë më me vëmendje.

**shendelli** · 06-05-2003, 11:52

Pakti i Korfuzit1

Libri është një përshkrim i Shqipërisë në vitet 1913.

Në faqet e tij gjëndet e shtjelluar edhe pak historia e Ali Pashës dhe e Suliotëve, që meriton vëmëndje. Përshkruhet një episod interesant midis Boçarit dhe Xhavellas, dy familjet e mëdha të Suliotëve dhe Pashait të Janinës.

Ali Pashai i shkruan këtë letër "mashtruese. "Miqtë e mi, - Kapidan Boçari dhe Kapedan Xhavella, Unë Ali Pashai, ju dërgoj përshëndetje. E di shumë mirë trimërinë dhe burrërinë tuaj. Kam nevojë për ju. Ndaj ajdeni, ju kërkoj sa më shpejt sa të merrni këtë mesazh. Merrni tërë njërzit me vete dhe hajdeni që të shkojmë dhe të shtypim armiqtë e mi. Është koha për mua të kërkoj miqësinë tuaj. Tani është koha edhe për ju të më tregoni dashurinë dhe miqësinë që keni për mua. Paga juaj do të jetë dyfishi i asaj që u jap Shqiptarëve, sepse e di se trimëria juaj është shumë më e madhe se ajo e Shqiptarve. Nuk do të ndërmarr më luftë kundër jush. Ju pres shpejt. Ju përshëndes. ALI PASHAI"

Suliotët e ndjenin rrezikun, por për të mos inatosur Pashain dhe për të marrë municione dhe ushqime dërgojnë 70 vetë nën Kapedan Xhavellan. Dhe i shkruajnë Pashait se 70 vetët me Xhavellën i mjaftojnë që të sigurojnë fitoren.
Ali PashaiT nuk i erdhi mirë, por duke fashehur qëllimet etij urdhëron trupat që të nisen për të Gjirokastër. Në fakt i nis për në Sul, dhe urdhëron trupat që të nisin lojrat, duke pasur në mënd që Suliotët, duke marrë pjesë në lojnat, të lenë armët dhe kështu ata u kapën dhe u burgosën. Njëri prej tyre arrin të shpëtojë dhe lajmëron Sulin. Kjo e lë pa elementin e befasisë Ali Pashain. I zemëruar, i fut të tërë në burgun e Janinës. Pas tre muajsh Ali Pashai thërret Xhavellan para tij dhe i premton një mal me flori dhe çdo nder që do ti kërkonte nëse do t'i dorëzonte Sulin. " Për derisa jam i lidhur këtu - i thotë Xhavella - mos shpreso të zësh Sulin. Por nëse do të më lesh të lirë, mund të shpresoh që të marrësh Sulin". "Si mund të të ze besë". "Ti ke tim bir në duar. Është Fotoja, më i dashur i shpirtit tim". Ky peng e kënaqi Pashain dhe ai e liroi Xhavellan. Xhavella e liron dhe i shkruan këtë letër Aliut : " Ali Pasha - jam i lumtur që arrita të mashtroj një tradhëtar si ty. Unë jam këtu që të udhëheq njerëzit e mi kundër një hajduti. Djali im mund të vdesë. Por unë do të hakmerrem për vdekjen e tij me dëshpërim. Disa turq si puna jote, do të thonë se jam një baba i pamëshirshëm, pasi sakrikova djalin tim të vetëm për të shpëtuar veten. Ju përgjigjem që nëse do të pushtosh këto male, do të vrasësh djalin tim, familjen dhe tërë njerëzit e mi. Dhe unë nuk do të mund të hakmerrem për vdekjen e tyre. Por nëse ne fitojmë, do të bëj djem të tjerë. Gruaja ime është e re. Nëse im bir, si i ri që është, nuk do të jetë e kënaqur që do të vdesë për vëndin e tij, nuk është i denjë që të jetojë dhe të jetë im bit. Ndaj vazhdo, Shqiptar Tradhëtar. Unë me zor po pres të marr hak. Unë - armiku yt i betuar. Kapedan Llambro XHAVELLA"

Në këtë episod kemi edhe dëshmine e një udhëtari anglez, Eaton (Itën) i cili shkruan në shënimet e tij " Në shfryrjen e tij të parë pas kësaj letre, Pashai nuk deshi ta vriste pengun, por e dërgoi atë në Janinë, tek djali i tij Veli Beu, që qeveriste në mungesë të tij. Unë qeshë i pranishëm, kur djali u soll para tij. Ai i'u përgjigj pyetjeve të bëra me një kurajo dhe guxim që mahniti të tërë. Veli Beu i tha se po priste vetëm urdhërat e Pashait për ta djegur të gjallë. "Nuk trëmbëm nga ty - i'u përgjigj djali - sepse babai im do të bënte të njëjtën gjë babait tënd, apo vëllait tënd nëse do ta kish në dorë ". Baerlein vazhdon duke thënë se Ali Pashai u mbajti këtë fjalim para trupave të tij para se të niste sulmin për të shtypur Sulin.
" Ushtarët e mi trima, e dini mirë se sa të këqia na kanë sjellë Grekët e pabesë. sa fshatra na kanë marrë, sa toka na kanë grabitur bga zotërimet tona. Në se do ti lemë gjallë sot, ata gradualisht do të na marrin shtëpitë tona dhe do të na rrëmbejnë gratë. Unë me trimërinë tuaj i kam nënshtruar tërë Grekët e tjerë; i kam vënë ne... Fakti i termave, i përdorur në këtë kontekst si sharje.

Turk dhe dhe Grek duhen shpjeguar. Në kohën që po flasim sikurse edhe pjesërisht edhe ne kohën tonë, shpesh fjala "Turk" në të folurën greke të tre fshatarve të krahinës është vetëm sinonim i fesë Mysylmane, sikurse besoj se kjo është edhe për mysylmanët "Grek" sinonim i fesë të Krishtere Ortodokse. Të dy termat kanë edhe ngarkesë negative nëse përdoren si sharje, sikundër edhe terma të tjera të përdorur në këtë kontekst. Por normalisht është vetëm përkufizim i fesë së një personi apo edhe një vëndbanimi.

Por le të kthehemi sërish në vitin 1913. Në Durrës zbarkoi Princ Vidi, i ngarkuar të qeverisë Shqipërinë, pas rrëmujës së pas shpalljes së pavarësisë. Baerlein thotë se ndërsa Princ Vidi ishtë në favor të një lirie më të madhe të zonës së Jugut të Shqipërisë, ndërsa Princesha ishte kundër kësaj alternative.

Në Korfuz u mblodhën përfaqësuesit e Fuqive të mëdha, të cilët pranuan kushtete e Shqipërisë së Jugut, të cilësuar në dokument si Epiriotë, kushte të cilët qenë:
1. Epiri i Veriut është autonom
2. Njeh Princ Vidin si mbret të ligjshëm
3. Dërgon deputetët e tij në Parlamentin Shqiptar
4. Gjuha Zyrtare e Epirit të Veriut është gjuha Greke.
5. Në bashkësitë Greke gjuha e shkollave do të jetë greqishtja, dhe shqipja do të mësohet njëkohësisht në shkollat në tre vitet e shkollës fillore.
6. Do të kenë forcat e tyre të armatosura (militia) me oficerë e vet, dhe përveç në raste lufte apo revolucioni në rajoniet e jugut, asnjë repart ushtarak jo-vëndas do të trasferrohet apo përdoret në këto zona.

Për zonën e Himarës janë ndërmarrë edhe vendime të veçanta si zonë "heroike". Në 23 Qershor 1914, Zografi u informua zyrtarisht se qeveria Shqiptare kish pranuar, plotësisht dhe pa asnjë rezervë Paktin e Korfuzit. Në dhjetor gjëndja është përsëri në kaos në Shqipëri. Mbreti Vid ka lënë vëndin, Mirdita është pak a shumë një rajon i pavarur nën komandën e Preng Bib Dodës, Esat Pasha mbretëron në Shqipërinë e Mesme, malësorët e Veriut janë po ashtu të veçuar në malet e tyre, Shkodra qeveriset nga nnjë komision i përbërë nga të Krishterë dhe Mysylmanë.

**shendelli** · 06-05-2003, 11:53

MISIONARET BAZILIANE NE HIMARE

Misionarët bazilianë

Himara qe pa dyshim e lodhur nga më se njëqind vjet lufte inntesive. Në nivelin kulturor 1555 është viti kur Gjon Buzuku boton tekstin e parë të njohur të shqipes"Mesharin". Eshtë koha kur kleri shqiptar nis fushatën e e shqipëzimit të shkrimeve fetare.

Lekë Matranga, sipas Jup Kastratit me origjinë nga Himara, (1560 -1619) dhe që do të jetë edhe vetë në Himarë) boton në 1592 katekizmin e parë "E msuamë e krishterë" si dhe është autor i vjershës së parë së njohur të shkruar, nje vjershë me 8 vargje.

Në 1618 Pjetër Budi (1566-1622) përkthen dhe boton 'Doktrinën e Krishterë dhe Ritualin Roman. Por ky zgjim ndodh në një çast jo të mirë. Jemi në kohën kur Turqia ka filluar fushatën e islamizimit të Shqipërisë. Ndaj vëmëndje e Vatikanit drejtohet natyrshëm në viset e lira sikundër Himara, apo aty ku influeca islame është e dobët. Vatikani krijon një organizëm të ri për propagandën fetare dhe politike duke nissur 1620. Ky organizëm i ri quhet "Propaganda Fide" apo "Perhapja e Fesë". Për herë të parë Propaganda Fide hapi shkolla për këtë qellim njëri prej të cilave është në Grotaferrata dhe tjetra në Mexojuso. Këto dy shkolla janë të rendësishme pasi janë të sektit basizilianë dhe misionet e e këtij sekti si dhe informacione e dërguar Romës përmbajnë të dhëna tepër interesante.

Sekti Basilian ....
Shkolla e mgritur në Himarë.
Le te shohim artikullin e shkruar nga Prof. Dhimitër Shuteriqi .

SHKRIMI I SHQIPES DHE SHKOLLA NË BREGDETIN HIMARIOT GJATË SHEKUJVE XVII-XVIII

(Nga Prof Dhimitër S. Shuteriqi)

(Artikull i botuar në gazetën "Mësuesi" në dy pjesë në Qershor 1956 dhe Korrik 1956 ) Shekulli XVII shënon një hov të madh në shkrimin e shqipes me të Budit, Bardhit e Bogdanit. Këto emra tregojnë se atëhere shkruhej kryesisht në dialektin verior. Dokumentet e toskërisë së shkuar të asaj kohe janë te ralla dhe të vogla. Veç ndonjë të shkurtër arbëresh Kala... dhe një këngë arbëreshe të mbledhur para vitit 1694(Nilo Katalanos) prej dialektit jugor të shkruar në shek. XVII disa gloza:ndonjë mbishkrim nga Piana degli Albanezi të Siqelisë tjetër në Maki të Kalabrisë. Kjo është një zbrazirë e ndieshme që, domosdo, nuk duhet shpjegim me mungesën e një përpjekje për kuptimin dialektit tonë jugor atë.

Një dokument i hershëm si Perokopeja shekullit XV-XVI dhe veçanërisht libri i Lekë Matrëngës i botuar më 1592, një përmbledhje këngësh popullore arbëreshe të Kalabrisë prej Thoma Belushit, i cili jetoi në vitet 1613-1707,3 janë të mjaftueshme për të treguar se toskërishtja shkruhej në shekullin e XVII dhe lart dhe për të mos e humbur shpresën për zbulime dokumentash të reja në atë dialekt dhe të asaj kohe. Një dokument i tillë me interes të madh është "Doktrina e Krishterë", e përkthyer në Himarë më 1637 dhe gjer më sot numurohet e humbur. Në tekstet e historisë së letërsise shqipe dhe nëpër studime të ndryshme janë zenë shpesh në gojë personat që u morrën me përkthimin e kësaj vepre: shqiptari Papa Dhimitri dhe greku Neofit Rodino. Qëllimi i këtij artikulli është që ta sqarojë çështjen e shkrimit të shqipes në Himarë në mënyrë më të hollësishme nga ç'mund të ketë qenë bërë gjer më sot. Në vitet 1628-1643, me intervale, qëndroi në bregdetin himariot misionari i Vatikanit, Neofit Rodino. Ky qe themeluesi i Misionit të Himarës, i cili synonte ta lidhë kishën ortodokse me Romën dhe të përhapë katoliqizimin. Misioni i Himarës ekzistoi gjer në vitet `30-të shek. XVIII d.m.th. gjatë 100 vjetëve. Ndër misionarët më të njohur, qe italiani Nilo Katalano (Nilo Catalano 1637-1694), i cili kishte jetuar nëpër kolonitë arbereshe të Siçilisë. E dinte Shqipen dhe hartoi një fjalor shqip-italisht e italisht-shqip 5; ai vdiq dhe u varros në Dhërmi.

Arbëreshi i Siçilisë, Zef Sqiro (1690-1760), ushtroi në bregdet për gati një çerek shekulli; më 1729, ai na thotë se u mësonte fëmijve himariotë "Doktrinën e Krishtere" greqisht dhe shqip, pa na treguar se me ç'farë teksti 6, me atë të përkthyer në Himarë më 1637, me tekstin e Budit (1618, ribotuar më 1636, 1664) apo me tekstin e Matrengës (1592), në mos me ndonjë përkthim tjetër, i cili mund të qe edhe i veti; ka të ngjarë që ai të mos përdorte Budin, sepse ky ishte në dialektin verior dhe mund të paraqiste vështirësi për tu kuptuar në jug; pastaj ai ishte i gjatë, kurse tekstet e Matrengës dhe i Rodinoit e i Dhimitrit ishin të shkurtër dhe të thjeshtë.
Po ti lidhim bashkë faktet e përmëndura, mund të themi se shqipja në bregdetin himariot, jo vetëm që është shkruar, por dhe shkrimi i saj i ka shërbyaer mësimit fetar në një shkollë dhe në një popull gjatë një shekulli. Inisiatorë të kësaj pune njohim Neofitin dhe Dhimitrin. Cilët ishin këta të dy?
Neofit Rodinoi ka qenë një murg basilian grek. Familja e tij, siç e tregon emri, rridhte prej ishullit të Rodit, dhe ishte vendosur në Qipro, ku Neofiti leu në 1576 ose 1577. I ati, Solomon Rodinoi, zoograf e vjershëtor, morri pjesë në mbrojtjen e Nikozisë kundër turqëve më 1570-1571 dhe kujtohet për një vepër poetike që botoi mbi atë ngjarje 7. Mbas studimeve fetare në Qipro dhe Kretë, Neofiti ndoqi në Venedik mësuesin e tij të njohur, Maksim Murguinjosin 8. Atje duhet të ketë vajtur pas vitit 1599, të ketë jetuar gjer më 1607 dhe të jetë kthyer katolik. Më 1607-1610 e shohim në Romë, nxënës të kolegjit grek Shën Athanasit ku formoheshin misionarët e Vatikanit pranë ortodoksëve. Rodinoi stjudjon filozofinë dhe theollogjinë në universitetin e Salamankës, duke qenë atje dhe lektor i greqishtes, në vitet 1610-1616. Pastaj qëndron disa kohë në Poloni, ku bëhet murg, dhe shërben tre vjet në vise Agrekea të Lindjes, d.m.th. ndër ortodoksë duke nisur kështu punën e tij të misionarit. Athere(1616-1620), ai duhet të ketë jetuar edhe në Janinë. Më 1621-1625, Neofiti kaloi nja dy vjet në koloninë arbëreshe të Mexojusos të Siçilisë. Rreth 1627 ka të ngjarë që të ishte përsëri në Janinë 9. Athere ai pat ka vizituar dhe Himarën dhe duket se çeli aty një shkollë, po u largua me premtimin se do të kthehet prapë, dhe shkoi sërisht të hapte shkollën në Mexojuso. Këto janë kontaktet e tij të para të rëndësishme me arbëreshët dhe shqiptarët. Kontakte të tjera ai duhet të ketë pasur që kur studjonte në kolegjin e e Shën Athanasit, ku nuk mungonin edhe himariotët. Në vitet 1628-1643, me ndonjë interval, sikunder e shënuam, Rodinoi themelon dhe mban misionin e Himarës, ku çel edhe një shkollë për nevojat e misionit. Gjatë asaj kohe, ai vete disa herë në Itali. Atje kalon sidomos vitet 1631-1633, në koloninë arbëreshe të Bariles (Potenza), për shkak të murtajës që kishte rënduar matanë Adriatikut dhe të mungesës së anijeve për të kapur detin. Ai largohet prej Himarës në 1643 për u vendosur në Leçe të Italisë dhe sidomos në Napoli. Këtu qe një prift i kishës greke dhe mësuesi i greqishtes në gjimnaz. Nga mbarimi i jetës rreth vitit 1656, u kthye në atdheun e tij të Qipros ku vdip në fund të vitit 1659. N. Rodinoi u dallua mes misionarëve të Vatikanit ndër ortodoksë dhe si shkrimtar fetar. Ai qe protagonist dhe polemist i fortë. Shkroi shumë vepra, nga të cilat një pjesë u botuan. Një libër i tij, i shtypur në Romë më 1659, Letër Joanit, Prethbiterit të Paramithisë, datohet prej Nivice, janar 1648, 10. Pra, Rodinoi bëri edhe ndonjë tjetër vizitë në Shqipëri pas vitit 1643. Në vitet 1645-1650, ai harton një liber që mbet dorëshkrim dhe ua kushton nxënësve tij të Shqipërisë, A Mathe, Spiridon e Dhimitër, të gjithë nga Dervino 11. Është e besueshme qe ky Dhimitër të jetë po ai i vitit 1637, që përktheu shqip Doktrinën.
Për këtë Dhimitër, që ishte me siguri shqiptar(Neofiti na i thotë vetë). A gjer tani është shkruar se qe himariot, meqë në Himarë e përktheu Doktrinën. Tani duhet të themi se ai ishte nga një vënd i Shqipërisë Jugore, të cilin Rodinoi e quan Dervino. Ose kemi të bëjmë me një Derven që nuk dimë ku ta vendosim në viset Himariote dhe në krahinat përreth, ose eshte fjala për Delvinën. Ka shumë të ngjarë që të jetë lexuar gabimisht dorëshkrimi 12. Nga letrat e Rodinoit të botuara ose të cituara gjer më sot 13, nxjerrim disa fakte të rëndësishmeqë lidhjen drejtpërsëdrejti me përkthimin e Doktrinës në Himarë më 1637. Një letër nga Bar më 6 Maj 1632, na mëson se ky misionar grek, gjer atë kohë nuk e dinte shqipen, megjithëse kishte qëndruar disa vjet në Mexojuso dhe bregdetin Himariot, ai thotë shprehimisht:: "Unë s'e njoh gjuhën shqipe"14, gjë që e pengon në marrëdhënjet me fshatarët arbëreshë. S'kemi si të vërtetojmë që Neofiti ta ketë mësuar më pas shqipen në Bregdet, ndonëse puna e misionit mund t'ja ketë imponuar gjer më 1637. Prapë, kjo nuk qe e domosdoshme, Shkolla që Rodinoi çeli për nevoja fetare qe greqishte, aty, ai informoi klerikët shqiptarë në fillim të misionit, nga ana tjetër nuk qe e lehtë që Rodinoi ta mësonte aq mirë shqipen, sa ti vihej një përkthimi në këtë gjuhe, në fakt ai vetë thotë se punën e bëri me Papa Dhimitrin, nxënësin e tij shqiptar. Më 28 Gusht 1637, Rodinoi i shkruan kështu eprorit të Propaganda Fides në Romë : "Midis disa nxënësve të mi është një prift i quajtur Dhimitër, i cili e zotëron në mënyrën më elegante gjuhë shqipe, meqë është i kësaj kombësi dhe është katolik i vërtetë, prandaj ju vura përkthimit në këtë gjuhë të Doktrinës së Krishterë, të asaj që përmblidhet në dy fashikuj e cila besoj me Jezu Krishtin do t'ju ndihmojë atyre t'ua dërgoj, sepse akoma s'është mbaruar, duke ju lutur zotërisë suaj të ndritur që t'ja propozoni Kongregacionit të shenjtë me qellim që të japë urdhër të shtypet".

(Tra alcuni scolari miei che tengo vi e un sacerdote detto Demetrio, il quale possiede elegantissimamemte la lingua albanese, per essere della nazionalita e cattolico vero; percio mi sono posto a tradurre la Dottrina Cristiana, quale che e contenuta in soli duoi fogli, in questa lingua la qual spero, in Gesu Cristo sara di utilita a preso loro, Con altra occasione espero presto, la la mandero perche ancora non e finito pregando a vostro Signoria Illustrissima a la Sacra Congregasione accio doi ordine che si stampi 15).

Fjalët "u vura të përkthej" (mi sono messo a tradurre) nuk duan të thonë domosdoshmërisht që Neofiti e bëri përkthimin vetë 16. Ato fare mirë duan të thonë se se Neofiti morri inisiativën të përkthehej shqip Doktrina, meqë në Himarë pat një nxënës të vetin të besueshëm ("katolik të vërtetë"), i cili shqipen e dinte "në mënyrën më elegante". Përkthyesi i veprës qe pra Dhimitri nga Delvina, kurse Neofiti duhet të ketë mbikqyrur punën dhe të të ketë ndihmuar me njohuritë e tij të italishtes dhe greqishtes. Doktrina duhet të jetë shqipëruar nga këto dy gjuhë. Cili qe auktor i veprës së përkthyer shqip më 1637.? Neofiti na thotë se kjo vepër ishte "vetëm në dy fashikuj"(in soli due fogli). Doktrina e Belarminos, që përktheu Budi, që shumë më e gjatë. Ne mendojmë se në Himarë u përkthye e njëjta Doktrinë që kish përkthyer Matrënga më 1592, vepër italishte e jezuitit Ledesma, e cila në botimin arbëresh nuk nxurri më shumë se 26 faqe. Po kjo Doktrinë kishte qenë përkthyer dhe botuar greqisht më 1595 dhe pat një ribotim në këte gjuhë më 1609, më 32 faqe 17. Dihet se eprori i tij i Romës, ju përgjigj Rodinoit që Doktrina ishte përkthyer shqip, ndaj të mos mundohej dhe i ofroi ti dërgonte disa kopje 18. Mund të jetë fjala për botimet e Budit të viteve 1618 dhe 1636; po fare mirë edhe për atë të Matrëngës të vitit 1592. Në lëvdatën që Rodinoi formulon për Papa Dhimitrin, kur thotë se shqipen e dinte "në mënyrën më elegante" - a duhet parë vetëm një kompliment i rastit apo diçka më shumë? A mos Papa Dhimitri ishte marrë edhe tjetër herë me me shkrimin e shqipes? Pyetja vlen të bëhet. Ka mundësi të vihemi kështu në gjurmat e një pune më të herëshme për shkrimin e shqipes në viset himariote, me gjithëse Rodinoi dhe misionarët e tjerë qahen për mungesë të madhe kulture në ato vise. Nevojën që ndjeu më 1637 Rodinoi në jugë të Shqipërisë për propagandën fetare, duhet ta ketë ndjerë para tij edhe kleri vëndas ortodoks. Nevojat e asaj propagande e shtynë Matrëngën të shqipërojë një katekizëm për arbëreshët e Siçilisë në fund të shekullit XVII; po ato nevoja do të jenë, gjatë shekullit XVII-XVIII në origjinën e punës së Papa Totasit, Dhaskal Todrit, Kostë Beratit, etj. Në Shqipërinë e mesme dhe të jugut (Mbarimi i pjesë së parë së shkrimit) Le të shikojmë tani çështjen e shkollës që çeli Rodinoi në Himarë dhe të shkollave që mbajtën në bregdet misionarët e tjerë të shek.XVII-XVIII. Pamë se, që më 1627, Rodinoi duhet të ketë çelë provizorisht një shkollë në Himarë dhe të ketë ikur së andejmi me premtimin se do të kthehet. Premtimin e mbajti, duke u kthyer në Shqipëri pas një viti. Ai vetë na flet së pari për shkollën e Himarës, në një letër që i dërgon Propaganda Fides më 24.V.1636, nga Napoli. Aty thotë se "prej më pak se tre vjetësh që shërben në Himarë, vazhdimisht ka mbajtur një shkollë, ndonëse të paktë, dhe kërkon të kthehet sërish atje për të vazhduar punën e filluar mirë".

(Tutto il tempo che poco meno di tre anni sono che in Cimara ove dalla Sacra Congregatione fui mandato dimorai non ho mai lasciato di scrivere, e dar notitia alle sue Eminentie delle mie fatiche , e della scuola benche poca), che continuamente ho tenuta , e de fatto ho anima di tenere , ritornando a persevare nella ben cominciata opera ).19

Pra, shkollën, Rodinoi e çeli më 1633, pasi erdhi nga Barile. Fakti qe shkolla ishte e vogël, duhet tregojë se aty nuk mësonin femijët , por priftërinj si Dhimitri ose të rritur të tjere që përgatiteshin për nevojat e Misionit. Pamë se Dhimitrin, Rodinoi e quan "midis nxenësve të tij". Qëllimi i Misionit ishte të shtjerë në dorë dhe të edukojë sa më parë , në frymën e katolikizmit, klerikët vendas ose dhe laikë, për ta shtrirë sa më shumë ndikimin e Vatikanit ndër ortodoksët shqiptarë . Janë të njohura përpjekjet e kishës së Romës, veçanërisht përmes misionit të saj në Himarë, për ta lidhur pas vetes patriarkatin e Ohrit, prej të cilit mvareshin ortodoksët e Shqipërisë së mesme dhe të një pjese të madhe të Shqipërisë jugore.
Më 3.IX.1639, gjatë një qëndrimi të ri matanë Adriatikut, Rodinoi i shkruan sërish Propagandës, me keqardhje , se "u shkëput nga shkolla dhe misioni"( in certo modo contra mia voglia mi alienai dalla scola, e dalla mia missione ).20 Pra edhe gjatë viteve 1636-1639, veç në intervalet kur ishte larg Shqipërisë, Neofiti e mbajti çelë shkollën e Himarës. Dokumentet e botuara nuk na informojnë gjë për këtë shkollë pas vitit 1639. Por rëndësia që i jepnin misionarët dhe Propaganda Fide shkollës për punën e tyre, ishte aq e madhe, 21 sa që Rodinoi duhet ta ketë mbajtur me çdo kusht shkollën në Himarë gjer me 1634, kur u largua. Pra shkolla e njohur e Himarës, e cila u çel së pari nga Rodinoi që më 1627, funksionoi me siguri në vitet 1633-1639, dhe ka shumë mundësi dhe në vitet 1639-1643. Më 1645-1650, kur Neofiti bëri një vizitë në Bregdet dhe firmoi në Nivicë një vepër të tij te re, ai na flet për tre nxënës të vetë, po kjo nuk do të thotë domosdo që e çeli sërish shkollën apo shkolla vazhdonte punën me ndonjë person tjetër mbi krye. Sidoqoftë , një person si papa Dhimitri mund ta ketë vijuar atë punë pas ikjes së Rodinoit. Ka të dhëna që në vitet '50 të shek.XVII, Himara të ketë qenë nën ndikimin e patriarkut serb të Ipekut, i cili atje paska dërguar edhe një mësues, që u mësonte djemve Doktrinën.22 Kjo, në rradhë të parë, tregon edhe se himariotët e deshën shkollën, sikundër do ta shohim. Misioni i Vatikanit në Himarë e rifilloi veprimtarinë e tij më 1660 dhe puna e parë që bëri, qe hapja e shkolles "me një numër të mirë nxënësish".23 Po nisi menjëherë lufta me peshkopin vëndas të Himarës dhe Delvinës, i cili për seli kishte Janinën. Ky i mallkonte dhe i çkishëronte të gjithë ata që vinin pas misionarëve të Vatikanit. Lufta midis këtyre dhe peshkopit në fjalë do të vazhdojë gjersa Misioni i Himarës të mbyllet fare në shek. XVIII. Dhe kjo do të jetë historia e shkollave që çelen gjer athere në Bregdet misionaret: ato do ti frekuentojnë me zell nxënësit, po më se njëherë edhe do ti braktisin, me ndërhyrjet e peshkopit vëndes dhe të klerikëve që i binden këtij. Sidoqoftë, le të shënojmë të dhënat e njohura mbi shkollat e Bregdetit në shekujt XVII-XVIII.

Më 1660 erdhi në Himarë misionari grek Andrea Stanisla dhe arbëreshi nga Piana e Siqelisë, Onufër Konstantini. Ky hapi në Dhërmi një shkollë "ku rende, shumë të rinj" 24. Shkolla vazhdoi gjer më 1663, kur Onufri u largua nga Misioni. Po atë vit mbajti shkollë në Himarë misionari grek Jona Korinthi 25. Më 1663, misionari grek Jan Krrisafida, çeli shkolle në Palasë, në shtëpinë e Kapedan Lekës, mik të Onufrit. Aty shkonin të rinjtë e fshatit 26. e 1668-1670, misionari grek Jan Kamilisi i Kios mbajti shkollë në Dhërmi. Më 1670 ai shkon në dhe mban shkollë në Himarë, sepse në Dhërmi i ikën nxënësit për arsyet që kemi treguar. Himariotët i u kishin lutur dhe kërcënuar që të shkojë në fshat të tyre për të çelë shkollën, që më 1668, 27. Më 1672 vjen dhe mëson në Himarë një prift nga Voskopoja, Papa Jorgji, i cili qëndron aty një vit 28. Më 1693 erdhën në Himarë Nilo Katalanoja dhe Filoteo Zasi. Vëndi kishte tetë vjet pa misionarë, 29 mundet dhe pa shkollë. Shkolla u hap sërish "për të rinjtë dhe fëmijët",30. Katalanoja e çeli shkollën edhe në Dhermi, me tetëdhjetë të rinj, në një fshat që ahere kishte 1850 frymë 31. Ai vdiq më 1694.

Punën e vijoi ndihmësi i tij, arbëreshi nga Mexojuso, F.Zasi, i cili na thotë se në shkollën e tij vinin shumë të rinj shqiptarë, tetëdhjetë djem, 32. Që nga fillimi i shek.XVIII, puna e Misionit të Himarës u bë më e vështirë, po shkolla sigurisht nuk pushoi. Më 1714, misionari grek Dhimiter Titi, qahet se peshkopi i Janinës ka bërë që njerëzia "të mos duan t'i dërgojnë fëmijët nëpër shkollat", 33 . Pra athere, në Bregdet ka më se një shkollë të Misionit.

Misionari arbëresh, Zef Sqiroi, që ndejti , me pak intervale, në Bregdet, në vitet 1716-1736, na thotë se duhet të vihet e t'u mësojë njerëzve të shkruajnë e të këndojnë, që të mësojnë Doktrinën e krishterë e ushtrimin e përditshëm të fesë 34. Ai u mësonte jo vetëm djemve, po dhe vajzave, 35 jo vetëm të krishterëve, po dhe mysylmanëve, jo vetem greqisht, po dhe latinisht e shqip.36

Është dëshmia e parë dhe e fundit që kemi se Doktrina e krishtere u mësohej edhe shqip nxënësve të shkollave fetare të Bregdetit. Duhet besuar se shqip u ka mësuar fëmijëve edhe arbëreshi tjetër, Zasi, dhe po keshtu Katalanoja, për të cilin dimë se predikonte shqip në kishë 37. Nga të dhënat jo të paka që kemi për shkollat e Himarës në vitet 1627-1736, marrim vesh se ato qenë shkolla fetare për nevojat e Misionit, shkolla që i frekuentonin së pari priftërinjtë dhe me vonë të rinj që destinoheshin për shërbimin fetar, e gjithashtu edhe djem të vegjël dhe (të dielave) çupa. Mësimi i zakonshëm qe kateqizmi (doktrina) greqisht, edhe shqip. Shkolla u mësonte atyre së pari, të lexojnë e të shkruajnë dhe ky ishte interesi i veçantë që tregonin bregdetasit për tu lidhur me misionarët. Në një raport të vitit 1732, të mbajtur në Kongregacionin e Shenjtë nga sekretari i Propagandës, ky, sipas të dhënave të Z. Sqiroit, thotë: mundet që himariotet duan misionaret, (Dh.Sh) me interes që të kenë mësues, që tu mësojnë gratis djemve të tyre. Ky qëllim jo vetëm që nuk është në kundërshtim me atë të misionarëve, por përkundrazi është nja nga mjetet e para për të ushtruar me frut veprimtarinë e tyre: dhe s'ka qenë më tjetër mjet që misionarët jane futur e kanë qëndruar gjer më sot në shumë misione kryesore 38.

Kështu etja për arësim ishte e fortë në popullin tonë gjatë shekujve të errta të sundimit turk dhe ajo shpjegon se në kushtet e veprimtarisë së misionarëve të huaj, populli gjente mënyrën që jo vetëm të merrte një fije dituri, por edhe të bënte përpjekje për të shkruar gjuhën e vet e për të përtërirë kulturën e vet kombëtare. Me interes është fakti që në shkollën e Bregdetit shkojnë siç e pamë njerëz nga Delvina. Në to venë njerëz nga Tërbaçi dhe fshatrat rreth e qark Himarës, që sot numërohen të Labërisë. Dokumentat flasin më se një herë për nxënësit që vinë nga fshatrat e ndryshme përreth. Ne treguam se si më 1670, në Himarë erdhi e mësoi nje prift nga Voskopoja. Me 1699, shohim se atje vinë të mësojnë edhe nga Bitylqi (Bitulchi) i Shqipërisë , i cili është pesë ditë larg Himarës. Duhet të jetë sigurisht fjala për Bythkuqin apo Vithkuqin e Korçës, të cilin dokumentat e paraqesin ahere si një fshat me 1000 frymë 39.

Po të kujtojmë se çfarë zhvillimi të madh kultural morrën Voskopoja e Vithkuqi në shekullin XVIII dhe punën për shqipen që dimë të jetë bërë atje atë kohë dhe në fillim të shekullit XIX, faktet e mësipërme paraqesin një interes të veçantë dhe tregojnë se shkollat e bregdetit himariot patën një veprimtari dhe ndikim jo me karakter thjesht lokal. Vihemi kështu në gjurma të reja të veprimtarisë për arësimin dhe për shqipen e shkruar në shekullin XVII-XVIII. Është koha kur në Shqipëri të veriut punojnë Budi, Bardhi e Bogdani; kur në Pëdhanë (1638, 1650) mësohet gjithashtu shqipja në shkollën fetare katolike 40, kur në Korçë kemi shkollë greqishte (1637), kur nis të lulëzojë arësimi në Janinë; kur duket se shkruan Papa Totasi shqip (shek. XVII), kur në S. Pietro Montorin të Romës çilet edhe një katedër e shqipes për misionarët e ardhshëm (1711), kur në Elbasan dimë të kemi një shkollë greqishte(1736). Kështu shekulli XVII dhe fillimi i XVIII-it, përbëjnë një etapë të rëndësishme në zhvillimin e arsimit dhe të kulturës në vëndin tonë, etapë kur do të fillojë sërisht hov edhe shkrimi i shqipes, pas rrënimit që letërsia jonë e mesjetës pësoi në shekullin XV. Fund

1. Nga Daniel Kortes - v. Artikullin tonë: Një tekst i pazbuluar shqip i vitit 1638 të rev Nëntori, qershor 1958, f. 148 2. G. Schiro. Dela lingua albanese e della sua literatura në Anuario de R. Ist. Orientale di Napoli. 1917-1918, Fq. 75. 3. Veprën tonë

ibliografi e historisë së vjetër shqipe, Buletini i Universitetit Sh. Tiranës, Shkencat Shoqërore, 1962, 1, nr.13 dge 32. 4. Po aty, 2 nr.52 5. Po aty. 1. Nr. 43-45 6. Roma e l=oriente, Dhjetor 1912, f 112 7. N. Sathtas. Neoelliniki filologia, Athinë fq. 122 sp. Brunello, Neofito Rodino, në Bulletino della Badia greca di Grotta- Ferrata 1951fq. 151, sh.20 8. V. për këtë E.Legrand Bibliotheque helleniaue du XV-XVI e siecles, Paris 1885, v.II, fq. XXIII-LXXVII 9. N. Borgia. I monaci Basiliani d=Ialia in Albania, Roma 1935, 1-0 periodofq. 42-43. 10. Legrand. Vepër cituar V.II, fq. 112; Brunello vepër cituar fq. 212-213 11. Brunello, fq. Fq. 215-216 12. Ky ruhet në Bibiliotekën Vatican, Cadices Graes. Nr. 5.- sp. Brunello,fq. 215 13. Veç veprave të cituara v. sidomos C. Karalevskij, Documenti inediti per servire alla storia della chiesa ialo-greche, në Bessarione, Roma 1912-1913 14-15. Po aty, fq. Fq.101, 108 16. V. edhe Borgia, vep. Cit. XVII siecle, Paris 1894, vëllI, fq. 62 dhe sh.2 18. Karalevskij, vepër e cituar, fq. 127; la dottrina e gia stata introdotta e stampata in lingua albanese, pero non credo che occorrera par fatica di tradurla di nuovo; se vorra ne mandero delle stampe in qualche numero. 19-20. Po aty 21. Borgia, Vepër e cituar 2-0, Periodo Roma 1942, fq.166 22. Po ay. 1-0 Periodo, fq. 49- Arkivi i Propaganda Fides: Att 30, fl. 108, vell.28 1559 23-26 Po aty, fq. 83, 101-102 27. E. Legrand, Lettere inedite, by R. P. Joan Camillis de Chio, Paris 1899, fq. 16 - Borgia, veper e cituar periodo, fq. 146-159. 28. Borgia. Po aty, fq. 169-171 29. Po aty , 2-0, periodo, fq, 36 30-35. PO aty, fq. 46, 51, 64.... 138, 155 36. Roma e l'Oriente, dhjetor 1912, fq. 116 37. Borgia, po aty, fq. 64 38. Po aty, fq. 166 39. Po aty, f. 75, sp. Ark. Propaganda Fide: Atti 1699 40. Hylli i dritës, Shkodër 193, fq. 237 vj. Burime të zgjedhura të Historisë së Shqipërisë. Tiarnë 195 , vell III,

**shendelli** · 06-05-2003, 11:55

Fragmente nga libri i F. Pukëvil

"NË OBORRIN E VEZIRIT TE JANINËS"

Përkthyes: Ismail Hoxha.

Shtëpia Botuese "Horizont" 1999.

Parathënje e Moikom ZEQO-s.

1. Fragmente nga libri "NGA UDHËTIMET NË MORE, SHQIPËRI ETJ."

p..20 Zagoritët ishin vërtet njerëzit më të urtë, më të shoqërueshëm në të gjithë fshatrat grekë. (Shtëpia botuese "Horizont" ka bërë shënimin e mëposhtëm në këtë pasazh. "Në jo pak raste, lexuesi do të vërejë se Pukëvili i ngatërron fshatrat shqiptare me ato greke, sikurse në raste të tjera i quan shqiptarët turq"
p. 36. Kam folur tashmë për njerëzit që popullonin malet dhe fshatrat e Sulit. Luftrat e Sulit janë me nam. Të gjithë suliotët si racë, i ishin përkushtuar çështjes së lirisë. Suli ishte Fari i Greqisë dhe shkëmbejtë e tij shërbenin si strehë për tetë mijë banorët, midis të cilëve rreth dymijë luftëtarë të moshave të ndryshme. Ata shquheshin për trimëri të rrallë dhe të çuditshme dhe shpesh vërshonin në fushën e Janinës si lava që shqet nga mali, megjithëse nuk mund të mbanin dot as edhe një centimetër toke nag ajo që kishin pushtuar.

2. Fragmente nga libri "NGA UDHËTIMET NË EPIR, SHQIPËRI, MAQEDONI DHE THESALI" botim i vitit 1806.

Kreu III p. 65. Në mbrëmjen e 31 Janarit 1806, filloi të fryjë përsëri era juglindore. Qëndruam në det derisa erdhëm afër Fanos, Othonos i antikitetit, që mendohet të jetë rezidenca e Kalipsos, i njohur në Odisenë e Homerit dhe Telemakut të Fenelonit. Fano i pushtuar në atë kohë nga rusët, ndodhet në gjerësinë gjeografike veriore 1950'2" dhe lindore 1919'50". Është 14 lega e një çerek, gati në lindje të kepit Shën Maria, skajit më jugor të thembrës së Italisë, në gjerësinë gjeografike veriore 3947'30" dhe lindore 1823'20". Duke qenë në mes të ngushticës së lundrueshme për në gjiun e Venedikut, përcaktimi i saktë i vendndodhjes së Fanos është mës e i nevojshëm për marinarët e të gjitha vëndeve. Era që e kishim nga pas na ndihmoi për t'u kthyer në bregdet deri në vëndin ku kishim vajtur dhe duke përdorur përsëri rremat, vazhduam udhëtimin në drejtim të jugut. Shumë shpejt u ndodhëm përballë një përroi të gjerë që rridhte nga malet, i quajtur nga marinarët italianë, Strada Bianca, përkthyer nga emërtimi epiriot Aspri Rouga. Një milje më në jug dallohet Palasa, (Palæsa) pra Paleste, ku Qezari zbarkoi legjionet e tij në ndjkeje të Pompeut, siç përshkruhet në librin e tretë të komenteve të tij për luftën civile. Tre milje më tej, mbritëm në Dhërmi (Drimadez), qytet i vogël në mes të greminave dhe fragmenteve shkëmborë, midis të cilëve ngriheshin disa pisha katran. Një milje në lindje dallova kishëzën e Shën Theodhorit, në majen e një kodre të rrethuar me ullinj. Kjo vijë bregdetare, megjithëse jo shumë e lartë, vënde vënde binte pingul mbi det dhe dukej e lartë rreth pesëdhjetë deri shattëdhjeët pashë deti. Bregu përbëhej nga shkëmbinj ngjyrë korali. Prej këtej maja më e lartë e maleve Kerauniane dukej se ishte 760 pashë detare ose 4476 këmbë mbi nivelin e detit. Ajo ishtë e mbuluar e tëra me borë dhe dalloheshin vetëm vijat e gjera të bredhave me ngjyrë të gjelbër të theksuar. Jo më shumë se gjysëm milje përtej Shën Theodhorit, në det hapej një lumë që kishte gjithmonë ujë dhe ridhte në një kanal të thellë shkëmbor. Një milje më tej i ramë rrotull një copë toke, që në veriperëndim mbulon limanin dhe rrugën e Vunoit (Vouno), tashmë pak e frekuentuar. Një leg më në jug na doli përpara Himara (Chimara) që i përkiste Chimera antike, emër i cili tashmë mbahej nga distrikti i himariotëve të tmershëm.
Himara, siç na tregoi përkthyesi, ishte akoma kundër Aliut të Janinës, ashtu si dhe të gjithë fshatrat e distriktit. Ana e kodrës, ku ishte vendosur qyteti, e thyer në taraca, zbriste deri në breg në një plazh të bardhë përballë të cilit në jug është gjiu Gonea, i cili merr ujrat, siç më thanë nga burimi mbretëror. Dy milje matanë Goneas dolëm para një plazhi me rërë, ku zakonisht qëndronin anijet e peshkimit. Ky plazh, me sguri që formohej nga ujrat e lunit Feniks, që duke rrjedhur nga malet e sipërme, zbriste furishëm në det përgjatë humnerave, të cilat formonin një sërë kaskadash që ndimoni vërshimin e ujit në disa drejtine në det. Feniks tashmë quhet lumi i Himarës, meqënse kalon mespërmes qytetit. Dy milje tej bregut është rruga apo gjiu i Spilesë (Spilea), dikur i mbrojtur nga dy kulla, ndërsa tani kishte vetëm disa rrënoja shtëpish. Po binte nata. Era po bëhej gjithnjë e më e ftohtë. Ne po shihnim nga Korfuzi, i cili ishte i pushtuar nga Turqit. Prandaj u kënaqëm sa s'ka më kur zbuluam më në fund kullën e bardhë të Palermos dhe në orën gjashtë të darkës të datës 01 shkurt u futëm në gji.Oficeri i Aliut në kullë me që na njohu, na përshëndeti jo me topa, por me pushkë, mirëpo ne s'e kuptuam dhe morrëm për nga bregu verior. Atje u sulmuam nga Himariotët, por pa pësuar gjë me zarar. Kështu që u kthyem përsëri në bregun jugor, ku u ankoruam pranë kullës dhe u pritëm nga komandanti, që kish një muaj që na pristë në emër të padronit të tij. Pasi pranuam ofërtën e tij për të darkosur dhe fjetur në kullë, ose kështjellë, na gostiti me mish të pjekur deleje dhe bukë misri të pjekur në prush; ajo ç'ka pimë u zbraz nga një kacek i mbushur vere, duke i servirur secilit nga një kupë. Krevatët, ku u ulëm edhe gjatë darkës, ishin me shtroje kashte, as të rinj, as të pastër. Gjiri ose porti i Palermos është një harj prej pesë miljesh, me një dalje rreth nnjë çerek mijle midis pikave shkëmbore, ku deti përplaset furishëm. Ai ka një pozicion të mirë dhe është i siguruar ndaj çdo sulmi të jashtëm. Thellësia e ujit varion nga pesë deri njëzet pashë deti, por në një vënd pranë kullës së Aliut, pamë se arrinte deri në 75 pashë. Thuhet se toka përbëhej kryesiht nga shkëmbij. Mirëpo fakti që gjiri ishte plot peshq karakteristikë për këtë zonë ashtu si dhe me lloje të tjerë që vinin herë pas here, tregonte se kjo s'duhej të ishte e saktë. Nga të gjitha anët si rrethohej nga male të lartë, gjë qe bënte rralë objekt të erërave të forta. Kështu që ne shumë vënde anijet mund të ankoroheshin pa problemin më të vogël. Kulla apo kështjella ndodhej në pikën jugore të hyrjes dhelidhej me kontinentin me një rryp të ulët dhe të ngushtë. Ajo përbëhej nga jë shesh me disa pozicione të fortifikuara, me ca topa, por nuk kishte detyrë të kontrollonte hyrjen apo të mbronte anijet e ankoruara. Në afërsi ka ca magazina, një shtëpi që shërben si doganë dhe një kishë Greke. Pra si përfundim, gjiu apo porti i Palermos në kohë të lashta, madje edhe tani mund të jetë Panormos, sepse në çdonjërën anë të tij, anijet mund të qëndronin mjaft mirë të siguruara kundruall detit.

KREU IV p. 70. " Akrokeraunet apo Rajoni Malor i Himarës". Më lart pohova se kushtet e vështira të motit s'më lejuan ta vështroja me vëmëndje nga deti bregdetin e Akrokerauneve, aq më tepër që ishte edhe objekti i veçantë i misionit tim. Por, pasi u vendosa përfundimisht me detyrë zyrtare pranë Aliut në Janinë, morra lejen dhe mjetet e sigurimit që bënin të mundur ta vizitoja atë dhe rajonet e tjera të territorit të tij, për të cilat s'ndihej asgjë e që në fakt qenë shkelur shumë pak nga të huajt. Gjithsesi, me një vizitë s'munda ta përmbush si duhet misions tim për të hulumtuar Akrokeraunet. Por, duke ju shmangur një çast rrëfimit në mënyrë kronollogjike, do ta përmbledh njëherësh të gjithë rrëfimin për këtë temë, pavarësiht sa herë munda të kaloj në këto anë, duke përfshirë edhe ato që munda të vëreja gjatë udhëtimit përgjatë bregdetit. Mendoj se kështu do të jetë më me interes për lexuesin se sa të përsëris disa herë të njëjtat gjëra. Akrokeraunet, ose më saktë Malet Keraune janë emërtuar kështu që në lashtësi, nga termi grek keraunos, që do të thotë bubullimë (më saktë vetëtimë. KVJ), për shkak të lartësië dhe veçanërisht për shkak të ekspozimit të tyre ndaj detit, të ndriçuar shpesh me dritën e vetëtimave. Skaji verior i Akrokerauneve mbi gjirin e Vlorës kufizohet në veri 4026'15" dhe në lindje 1914'dhe 30". Skaji jugor i tij ( jo malet që zgjaten drejt Butrintos) është në Porto Palermo ku hyrja shtrihet në veri 402'45" dhe në lindje 1948'e 40". Pra vija bregdetare përgjatë Adriatikut zgjatet nga veriperëndimi deri në juglindje dymbëdhjetë lega detare. Keraune (Ceraunia është vëndi i cili sipas studiusve, përmendet nga Cirecea në udhëzimet e saj drejtuar Uliksit (Odhisesë KVJ).
... Nëse Homeri do të kishte zgjdhur malet e Himarës për skenën e verpimeve infernale që zhvillohej mes mjergullës së dëmshme me të cilën ato mbuloheshin asaj dite, gjërat do të kishin marrë rrjedhë krejt tjetër gjatë periudhës tremijë vjeçare. Sepse, aktualisht, asnjë pjesë e bregdetit të Epirit nuk ka ajër më të pastër dhe më të shëndetshëm se shpatet perëndimore të maleve të Himarës. Në këtë atmosferë të pastër gjenden më shumë shembuj jetëgjatësie se në rajonet fqinjë. Por përparësitë nga pikpamja shëndetësore dhe e jetëgjatësisë që kanë himariotët, sigurohen më shumë nga natyra dhe pamja e jashtme e vëndit që u përket atyre. Malet e çveshur, që ndërthurren me gjiret e mrekullueshme dhe greminat e humnerat e paimagjinueshme, formojnë një rajon me sterilitet të rrallë. Mirëpo këto gremina, gjire dhe shkëmbinj konsiderohen nga vendasit si faktorë kryesorë mbrojtës ndaj çdo armiku. Me këtë shpjegohet lidhja e vazhdueshme e himariotit me vëndin e tij të lindjes, në çdo pjesë të botës që mund ta ketë hedhur fati. Pjesët e brendshme të Akrokerauneve paraqiten si më tërheqëse për fermerët. Vëndasit e përshkronin në këmbë rrugën nga Porto Palermo deri në qytetin e Himarës për faro një orë, kurse me anije duhet të përshkroje pesë milje për të shkuar në molin e qytetit. Në këtë vënd zbriti im vëlla, kur erdhi të më takonte në Janinë në mars të vitit 1807, të cilit i detyrohem për shumë nga vëzhgimet e paraqitura në këtë libër mbi tërë bregdetin e Shqipërisë drejt veriut deri në lumin Drin. Nga bregu deri në qytetin e Himarës ai eci një gjysëm lege në një rrugë këmbësore të thepisur, ku s'dalli gjurmë të antikitetit, por diku pranë një rrethim, dëshmi shumë të lashtë, me sa duket rrënojat e Himarës të kohës së Homerit, pranë të cilit Plini vendos Burimin Mbretëror. Ky fortifikim i vjetër nga vendasit quhet "kështjella e vjetër e mbretëreshës" për shkak të monedhave që gjenë shpesh aty me fytyrën e një femre në njërën anë, dhe Pegasus në anën tjetër, emblema që zakonisht i jane atribuar Apollonisë, shumë më në veri të bregdetit. Mbretëresha që aludohet nga Himariotët, me sa duket ka qenë princesha Ana Komnena, që përmend Himarën në historinë e konflikteve midis babait të saj Aleksit dhe normanëve, në fund të shekullit të njëmbëdhjetë. Me rrëzimin e qytetit të vjetër, banorët që mundën të mbijetonin formuan Himarën e sotme, që përbëhet prej 500 familjesh, të gjitha të krishtera. Dy lega më tej në drejtim të veriperëndimit, është Vunoi me 1200 të krishterë, në një hapësirë të sheshtë në anën e një mali, e shquar për begatinë e saj, me sa duket vend i i disa qyteteve, por ku s'gjeje asnjë gjyrmë. Një orë udhëtim përtej Vunoit, në të majtë është fshati Iliaz (Liates), dhe një legë e gjysëm më në veri në një hapësirë me përrenj dhe gryka të ngushta dhe të thella është Dhërmiu i vendosur në lartësitë ku banorët të tregonin një pus me ujë të shkëlqyer, një thesar i vërtetëpër një vënd të tillë, dhe që mund të jetë me sa duket burimi mbretëror i antikitetit. Nga qyteti, rrjedh me furi nëpër humnera për në det një lumë i shpejtë. Nga Dhërmiu deri në Palas, largësia është një legë dhe nga kjo e dyta deri në det është katër milje. Emri Palasë (Palæste) të kujton Palæstën e Qezarit, ku trupat zbarkuan në këtë bregdet në ndjekje të Pompeut. Por "vendi i qetë për anijet midis shkëmbinjve dhe rreziqeve të tjera të bregdetit Keraunian", që përmëndet në komentarët për luftën civile nuk është dhe aq i qartë. Madje as Palasa nuk të afron ndonjë monument antik. Një legë e gjysëm në veriperëndim të saj është lumi Strada Bianca ose Rouga Aspri të përmëndur më parë, matanë të cilit është gjiu dhe rruga Daorso, e quajtur nga italianët Val d'Orso. Në një lartësi, pranë bregut është një rrethimi kohëve të lashta ose siç quhet një ndërtim pellazgjik, por gjithsesi s'dallohet ndonjë strehim shkëmbor. Megjithatë një legë akoma më në veri është Kondami, port i mbrojtur dhe i përshtatshëm, ku anijet mund të vendosen në cekinë dhe në bregun me rërë, Ketu Qezari mund t'i ketë zbarkuar trupat e tij. Gjatë tetë orëve që francezët pushtuan Korfuzin, ky vënd u përdor vazhdimisht nga marinarët e tyre për të vëzhguar lëvizjet e anijeve britanike në hyrje të Adriatikut. Largësia nga Palasa deri në këtë strehim është krejt e pranueshme, por Qezari mund të ketë përdorur portin që i përket Palasës, duke qenë brënda territorit të saj dhe duke mos ditur ndonjë funksion tjetër të tij. Pjesa lindore ose e brëndshme e Akrokerauneve tani Japoria (Labëria KVJ), bastardim i Japigia të Eprit, e quajtur kështu nga kolonët e Japigia të Italisë. Që të kalosh në këte pjesë nga Palasa duhet të ngjitesh një gjysëm lege deri në malin e Çikës, dhe pastaj të zbresësh po aq në verilindje në një luginë, nëpër të cilën kalon një lumë, që përshkron Dukatin (Ducates) dhe derdhet në gjirin e Vlorës pranë Porto Raguseo. Për mua është i panjohur emri i vjetër dhe i saktë i këtij lumi, por me siguri që është Salniku i gjeografëve të mëvonshëm. NJë orë e gjysëm prej këtej udhëtari mbrrin në një majë të gjerë të malit Llogara (Longara) ku të grin era, i vetmi vënd me bimësi të përbërë nga lisa të këndshëm dhe ca pemë me gjelbërim të përhershëm, nga e cila përftohej boja e kuqe. Më në veri të majës, pesë milje përgjatë maleve është Dukati, kryeqyteti i një fisi të vogël të pavarur, të gjithë partizanë për të plaçkitur dhe çvatur. Banorët e këtij ngulmimi, i përbërë nga 250 familje të krishterë dhe muhamedanë, jetojnë në gjëndje egërsie, violence dhe barbarie, që është vështirë ta marrësh me mënd. Megjithse pretendojnë për rite dhe zakone fatare, prapë se prapë baza e tyre moralë është e ulët. Ata kultivojnë shumë pak misër, ndëra për të mbjellë grurë apo ndonjë bimë tjetër u duhet shumë më tepër mund dhe kohë se sa harxhojnë zakonisht. Mbajnë gjithashtu edhe gjedhë, por nuk e njohin artin e ndarjes së djathit nga gjalpi, të cilin e mbajnë në calikë lëkure. Vetëm nevoja i detyron të përpunojnë leshin me të cilin vishen. Dhuntia e djallit ua kish mësuar artin e prodhimit të barutit, që e prodhonte çdo familje për nevojat e saj. Përderisa dukatasit jetojnë vetëm për të plaçkitur dhe vrarë, tokën e punonin vetëm për të përmbushur nevojat e tyre. Gjithashtu është diçka e veçantë se ata s'rrezikonin kurrë në det, si jugoret Mainotes të Peloponezit apo piratët e gjiut Volo në veri të Greqisë, pra për ta shtrirë veprimtarinë e tyre grabitëse në det. Në se dukatasit hidhnin ndonjëherë sytë nga Adriatiku këtë e bënin vetëm për të parë se mos dilte ndojë anije në breg, ekuipazhi i shkretë i të cilës mund të behj objekt plaçkitje dhe masakrimi. Një legë e gjysëm në veri të Dukatit gjënden rrënojat e Orikumit, që quhet ende Ric apo Deric, vënd i antikitetit të lashtë, i cili për hir të portit, meer një rëndësi të veçantë në të gjitha periudhat e historisë Greqisë. Banorët dhe garnizoni i vendosur në qytet nga Pompeu, i cili në provë e sipër për të parë shpejtësinë e lëvizjes së trupave, kaloi malet e ashpra të Kerauneve dhe arriti i pari në vënd në mbrëmjen e po asaj dite, duke zbarkuar në bregdetin e Palasës. Një dëshmi i qartë e pozicionit të Orikumit vazhdon të jetë druri i bushit (???), që rritet në malet e Dukatit. Kjo lloj peme gjëndet vetëm në një të katërtën e këtij bregu. Bushit të Orikumit i thurrin lavde shumë autorë antikë. Megjithëse tani s'ka më Orikum, limani frekuentohet ende dhe njihet nga Grekët me emrin Porto Raguseo, nga Turqit Liman-Padisha, ose porti perandorak. Është vendi më i gjerë dhe më komod në gjun e Vlorës dhe i vetmi vend i përshtatshëm për anijet e luftës midis gjiut të Kataros dhe hyrjes së Adriatikut. Një legë në verilindje nga Dukati...

**shendelli** · 06-05-2003, 11:57

Fragmente nga libri "Kujtime" i Eqrem Bej Vlorës.

Botuar nga Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, Tiranë

Përkthyer nga gjermanishtja "Lenenserinnerungen" 1973 nga Afrim Koçi Tiranë 2001.

Vëllimi i parë (1885 - 1912)

p. 195
...Stina (ishte mesi i nëntorit) ishtë shtyrë shumë dhe nuk lejonte një qëndrim më të gjatë në Kurvelesh. Një ditë (arritje e jashtëzakonshme kjo për karvanin tim) unë udhëtova me kalë nga Gusmari, nëpërmes pyllit të Kuçit, pranë burimeve të Shushicës nëpër Qafën e Mbretit (poshtë Kuç-Kudhësit) deri në buzë të detit, në Qeparo. Koha më kënaqi. Ishte një vjeshtë e mrekullueshme. Nuk do ta harroj kurrë madhështinë e pyllit të virgjër të Kuçit 73, shtigjet magjepsëse, me guralecë buzë Shushicës, ujra kristaltë që rrjedh përmes pylli dhe pamjet përallore që natyra e atjeshme i ofron syrit të njeriut. Një pushim i shkurtër, një kafshatë bukë në pyll dhe rruga rinis përsëri. Në mbrëmje arritëm në ranishten e Spilesë; për të ngritur çadrat ishte vonë dhe ne i hapëm krevatët tanë fushorë në një si biçim hani, por që në të vërtetë nuk qe veçse një hambar. Mua më zunë ca ethe, Don Luigji dhe Shero Agaj u bënë merak. Pa dijeninë time, ata kishin biseduar me pronarin e një barke me vela, për të më çuar në Vlorë, ndërkohë që karvani do të vinte me rrugë këmbësore. Të nesërmen unë u ndjeva më mirë dhe pasdite ne të tre, si dhe dy shërbëtorët e mi, hipëm në anije. Kabina qe e vogël, por e rahatshme - për disa minuta ajo u pastrua, u sollën plaçkat e mia dhe anija ngriti spirancën. Kuzhinieri im i mirë, Cania i vogël, na përgatiti peshk të freskët. Ne e hëngrëm atë me oreks të madh në kuvertë dhe pritëm me padurim që era e mbrëmjes të na shtynte sadopak përpara. Por asgje nuk lëvizte - të plogëta vareshin velat e dy direkëve, të raskapitur ramë edhe ne të gjithë të flinim. Mëngjesin tjetër unë hodha një vështrim kurreshtar nga oblla e kabinës - hambari i djeshëm ishte po aty. Dita premtonte të ishte tejet e nxehtë dhe me zagushi. Aty nga mesdita pamë re të mblidheshin mbi kokën e Pantokratorit, malit më të lartë të Korfuzit - po frynte shiroku! Deti u mbush me rrudha, u ndje nnjë tusht ere, pastaj një tjetër në fillim lehtë, pastaj më fort, velat tona u nbushën me frymë, u shtrinë dhe en rrëshqitëm si një çafkë përmbi valë. Kaluam me shpejtësi përbri Himarës dhe Vunoit. Por tani, me sa duket, e mira u teprua. Dallgët filluan të rrahin fort faqet e varkës sonë. Kapiteni na tha se po nisi shtërnagtë, ai nuk mund të rrezikojë të lundrojë natën për në Vlorë. Pak poshtë Dhërmiut ka një gji të vogël ku mund të strehoshim - na tha ai. Gjiu nuk ofronte ndonjë mbrojtje të madhe, por më mirë se në det të hapur qe. Kapiteni kishte pasur të drejtë - ai kish ndjekur traditën e lashtë mijravjeçare të detarëve që thoshte - ?mos lundro kurrë në shtërngatë përreth kepit të Glasës ( besoj se autori i referohet Glosës apo gjuhëzës KVJ)?. Pesë milje në veri të gjiut tonë mund të soditet edhe nga deti një shkëmb vigan (Gramata) në të cilin janë gdhendur qindra e qindra mbishkrime 74. Tabela me shkrime të shenjta të një loji krejt të veçantë,q ë pasqyrojnë historinë e një lundrimi 2000-vjeçar. Mbiskrime me dëshira dhe lutje, të kushtuara perëndisë greke të erërave Aelosit, ndonjë shënjtori të krishterë apo përbindshit të lig shqipatr "mëmë Lubisë" që ata të kenë mëshirë për anijet e tyre, kur të lundrojnë pranë këtij vëndi të rrezikshëm. Meqënëse shiroku zgjat, zakonisht tri ditë dhe kështu as që mund të mendohet kapërcimi i kepit, ne dërguam një detar në fshat, për të lajmëruar të parin e fshatit, Gorec quhej, që ta mbante me çdo kusht karvanin tonë derisa të arrinim ne të nesërmen. Ndërkaq në anije Dhero again dhe dy shërbëtorë të mi i kishte zënë deti. U thashë të zbrisnin në stre bashkë me detarin dhe ata nuk pritën t?u thosha dy herë. Unë e don Luigji, që mbetëm vetëm hëngrëm darkë me disa konserva dhe qëndruam gjatë në dritën e fenerit të anijes derisa natën vonë shkuam edhe ne për të fjetur. Të nesërmen në mëngjes (madje mjaft herët) u zgjuam nga thirrje dhe pushkë përshëndetëse të dhërmiotëve që kishin ardhur për të më pritur. Zbritëm në tokë dhe duke përshkuar një sërë kopshtijesh të mrekullueshme e të mirëmbajtura portokallesh dhe mandarinash, u ngjitëm në fshatin e vendosur në 200 metra lartësi. Dhërmiu ishte ngritur i tëri në këmbë. Në krye prifti, pas tij fëmijët e shkollës greke me gjithë mësuesin, e më tej burra dhe gra - disa syresh me të vërtetë të bukura - mbarë fshati ishte mbledhur në sheshin pranë kishës së vogël për të na përshëndetur e pastaj për të na përcjellë deri te shtëpia e Gorecit. Në prag të shtëpisë unë qëndrova dhe vështrova pas. Para syve të mi u hap një tablo e mahnitshme koreografike. Fëmijët dhe gratë, por edhe shumë nga burrat mbanin veshjet shumëngjyrëshe kombëtare dhe sheshi i vogël i kishës dukej si një lulishte e bukur. Në sfond të shtëpive të bardha, të vendosur shkallë-shkallë, sundonte maja madhështore e Çikës, ndërsa poshtë nesh kopshtijet gjithmonë të gjelbra të portokalleve e mandarinave, e më tej deti i pafund blu. Nën këmbët tona, mes një humnere të thellë, uturonte përroi malor që çonte në det ujin e kristaltë të Çikës. "Ja pra Riviera Shqiptare"- mendova unë që i kam vlerësuar lart gjithmonë fshatrat e Himarës dhe banorët e tyre. Vëndi është i bukur si përrallë, njerëzit janë të zgjuar, punëtorë të zot në çdo drejtim e mbi të gjitha kanë karakter. Ç"është e vërteta në Shqipëri ata qortohen se janë më grekë se vetë grekët(mbase kjo vazhdon edhe sot), por kjo shpjegohet me historinë e kësaj treve. Pas Tanzimatit (1880) këtu u vendos një administratë turke (kajmakamllik), e cila në të vërtetë as bezdiste, as bezdisej nga njeri, sepse këtu, si mëparë, vazhdonin të qeverisnin e të drejtonin sipas qejfit prifti, agjentët grekë dhe pleqësia. Në vitin 1906, Kazaja e Himarës, me dhjetëra fshatra dhe 12.000 banorë përfshihej në sanxhakun e Gjirokastrës. Mirëpo koncepti Himarë nuk ishte identik me kufijtë e trevës. "Himarë"(Chimera) quhej në lashtësi vëndbanimi Kërkyrë me rrethinat e tij. Në mesjetë, ky emërtim dalëngadalë u zgjerua edhe mbi dy vendbanime të tjera. Turqit kuptonin me këtë term fshatrat në bregdetin midis rrugës së Bardhë (Aspri ruga, përroi i i Palasës (KVJ) dhe Sarandës, venecianët fusnin aty edhe të gjithë fshatrat e hinterlandit, që ishin ende të krishterë. Por kur ato u kthyen e u bënë mysylmane (diku midis 1690-1790-ës) me emrin Himarë kuptoheshin vetëm të shtatë fshatrat, që paguanin taksën e qirasë (mukata) (e cila në vitin 1912 përbënte 10.000 franga në vit). Po të mendosh se kjo krahinë më 1912 kishte po aq banorë sa edhe më 1700/1800 kur nga venecianët quhej Himarë (Chimera) dhe çdo person ishte ngarkuar të paguante measatarisht vetëm me 0.035 napolona (1.5DM) taksë vjetore, duhet pranuar se pushteti turk nuk u zhvaste asgjë këtyre komunave të krishtere (sikundër edhe gjithë të tjerave). Nga vinte atëhere kjo urrejtje e verbër e popullsisë së krishterë - ortodokse kundrejt turqve (e në përgjithësi kundrejt myslimanëve), nga vinte dëshira e tyre për t"u bashkuar me Greqinë? Duke qenë, pra, ortodoksë pjesa më e favorizuar e popullsisë së krishterë të Perandorisë? Kryesisht kjo urrejtje lidhet me motive shpirtërore e fetare. Nënshtetasi ortodoks i Perandorisë Osmane e ka ndjerë veten gjithmonë si humbëtar, si një bizantinas të nënshtruar. Dhe për këtë ndjenjë nuk kishte rëndësi fare sesi e trajtonte atë turku (mysylmani), mirë a keq. Në rrjedhë të shekujve të kaluar me qindra ortodoksë janë bërë pashallarë, vezirë, janë ngjtur në postet më të larta - si ministra, sekretarë shteti, oborrtarë, ambasadorë, gjeneralë, bejlerë- në Vllahi, Moldavi, Manjë, Liban apo Samos e megjithatë ata rrallë i kanë qëndruar me të vërtetë besnikë Perandorisë. Përjashtime doemos që ka pasur (kështu Mavrokordato Pasha, ambasador, Aleksandër Vithimos, bej i Samos, 1905) por ato nuk përfaqësojnë shumicën. Ndërsa në shekullin e kaluar, kur Greqia fitoi pavarësinë dhe doli si trashëgimtare e Perandorisë Bizantine, qëndrimi i popullatës ortodokse u bë me të vërtetë sfidues dhe i rrezikshëm. Propaganda fetare e Patriarkatit dhe ajo kulturore e Greqisë së re, bashkoheshin me synimin për të vënë në jetë në Ballkan megalloidenë e helenizmit dhe përpiqeshin që t?u jepnin atyre forma revolucionare te të krishterët greko-ortodokse. Nga ana tjetër, duhet pranuar se Greqia e re dhe thuajse e varfër, sakrifikoi shumë për të arritur këto qëllime. Ç'është e vërteta, shpallja e pavarësisë nga ana e shumë shteteve ballkanike e pakësoi vazhdimisht fushën e veprimit të këtyre synimeve, kurse në Shqipëri këto makinacione kundër-shtet dhe kundër-popull u rritën sipas qejfit deri nga viti 1912/1922. Ato nuk përligjeshin aspak nga motive etnike, por vetëm nga qellime fanatike fetare dhe politike. Ndër të 200.000 nënshtetasit osmanë të përkatësisë së kishës greko-ortodokse që jetonin brënda kufijve të Shqipërisë së sotme, vetëm 25.000 ishin grekë, pra një e shtata e kësaj popullsie. Ndërsa po të marrim numrin e përgjithshëm prej 2.100.000 banorësh brënda kufijve të krahinave, që atëhere quheshin si tokë shqiptare, d.m.th. të vilajetit të Janinës, Shkodrës, Shkupit dhe dy të tretat e Manastirit, atëhere kemi këtë statistikë :
Shqiptarë 1.570.000 myslimanë, 120.000 katolikë, 210.000 ortodoksë, 1.900.000 Shqiptarë
Gjithsej Vllehë 30.000, Grekë 45.000, Sllavë 85.000. Edhe brënda kufijve të kësaj treve, shkollat (propagandistike) dhe agjentët grekë, bullgarë, serbë dhe rumunë ushtronin lirisht punë e tyre të zezë, ndërkohë që xhandarët e pashait tim trashaluq kërkonin më 1906, në Vlorë dhe përreth saj, pronarët e rrezikshëm dhe kriminalë të abetareve shqip. Për 500 vjet rresht ortodoksët e Shqipërisë janë ushqyer me propagandën politike të Athinës - falë bashkëfajësisë së autoriteteve turke dhe moskokëçarjes e shkujdesjes së pafalshme të vetë shqiptarëve. Për vetitë e tyre të mrekullueshme, ata gjetën në Greqi jo vetëm një tokë pjellore, por edhe miratim të thellë, nderim dhe barazi. Pse duhet të çuditet apo të fyhet shqiptari nacionalist nga përfundimi i natyrshëm i këtyre përpjekjeve greke ?
Që banorët e zonës së Himarës(midis tyre ka vetëm 3.000 njerëz që kanë folur gjithmonë greqisht dhe që të gjithë rrjedhin nga një rrënjë e vetme, sado e largët në kohë, me prejardhje greke ) kanë shkuar kaq larg në prirjet e tyre helenistike, provon më së miri, që ata kishin më shumë karakter se bashkëbesimtarët e tyre, ndaj unë edhe pse kundështarë, i kam nderuar dhe vlerësuar. Në Dhërmi, unë qëndrova dy ditë. Kisha shumë nevojë për pushim. Tërë ditën qëndroja në taracën e madhe prapa shtëpisë së Gorecit, me detin dhe kopshtijet e portokajve përpara, dhe prisja vizitorë, ca interesantë, ca tejet të mërzitshëm. Ndër të parët ishin dy pleq, që më rrëfyen gojdhana nga viti 1700, kur fshatrat Dhërmi, Palasë dhe Vuno ishin ende katolike 75. Por në këto histori ishte shumë e vështirë të kapej vërtetësia historike, kaq shumë ishte mpleksur ajo me përrallat fanatike për heronjtë dhe martirët. Në kategorinë e dytë futeshin një mori njerëzish, të cilët e kishin bërë zakon që të vinin edhe të paftuar për dreka apo darka në shtëpinë e Gorecit. Dhe kështu ndodhte që ne, mbi njëzet e ca vetë, shtroheshin rreth tryezës së madhe në tarracë, e u futeshim me neps atyre dy qingjave të pjekur në hell dhe atyre katër a pesë a gjashtë mezeve të tjera, të shoqëruara natyrisht me verë e raki pa hesap. Por ç?e do se mjerisht, duke qenë i sëmurë, unë nuk isha pjesmarrës i dennjë i kësaj orgjie. Megjithatë unë ulesha në vëndin e nderit, në krye të tryezës, ndërkohë që djali dhe nipi i shtëpisë në të dy qoshet e saj copëtonin dhe u "hidhnin" miqve copat e mishit të dhjamur. Ky zakon dhe kjo mënyrë të sajdisuri më linte mua me turp të madh.
Në Shqipëri, mikut më të nderuar i jepet copa e pasme e qëngjit - e prerë nga pjesa tjetër, ajo ngrihet para tij si një piramidë amorfe. Tryeza jonë prej dërrasash lisi të trasha dhe të zdruguara, të nxira nga yndyra, shkëlqente nga përdorimi i gjatë. Sepse qëngji që vihej mbi të duhej të ishte i majmë! Mjerë ai mikpritës shqiptar që e "nxin faqen" duke u nxjerrë mysafirëve mish të dobët. Ai damkoset si njeri kurnac dhe lakmitar dhe emri i tij i mirë merr fund përgjithmonë. Të dy djemtë që copëtonin dhe ndanin mishin në tryezën tonë dukeshin specialistë të mëdhenj në këtë fushë: ata e përcaktonin majmërinë e copës së mishit në përshtatje me pozitën, fisin dhe moshën e mysafirit: sa më e majme copa, aq më i madh nderi që i bëhej atij. Do të kish qenë punë e lodhshme dhe e bezdisshme t'i çohej çdo mysafiri përpara, ndaj dy djemtë kishin gjetur një metodë të vetën, tepër praktike për transportimin e tij; ata i jepnin një shtysë të lehtë copës së majme të mishit dhe ajo rrëshqiste butë si në një konvejer dhe ndalej përpara marrësit. Edhe unë në këtë mënyrë e mora pjesën time. Por unë ndjehesha për faqe të zezë; stomaku dhe nervat e mia ishin dobësuar aq shumë sa nuk e duronin dot pamjen e dhjamit, të asaj piramide të butë mishi me bishtin cung që luhatej andej-këtej. U bëra keq! Munda të thosha vetëm kaqe "o zot, sa i dhjamosur!" Dhë rashë në vilani, e me sa duket edhe nga karrikja!. Më ngritën, ma spërkatën fytyrën me ujë të ftohtë, më dhanë një gllënjkë raki dhe gjithçka kaloi. U ula sërish në tryezë. Lavdi zotit që askush nuk e pikasi se më ra të fikët nga pamja e dhjamit, ndryshe do të kishin qeshur me mua. Ditën e tretë të qëndrimit në Dhërmi, ne u gatitëm përsëri për udhë, të ndarë në dy grupe: karvani i njerëzve të mi, me gjithë çadra, do të merrte drejtimin e Llogarasë, t'i ngrinte ato atje dhe të na priste, ndërkohë që unë bashkë me disa alpinistë dhe gjahtarë do t?i ngjiteshim së pari Çikës, e pastaj, po atë darkë, do të arrinim kampin dhe do të flinim aty, te çadrat në Llogara. Druhesha se do të ishte një stërmundim i madh për forcat e mia të dobësuara. Mali vetë nuk është edhe shumë i lartë (as 2.100 metra), por i thiktë, trualli është i thërmueshëm dhe shkëmbijtë shpesh të rrezikshëm. U nisëm nga Dhërmiu në të aguar dhe në Vuno u zbritëm kuajve dhe morrëm disa udhërrëfyes dhe ca vajza të bukura që do të mbartin plaçkat. Kur dolëm nga fshati vazhdonte të ishtë ende mugëtirë. Befas e fare papritur, shpërthyen mijëra krisma nga të gjitha dritaret - rrugica e ngushtë nga po kalonim, u ndriçua e u bë dritë nga gjuhët e flakëve që dilnin nga grykat e pushkëve. Një pamje përrallore. Ne i u përgjigjëm këtij deti heroik fishekzjarrësh - përshëndetja e lamtumirës së Vunoit.
Në Shqipëri çdo fshat, çdo shtëpi që e respekton sado pak veten, e pret dhe e përcjell mikun me shkrehje pushkësh dhe sa më i rëndësishëm të jetë ai, aq më shumë fishekë harxhohen.
p.162-163
...Më 27.2.1878 andartë grekë, të udhëhequr nga dy shqiptarë ortodoksë, greko-shqiptari kololonel Pangallos, dhe himarioti major Spiro Milo 53 zbarkuan në Sarandë (Santi Quaranta) dis Butrintit dhe fshatit Lëkurs dhe i pushtuan brigjet. Ata u dëbuan dhe u shpërndanë prej shqiptarëve.
p.307
...Ditët e para në Kuç qenë të bukura e të këndshme. Gajtë kësaj kohe inspektova grupet e ndryshme të vullnetarëve të vendosur në stanet, kullat dhe fashatrat përreth, të cilat ishin sistemuar sipas lidhjeve që kishte çdo prijës i tyre. Buka ishte siguruar; unë kisha urdhëruar të konfiskohej depoja e së dhjetës në Kallarat, atje kishte disa qindra kuintalë grurë dhe misër që duhej t'i dorëzohej qeverisë, djathë delesh dhe mish do të vinte nga të gjithë fshatrat e luginës së epërme të Shushicës, duke ua llogaritur si taksë të bagëtisë për vitin 1912. Në këtë mënyrë mbulohej së paku një pjesë e dëmit që kjo "valë karkalecësh" i kishte shkaktuar banorëve të kësaj zone. Po kështu kisha urdhëruar të silleshin në Kuç, të gjitha "gjërat e mira" që kishte depoja ushtarake e Vlorës. Me to unë armatosa të gjithë luftëtarët, që nuk kishin ende pushkë të vetën, o pse ishin të rinj, o pse ishin të varfër. Pastaj inspektova "trupat"; në Kuç e përreth isha unë me 2100 vullnetarë dhe 500 xhandarë , si krahu i majtë; Në Fterë kisha lënë 4000 burra nën komandën e Namik bej Delvinës si qëndër, dhe 600 të tjerë në qafën e Llogarasë si krahu i djathtë. Pra, përsa kohë grekët do të kënaeshin vetëm me pushtimin e Himarës, gjëndja ishte nën kontroll. Ne i mbanim ata mat në tre drejtime. Por për ti dëbuar që andej natyrisht nuk mundnim: ata mbështeteshin nga deti prej dy kanonierave dhe kishin 1,500 ushtarë të truopave të truopave të rregullta greke dhe 800 vullnetarë, shqiptarë ortodoksë nga zona e Himarës. Nga ana tjetër edhe unë nuk doja kursesi që t'i armiqësoja aq shumë shqiptarët mysylmanë me ata të krishterë, sa të luftonin me njëri tjetrin. Megjithëse këto ishin veçse dëshira të mira, realizimi i të cilave nuk varej gjithmonë vetëm nga unë. Një grup vullnetarësh i vendosur në afërsi të Kuçit, më ftoi të merrja pjesë në një valle luftarake, ku do të këndonte vargjet e tij te bukura edhe një ?bard?. Atje u gjenda përpara një të papriture! Në dallim nga shqiptarët e veriut, banori i jugut dhe i kërcen këngët e veta luftarake, ndërkohë që kori i këndon duke përsëritur shpesh edhe dhjetë herë të njëjtën fjalë derisa të gjënden kadenca dhe ritmi që i shkojnë këngës. I shoqëruar nga shtabi im, unë shkova drejt një lëmi. Ku ishin valltarët dhe përreth tyre dëgjuesit. U këndua dhe u vallëzua një valle e egër dhe mbresëlënëse, por edhe e brishtë dhe e zhdërvjellët. Lord Bajronin dhe shumë udhëtarë të huaj që vizituan Shqipërinë nga fillimi i shekullit 19-të mbetën të habitur nga mania e shqiptarëve të Jugut për të vallëzuar. Dhe me të vërtetë, deri para 50 vjetësh shqiptari i Jugut vallëzonte me zjarr në çdo rast që i paraqitej. Unë dëgjova me vëmendje, por nuk kuptova asnjë fjalë, sepse përsëritjet më ngatërronin keqas. Së fundi poeti erdhi vetë tek unë dhe më tregoi fjalët e këngës. Me formë të këndshme, me qellim të mirë, por me përmbajtje skandaloze! Ishte një himn për personin tim, përshkruante mbrritjen time në Kuç, heroizmat (lavdi Zotit këtu ishte përdorur shumësi) që ne kishim ndërmëd të bënim dhe përfundonte me një dithiramb për mua dhe libelë për grekët. Unë falenderova, i dhurova diçka poetit dhe u largova. Disa ditë më vonë sollën në Kuç gjashtë djem të rinj nga Qeparoi (fshat ortodoks pranë Himarës), të zënë rob në një greminë të Qafë Mbretit. Atat ishin një njësi zbulimi e dërguar aty nga komanda greke, për të hetuar lëvizjet dhe numrin e forcave tona. Ata ishin shqipatrë (nuk flisnin asnjë fjalë greqisht), ndaj edhe unë duhej të bëja kujdes për sot, por edhe për mot. I dërgova atëhere të rrinin te disa njerëz në Vlorë dhe Gjirokastër, të cilët ata vetë më thanë se i kanë miq dhe të njohur. Ndërkaq i shkrova edhe një letër komandantit të trupave greke në Himarë , kolonel Spiro Spiromilos (Milaj), i cili, fare pa u trazuar, i kish dhënë vetes titullin udhëheqës i Himarës (Archegos tis Himaros). Unë e njihja shumë mirë atë vetë dhe farefisin e tij që jetonte ende në Himarë; mund të them, madje, se kisha miqesi me ta. Ne na ndanin vetëm pikpamjet politike dhe këtu ishim kundërshtarë. Andej nacionalistë grekë, të cilët nga fanatizmi fetar dhe prapambetja politike, përpiqeshin me të gjitha mënyrat, ta bashkonin Himarën me Greqinë, këtej një nacionalist shqiptar, por njëherësh edhe ithtar besnik i parimit shtëror osman. Megjitatë, unë kisha respekt për këtë familje; ajo shquhej për karakter, besnikëri ndaj miqve, trimëri dhe qëndrueshmëri. Që letra ime në këto rrethana, nuk mund të kish asnjë ndikim, këtë e dija mirë. Sidoqoftë, unë shkrova se shqiptarët e krishterë apo myslimanë janë vëllezër, përmenda prejardhjen shqiptare të shtëpisë së tij dhe iu luta të mos shkaktonte gjakderdhje midis popullsisë së të njëjtit vënd, se ndryshe ne do të sulmojmë. Natyrisht që nuk morra asnjë përgjigje, dhe në vënd të saj, një repart i fortë kreto-himariot sulmoi Qafën. Ne i zmbrapsëm ata pa ndonjë mundim. Por pas kësaj ndodhie unë nuk mund t?i përmbaja më njerëzit e mi, të cilët e kishin humbur durimin nga shiu i stërgjatur (natën temperaura në çadrën time zbriste në zero), dhe mëngjesin e 26 tetorit, ne sulmuan fshatin Kudhës (Perivol) të pushtuar nga trupat gerke. Në të njëjtën kohë u sulën kundër grekëve edhe të gjitha postat e përparuara të vijës rrethuese nga Fterra deri në Llogara. Sulmi e zuri kundërshtarin në befasi, grekët u tërhoqën nga shpati perëndimor i vargmalit të Çikës dhe ne e morrëm Kudhësin, i cili në çast, u plaçkit dhe pjesërisht u shkatërrua. Por në kishën e fshatit ishin ngujuar 20-30 kretas dhe po bënin qëndresë të fortë. Atëhere unë pashë 15-18 vjeçarët e mi, të cilët sapo i kisha bërë me pushkë, të dalin përpara, dhe të ngjeshur pas mureve, të hidhnin një bidon vajguri pas derës së kishës dhe ti vënë asaj zjarrin. Gjithë aksioni nuk zgjati më shumë se dhjetë minuta dhe tanime ata ishin brënda në kishë, ku zunë robër edhe disa nga kretasit...

EQREM BEJ VLORA , KUJTIME

Vëllimi II 1912- 1925

p. 197
... Më 28 Prill të vitit 1928 në Shqipëri erdhi Komisioni i Kufijve, i paraparë nga Konferenca e Ambasadorëve (mbështetur në Protokollin e Firences).
...Por më 27 Gusht (gjatë një inspektimi rutinë) rrugës nga Janina në Gjirokastër, makina e përfaqësuesit italian, njëkohësisht edhe kryetar i Komisionit, u ndal pranë Zhepës dhe gjeneral Telini, një mjek Ushtarak, adjutanti i gjeneralit, shoferi dhe përkthyesi shqiptar vriten në tokë greke nga një bandë vrasësish. Propaganda greke akuzoi sakaq e në mënyrë qesharake, shqiptarët për këtë vrasje. Por dielli nuk mbulohet me shoshë, thotë një fjalë e urtë shqiptare. Brenda disa ditësh u bënë të njohur emrat e organizatorëve dhe të nxitësve të kësaj vrasjeje. Dhe doli e qartë që grekët e vranë këtë njeri të çiltër dhe fisnik që mbështeste mëtimet e drejta të shqiptarëve, sepse ai nuk dehsi t'u nënshtrohej kërkesave të tyre arrogante. Por kjo vepër gjakatare u kthye më vonë në të mirë të çështjes shqiptare * *Për zbulimin e këtij komploti meritë të madhe pati komandanti i atëhershëm i xhandarmërisë në Gjirokastër, kapiten Koço Muka (nga Vunoi i Himarës). Këtë grekët nuk ia falën atij kurrë dhe kur më 1924 (bashkë me anëtare të tjerë të Partisë ku bënte pjesë ) ai u arratis në Greqi, ata e përndoqën vazhdimisht, e internuan dhe më në fund, e dëbuan fare nga vëndi. P.211-212 (ku flitet për atentatin ndaj Zogut në Parlament më 23 Shkurt 1924).
...Ndaj brofa në këmbë i pëshpërita në vesh peshkopit shakaxhi ?bëfshi qejf? dhe nxitova drejt lozhës së dëgjuesve, ku po rrinte një miku im i partisë, doktor Somonidhi nga Vunoi i Himarës**. E ndihmova atë të kaptonte parmakët e lozhës dhe e çova tek Ahmet Zogu për t?i parë plagët. Zogu në fillim nuk i besoi dhe nuk desshi ta linte këtë të panjohur ta vizitonte, por pastaj, kur unë e sigurova se mjeku është i besueshëm, nuk kundërshtoi më. ** Lidhur me doktor Simonidhin ma ka qejfi të bëj disa vërejtje të cilat pasqyrojnë qartazi se si klasa e mesme e ndryshon karakterin dhe botkuptimin. Dikur shqiptari njihej për besnikërinë dhe botkuptimin e tij, që kishte po të hante, qoftë edhe një copë bukë. Por me sa duket me kalimin e kohës, këto virtute të vjetra, por të bukura, nuk u ruajtën. Doktor Simonidhi, i cili e gjeti rrugën për te Zogu vetëm falë ndërmjetësimit dhe dorëzanimit tim, më vonë, kur me hirin e Zogut, u zgjodh deputet, jo se u bë armik i hapur, por ama një intrigant i vogël kundër meje. Kolegu i tij zgjedhor, Sadik Saska, të cilin unë ia paraqita dhe ia rekomandova nxektësiht Zogut dhe më vonë e parapëlqeva para gjithë agallarëve të Vlorës, u bashkua më 1927 (pasi e kish arritur pozitën që donte) me dr. Simonidhin. Por atij njeriu me padituri të rrallë, në ndryshim nga mjeku, edhe mund t'ja falje këtë sjellje. Thuhej mëtej, se vetë Zogu i nxiste ata, të cilët bejlerë të tjerë ia kishin rekomanduar si besnikë, që t'u kthenin kurrizin mirëbërësve të tyre. Do të doja të mos e besoja këtë, sepse Zogu vetë u mbeti gjithmonë besnik miqve të tij.

EQEREM BEJ VLORA, KUJTIME

**shendelli** · 06-05-2003, 11:59

NIKO KAZANZAQIS ASKETIKA ( Rraca )

Britma nuk është e jotja. S'je ti që flet, me gojën tënde flasin paraardhës të panumërt. S'je ti që dëshëron; me zemrën tënde dëshërojnë breza të panumërt paraardhësish me. Të vdekurit e tu nuk dergjen nën dhe. U bënë zogj, pemë, ajër. Ulesh nën hijen e tyre, ushqehesh prej mishit të tyre, frymëmerr frymën e tyre. Bëhen ide e pasione dhe përcaktojne vullnetin e veprimin tënd. Brezat e ardhshëm nuk lëvrijnë brënda kohës së përcaktuar, larg prej teje. Jetojnë, veprojnë dhe dëshërojnë brënda veshkave dhe zemrës sate. Detyra jote e parë, duke zgjeruar unin tënd, është që në këtë çast kohërrufeshëm në të cilin çapitesh mbi tokë, të arrish të përjetosh udhëtimin e paperëndueshëm të vehtes tënde, atë të dukshmin si dhe atë të padukshmin. Nuk je nje; je nje trup ushtrie Për një çast në diell dritësohet një prej fytyrave të tua. E menjëherë shuhet dhe një tjetër ndizet, më e re se ty, pas teje. Rraca jote është trupi i madh, i kaluari, i tashmi dhe i ardhshmi. Ti je një shprehje çastpakët, ajo është fytyra.Ti je skeleti, ajo është mishi. Nuk je i lirë. Mijra duar të paduskshme shtërngojnë duart e tua dhe i lëvizin. Një stërgjysh shkumbëzon në gojën tënde kur inatosesh; një parardhës shpellbanues rënkonkur dashuron; kur fle, hapen varret brënda kujtesës tënde dhe kryet e tua mbushen plot vampirë dhe kope-kope mblidhen fantazmat e të vdekurve e të thithin gjakun që të ringjallen. "Mos vdis, që të mos vdesim!", thërrasin të vdekurit brënda teje. "Nuk arritëm ti gëzonim grate që adhuruam; flesh ti me to! Nuk arritëm ti bënim vepra idetë tona; ktheji ti në vepra! Nuk arritëm ta kapim e ta ulim në tokë fytyrën e shpresës sonë; ule ti në tokë! Përfundoje veprën tonë! Përfundoje veprën tonë! Ditë natë hyjmë e dalim në kurmin tënd dhe thërrasim. Jo, nuk ikëm, nuk u çtrupëzuam prej trupit tënd, nuk zbritëm nën tokë. Vazhdojmë betejën brënda mushkërive të tua. Çlirona!" S'mjafton të degjosh ushtimën e pasardhësve vetëm brënda teje. S'mjafton vetëm t'i ndjesh se si luftojnë përballë pragut të mëndjes tënde. Të gjithë vërshojnë që të mbërthehen tek truri yt i ngrohtë, të ngjiten sërisht në dritën e ditës. Por ti të seleksionosh. Cili prej paraardhësve duhet rroposur pas ferrit të gjakut tënd dhe cili të ngjite të përpjetën drejt dritës dhe dheut. Mos i mëshiro! Ulu symprehtë në guvën e zemrës tënde dhe seleksiono. Ky skelet, të thuash, është i pështirë, i errët, si kafshë - të shporret! Ky është i heshtur dhe i flakëruar, më i gjallë se sa mua - krejt gjakun tim le ta pijë! Hidh drite mbi gjakun e errët të paraardhësve të tu, lidhi britmat e tyre në fjalë, kthjelloje vullnetin e tyre, zgjeroje ballin e tyre të ngushtë e të egër - kjo është detyra jote e dytë. Sepse s'je vetëm skllav. Sapo linde, një mundësi e re lindi bashkë me ty, një hov i ri trazon zemrën madhore të errët të sojit tënd. Sjell, do a s'do, nje ritëm të ri, një dëshirë të re, nje ide të re, nje trishtim te ri. Do s'do pasuron trupin tënd atëror. Në ç'drejtim do të nisesh? Si do ta përballosh jetën dhe vdekjen, virtytin dhe frikën? I tërë brezi strehohet në krahërorin tënd dhe pyet e pret me ankth. Ke përgjegjësi. Nuk qeveris vetëm e vetëm ekzistencën tënde të vockël e të parëndësishme. Je një fushë zarash ku për një çast luhet fati i sojit tënd. Çdo veprimi i yt pasqyrohet në mijra fate. Ndërsa ecën në një çast, hap, krijon shtratin ku do të hyjë e do të udhëtojë lumi i pasardhësve. Kur frikesh, frika degëzohet tek breza të pafund dhe telendis pafundësi shpirtërash para dhe pas teje. Kur hov në nje veprim trimëror, rraca jote e tërë, hov e burrerohet. " Nuk jam një! Nuk jam një!" Kjo ëndërr në çdo çast do të të përvëlojë. Nuk je një kurm çastpakët i padobi; prapa maskës sate të dheshme të përkohëshme, përgjon një fytyrë mijëjeçare. Pasionet dhe idete e tua janë më të vjetra sesa zemra dhe truri yt. Trupi yt, ai i padukshmi, janë parardhësit e e vdekur dhe pasardhësit ata të palindurit. Trupi yt, ai i dukshmi, janë burrat, gratë dhe fëmijët e rracës sate që jetojne tani. Prej ferrit të unit të tij shpëton vetëm e vetëm ai që ndjen urinë kur një fëmijë i rracës së tij nuk ka të hajë dhe hov i gjithëhareshëm kur një burrë a një grua të sojit të vet puthen. Të gjitha këto janë organe të trupit tënd të dukshëm. Ndjen dhembje dhe gëzohesh i derdhur deri në fundet e Tokës brënda mijra kurmeve gjaknjëjtë. Ashtu siç lufton për trupin tënd të vogel, lufto edhe për të madhin. Lufto që të gjithë këto trupa të tu të bëhen të aftë, të fortë, plot dëshirë. Të dritësohet mëndja e tyre, të rrahë zemra e tyre e zjarrtë, e patrëmbur, e patrazuar. Si mund të jesh i fortë, i ndricuar i patrembur, nëse këto virtyte nuk pershkojnë si tallaze krejt trupin tënd të madh? Një prej rracës sate të humbasë, të tërheq me vehte në gjëmën e vet. Një pjesë e trupit dhe e mëndjes tënde kalbet. Ta përjetosh thellë, jo si ide, por si mish dhe gjak këtë njëjtësim. Je një gjeth ne degën madhore të rracës. Të ndjesh dheun të ngjitet prej rrënjëve të errta dhe të shpërbëhet në degët e gjethet. Cili është qëllimi yt? Të luftosh që të të mbërthehesh fort tek dega dhe qoftë si gjethe, qoftë si lule, qoftë si frut të lëvrijë brënda teje, të ripërtrihet dhe të frymemarrë e gjithë pema. Detyra jote, duke kryer shërbimin tënd luftarak brënda rracës, është të ndjesh brenda teje të gjithë paraardhësit. E dyta - t'i japish dritë vrullit të tyre dhe të vazhdosh veprën e tyre. Dhe detyra jote e tretë, ti dorëzosh tët biri urdherim madhor që të të tejkalojë. Ankth brenda teje. Dikush lufton që të arratiset, të shqyhet prej mishit tënd, të shpëtojë prej teje. Një farë në veshkat e tua, një farë në trurin tënd s'do të rrijë më me ty. Nuk e nxë më shpretka jote, lufton për lirinë e tij. " At', nuk më nxe zemra jote, dua ta mposht, të kaloj! Trupin tënd urrej, turpërohem që jam i ngjitur me ty, do te iki! U katandisa kal i plogët, këmbët e tua s'e ndjekin ritmin e zemrës sime. Ngutem. Do të ec më këmbë, do të shaloj tjetër trup dhe do të të braktis në rrugë!" Dhe ti, Ati, gëzohesh duke dëgjuar zërin përçmues të birit tënd. 'Gjithçka, gjithçka për tim bir!". thërret ti. "Unë jam një hiç. Unë jam majmuni, ai është njeriu. Unë jam njeriu, ai biri i njeriut!" Një forcë brënda teje, më e epërt se sa ti, kalon tejpërtej duke e mposhtur trupin tënd dhe thërret: " Luaje të tashmen dhe të sigurtën, luaje për të ardhshmen e të pasigurtën. Mos ruaj asgjë për më vonë. Më pëlqen rreziku, mund të zhdukemi, mund të shpëtojmë. Mos pyet! Çdo çast mbështetë në dyert e rrezikut botën krejt! Unë fara e të palindurit ende, ha mushkëritë e rracës sate dhe thërras!" Botuar në gazetën e emigrantëve shqiptare Në Greqi, "EGNATIA", Nr.11, Korrik 1994

Përkthyer nga origjinali: G. Kapllani

**shendelli** · 06-05-2003, 12:00

Fragmente nga libri " Historia e Albanollogjisë"

Prof. dr. Jup Kastrati botuar në Tiranë, 2001

"Libra për një shoqëri të hapur"

Profesor Jup Kastrati, siç pohohet edhe nga titulli i librit merr nën shqyrtim historinë e shkencës së Albanollogjisë. Gjatë trajtimit të librit ai shqyrton edhe autorë të cilët ose kanë një lidhje me Himarën ose janë me origjinë nga Himara. Kështu ai trajton më në gjerësi Nilo Katalanon, si autor i një " Fjalori Italisht-shqip dhe Shqip-Italisht " si dhe një "Sprovë gramatikale të gjuhës shqipe"; Ëngjëll Mashin i cili përmënd Himarën dhe Kaonët; Mikel Skutarin i cili përmëndet se ka nënën nga Himara. Veç kësaj ai analizon edhe disa udhëtarë të huaj që kanë vizituar Shqipërinë apo kanë shkruar për të - Strabonin, majorin Lik, Henri Holland-in-duke bërë një shënim të veçantë për Pano Bixhilin ( cilësuar si Vercilli), si dhe studjuesin gjerman Hahn. 1. Nilo Katalano (Nilo Catalano) Nilo ka lindur më 1637 në Terra di Massa, Siqili. (ose në Castagni apo Catanea). Në 16 Mars 1659 në moshën 22 vjeçare vishet murg i urdhërit të bazilianëve. Nuk dihet me saktësi, por para vitit 1682 dërgohet në manastirin bazilian të Mezoiuzos, (shqip Munxifs) ku filloi të praktikojë shqipen dhe mëson greqishten. Më pas në 1682, Propaganda Fide e dërgon në Korsikë, ku qëndron tre vjet, ndonëse me shëndet të ligur.Kthehet në Munxifs rreth viteve 1687-1693. I ishte vënë studimit të gjuhës shqipe dhe përdorte alfabetin e Veriut, atë të përdorur nga Budi edhe me ndonjë gërmë cirilike. Në 1692 ai pyetet nga gjenerali i urdhërit të bazilianëve Pitero Meniti " në se nuk e kish më dëshirën për të shkuar në vëndet e Lindjes. Përgjigjet në 02 Gusht 1692 se " do të ish gjithmonë gati". Katalanoja kish stjudjuar vite për shqipen- kish rënë në kontakt me librat e Budit dhe të Bardhit, si dhe ka mundësi të Bogdanit. Ka shumë mundësi të kish dëgjuar për misionet e françeskanëve në Veri të Shqipërisë si dhe të bazilianëve në Jug të Shqipërisë. Po ashtu mund të kish dëgjuar se në Himarë në 1637, ishte vënë në gjuhën shqip një katekizëm i vogël katolik, i cili nuk pa dot dritën e botimit pasi një vit më parë në Romë ish botuar punimi i Budit. Ky katekizëm ish bërë me inisiativën e Neofit Rudino-it dhe me ndihmën e ndihmësit të tij Dhimitrit nga Dhërmiut, i cilësuar me mbiemrin Gjileku. Më 04 Janar 1693 Nilo Katalanoja dorëzohet kryepeshkop i Durrësit, në kolegjin e Propagandës Fide në Romë nga kryepeshkopi i Ohrit, baziliani Onufër Konstandini. Në 13 shkurt 1693, së bashku me një murg arbëresh, Filothe Zassin, dhe një italian nga Friuli, Lorenzo Mariotti, takohen në Napoli. Në 10 Maj 1693, pasi u vonuan për shkak të motit të keq, ata arritën në Himarë, duke kaluar nga Korfuzi. Katalanoja i pëlqeu që ta kalonte verën në Dhërmi " vënd i shëndetshëm dhe plot ujra" (sipas Zasit). Po sipas tij, ardhja e misionarëve u prit mirë pas një mungesë prej 23 vjetësh të një misioni ( i pari i hapur nga Neofit Rodino-i). Misionarët filluan punën e tyre duke predikuar nëpër fshatrat e Bregdetit si dhe të Labërisë - përfshirë Dukatin, Tërbaçin, Kuçin, Zhulatin. Nilo thekson se në tërë fshatrat predikimi bëhej shqip me përjashtim të tre fshatrave- Himarë, Dhërmi dhe Palasë- në të cilat flitej greqisht. Puna e misionarëve filloi me hapjen e shkollës në Dhërmi, fshat, që sipas tyre, qe me 1850 shtëpi (??? KVJ). Shkolla kish 80 nxënës - gjë që për kohën qe tepër e madhe. Të djelave fëmijëve u mësohej edhe katekizmi. Vinin nxënës edhe nga fshatra rreth e qark - si Dukati dhe Tërbaçi, bile është raportuar se vinin edhe nga Vithkuqi - afro rreth 5 ditë udhë larg. Nxënësve u mësohej shkrimi dhe leximi në greqisht dhe arithmetika, padyshim me tepër interes për njerëzit e zonës që të mbanin hesapet e tyre. Më vonë Kastrati argumenton se në shkollë mësohej vetëm në gjuhën shqipe, ku përdorej edhe ?Gramatika? e bërë nga Katalanoja. Nilo predikonte edhe në shqip, në Vuno ( me 660 frymë) edhe në Pilur (500 frymë). Në Vuno Katanoja sëmurët për vdekje dhe megjithë përpjekjet për ta çuar me anije përmes Porto Palermos në Korfuz, vdiq në duart e Zasit. U detyruan ta kthenin në Dhërmi dhe më 04 Qershor 1694 ta varrosnin. Më 16 Qershor 1694 " priftëria dhe pleqësia e Himarës" , i drejtohen Propaganda Fides. Ndër të tjera ata shkruajnë se Katalanoja " u sëmur në vëndin e quajtur Vuno më 17 të muajit të kaluar dhe më 03 të këtij muaji, me mësuesin dhe murgun tjetër, duke u nisur shpejt për të vajtur dhe mjekuar në Korfuz, me të kaluar Porto Palermon, ai vdiq. E kemi varrosur në kishën e Shën Thanasit, brënda Sancta Sanctorum. Dhe sipas rregullit e zakonit, kemi bërë shpenzime në Coliba
( përshpirtje).. d.m.th. grurë të zier, verë dhe grurë që u nda, dhe lëmosha të tjera, sipas zakonit të vëndit ashtu siç i përkiste një bariu të tillë, i cili po të kish jetuar, do të na ndriçonte dhe drejtonte të gjithëve". Letra datohet nga Dhërmiu. Ndërmjet atyre që e kanë nënshkruar janë protonoteri apostolik " papa Zaharia nga Himara - me llagapin " Dhimuco (italisht Dimuzzo)? i cili qe edhe mbrojtës i misionarëve; Dhimitri Protopapa i Dhërmiut; Kristofor Nina nga paria e vëndit - kavalier i dekoruar nga papa dhe kolonel i Venedikut - nga Dhërmiu. Ky dokument ruhet në Arkivin e Propagandës dhe është botuar nga Nilo Borgia. Në shpjegimet e mëvonshme, Jup Kastrati shpjegon se Himara qe një krahinë që i ka rezistuar pushtimit turk. Aty kanë gjetur strehë shumë shqiptarë që nuk nuk duruan zgjedhën e turkut dhe që për mungesë të mjeteve të jetesës detyroheshin që të shpërnguleshin për në Itali. Himara ka patur një lidhje që në kohën e Gjon Kastriotit me mbretërinë e Napolit. Kastrati nënvizon se himariotët ishin si të pushkës dhe të penës. Relacionet e murgëve bazilianë jain informacion të madh për këtë lidhje, e cila ishte politike më tepër se fetare. Himara, ngelur një nga vëndet e papushtuara nga turqit, kërkonte lidhje dhe ndihme nga Perëndimi, e veçanërisht nga Papa i Romës. Krerët e Himarës i kërkonin mbretit të Napolit, Papës ë Romës, Spanjës, Polonisë, Rusisë ndihma materiale. Në këtë kuadër, Papa dërgoi në Himarë misionarë bazilianë - të cilët në kishën katolike qenë më afër ritit grek ortodoks. Kastrati përmënd si të parin e këtyre misionarëve Neofit Rodino-in i cili ndejti në Himarë nga viti 1630 deri në 1642. Këtu Kastrati i lë vënd shkrimit të Dhimitër Shuteriqit, botuar në gazetën "Mësuesi" datë 23 qershor dhe 5 korrik 1963. Pas Neofit Rodino-it në shkollë punoi Konstatndin Onofrio, i cili dërgoi në Palasë doktor Krisafidën për të çelur shkollën shqipe në shtëpinë e kapedan Lekës. Në Dhërmi Onofrio kish mbrojtjen e Kavalier Nina-s. Stanislao citon në relacionin e tij për shkollën e Dhërmiut " Këtu u themelua një shkollë e vërtetë nga Konstantin Onofrio. Dhe kj shkollë ka dhënë frutet e saj të para". Më pas në Dhërmi arriti de Kamilis Xhovani. Në një letër të dërguar ai shkruan si më poshtë " Himariotët ( për ti dalluar nga dhërmiotët KVJ) më kanë shkruar lutje - e me shumë kërcënime- që të shkoj tek ata për të dhën mësime në shkollë, por unë do të qëndroj këtu në Dhërmi". Sidoqoftë ai dha mësim edhe në Himarë. Duke qenë se qe mësues i mirë, Kamilis kish shumë nxënës që vinin edhe Saranda, Lukova, Nivica, Piqerasi, Shën Vasili. Lëkurësi, Kudhësi etj. Edhe Stanislao ka dhënë mësime, por në këtë kohë kontradiktat me kishën ortodokse, që kishin filluar edhe me Kamilis, u ashpërsuan.
2. Engjëll Mashi (faqe 552) Jup Kastrati shtjellon edhe pikpamjet e Engjëll Mashit. Dukë u mbështetur në historianët antikë, si Plini, Straboni, Livi, ai thotë " Shkodra, Ulqini, Dibra, Korona, Durrësi, Dhërmiu dhe të tjera që vijojnë, edhe sot e tutje, të flasin shqipe".
3. Mikel Skutari ( faqe 569) "Katundi i tij i lindjes, Shën Konstanini Arbëresh, u themelua prej shqiptarëve të mërguar që u shpërngulën në vitin 1478 nga Shkodra dhe nga Kruja. Mikle Skutari lindi më 7 Tetor 1762. I ati i tij, Konstandini, ishte me prejardhje nga Shkodra, kurse e ëma, Helena Paçe, ishte me zanafillë nga Himara. Ajo rridhte nga familja e helenistit dhe e folkloristit të shquar shqiptar, Tomazo Paçe". Mikel Skutari ka botuar më 1825 librin " Të dhëna historike mbi origjinën dhe vendosjen e Arbëreshëve në Mbretërinë e Siçilive, mbi naturën gjuhën dhe ritet e tyre". Ai është nga të parët që pohon lidhjen e shqipes me ilirishten.

**shendelli** · 06-05-2003, 12:01

Fragmente nga libri "Krishtërimi në Shqipëri" Imzot Zef Mirdita

mzot Zef Mirdita në librin "Krishtërimi në Shqipëri" (botuar në Prishtinë në vitin 1998) përmend në faqen 184 se pas luftës së parë(1768 -1774) dhe pas luftës së dytë(1787-1891) ruso-turke. Kur himariotët ngritën krye, fillon islamizimi i dhunshëm i tyre. Më pas ai vazhdon duke përshkruar edhe masakrën e bërë "ditën e Të Shtunës së Madhe, në vigjilien e Pashkëve të vitit 1798, gjatë liturgjisë së kësaj Nate të Madhe, i masakron banorët e fshatrave Shën Vasil dhe Nivic Bubar; kurse pjesën tjetër si robër, i dërgon në Artë".

Në pjesën "Roli i Rendeve dhe i klerit Dioqezan në Zhvillimin e Arsimit, Shkencës dhe Kulturës Shqiptare", ai nuk trajton fare Himarën tek Bazilianët. Ndërkaq përmëndet fjalori i
Nilo Catalonos nga Massina(1637-1694), i zotëruar prej Giuseppe Schiros "Vocabolario albanese-italiano e italo-albanese në gegnishte(citohet Namik Resuli - Kontributi i misionarëve italainë në zhvillimin e kulturës shqiptare - p. Zef Valentini, në Shejzat - Le pleiadi XIV/10-12/1970, fp.316.

Por Himara përmëndet gjatë trajtimit të Benediktinëve "derisa në Himarë dominonin kryesisht murgjit ortodoksë të rregullit bazilian, por edhe të ritit oriental katolik" (duke cituar Farlati) Illyricum Sacrum VII fq. 383,436 Fulvio Cordignano, Antichi monasteri benedettini e loro benemerenze in Albania, në CC vol.II fq.412.

Në faqen 321 të librit ai citon "Në 1585 bëhen përpjekjet që në Apuli (Bari ose Lecce) të hapet Collegio albanese e më vonë në vitin 1630 hapet kolegji i bazilianëve. Kah çereku i fundit i shekullit XVII hapen dy shkolla në Himarë-në Dermë dhe në Vunë Paljas, ku mësonin priftërinjtë Nefit Rodini(1632-1642) Konstandin Onufri. Njëri e ka hapur në vitin 1669 misionari d. Djon Camillis, rregulltar i rendit bazilian të ritit greko katolik. Megjithatë kjo shkollë u mbyll me dhunë, pas mallkimit dhe ekskomunikimit të peshkopit vëndas ortodoks. U rihap në 1680 nën mbrojtjen e Kongregatës de Propaganda Fide nga Roma..."

**shendelli** · 06-05-2003, 12:03

3. Virgjili "Eneida" Përktheu Henrik Lacaj, Shtëpia Botuese "BUZUKU" Viti 2000 f. 109.

Vargu 470

"...na ikin sysh krejt malet e feakëve
Kalojmë në fund brigjeve të Epirit
Dhe hyjmë pastaj në portin e Kaonisë
Dhe jemi pranë qytetit të lartë Butrint..."

...Me vdekjen e Neoptolemit, pra një pjesë e mbretërisë kaloi nën zotërimin e Helenit që bash prej emrit të Kaon Trojanit vargu 535 i quajti Kaoni këto krahina dhe ndërtoi mbi këto lartësira Pergam të ri, tjetër qytëzë iliake...

Vargu 807 "

...Edhe i biem detit aty prane Keraunies
Nga fare lehtë kalohet në Itali,
Se rruga është shumë e shkurtër

Tema: Te Verteta Te Panjohura E Te Pathena Per Himaren

Funksionet e Temës

Te Verteta Te Panjohura E Te Pathena Per Himaren

Tema të Ngjashme

Himara, e vërteta që nuk duhet fshehur

Te Verteta Te Panjohura E Te Pathena Per Himaren

Berisha: Disa prej mediave, hanxharë të mafies

E verteta ne Histori

E Verteta

Regullat e Postimit

Projekti Albasoul

Komuniteti i Forumit

Rreth Nesh

Kërko

Krijoni Kontakt