Sotir Kolea

[Albo]

Si u zhduk nga komunistët vepra e Sotir Koleas


Nini Haxhistasa Mano, mbesa e ish-drejtorit të Bibliotekës Kombëtare, Sotir Kolea

Drejtor i Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar në kohën e Ahmet Zogut, njihet sot si një ndër intelektualët më të shquar shqiptarë, që hodhi bazat në këto dy institucione të rëndësishme të kulturës sonë. Një nga pasardhëset e Koleas, e cila disponon të gjithë fondin e shpëtuar të tij, Nini Haxhistasa Mano, po përgatit e do të sjellë së shpejti një botim për të gjithë veprën dhe jetën e këtij intelektuali. Përmes një bisede ajo na zbulon fondin e Koleas, qëndrimin e padrejtë karshi figures së tij, që çoi deri në zhdukjen e veprës e sendeve personale. Mano na vë në dispozicion disa letërkëmbime të Sotir Koleas me mikeshën e tij Musine Kokalari dhe mikun e tij Lef Nosi. Duke e pasur të pamundur paraqitjen e plotë të veprimtarisë së tij, do të botojmë megjithatë një promemorie që Kolea i drejton më 1919 Gabrielle D’Anuncios, përmes së cilës i bën thirrje ndërgjegjes së poetit që të pengojë etjen pushtuese të Italisë. Më 26 mars 1920, Kolea akuzon në një artikull Kryeministrin e Italisë, Nitti, për manipulimin e shtypit italian rreth të vërtetës së sjelljes së Italisë ndaj Shqipërisë. Vetëm 19 vjeç ai fliste 7 gjuhë të huaja: greqisht, turqisht, latinisht, frëngjisht, bullgarisht, italisht, rumanisht, spanjisht, të cilave më vonë, do t’u shtoheshin gjuhët angleze, arabike dhe malgashe, plot 10 gjuhë. Pa mbushur 20 vjeç, u bashkua me lëvizjen e patriotëve shqiptarë për pavarësi. Në vitin 1911 zgjidhet sekretar i shoqatës “Bashkimi” në Egjipt dhe për 15 vjet nga fundshekulli XIX dhe 10-vjeçari I parë i shekullit XX, dallon për kontribut aktiv për arritjen e Pavarë- sisë së Shqipërisë, organizon dhe drejton shoqata atdhetare në emigracion, polemizon me politikanë europianë për çështjet kombëtare etj. Kolea përfshihet në projektet diplomatike dhe publicistikës pas Pavarësisë në ndihmë të shërbimeve diplomatike dhe përfaqëson kombin në dyert e kancelarive të Europës.


Në 1913 është ndër organizatorët e Kongresit të Triestes. Edhe si publicist e gazetar mbrojti integritetin territorial të vendit dhe luftoi për forcimin e ndjenjës kombëtare përmes gazetave “Besa”, “Dielli”, “Leka”, “Shekulli i ri” etj.

Ju jeni një ndër pasardhëset e intelektualit dhe atdhetarit Sotir Kolea, për të shtuar se jeni ndoshta e vetmja që ruani pjesën më të madhe të fondit të mbetur prej tij. Çfarë ruhet në të dhe pse lind nevoja e publikimit?

Për herë të parë me një pjesë, por shumë të kufizuar, të fondit Kolea u njoha në AQ në vitin 1982, për 80-vjetorin e Pavarësisë ku punova për një studim që e referova në Berat, mbi figurën e tij. Atëherë historiani beratas, prof. Kristaq Prifti, më tha: “Nini, ti duhet ta shkruash portretin e plotë të këtij patrioti të madh”. Por asokohe isha e re e më dukej peshë gati e pamundur që të merresha me këtë figurë aq poliedrike. Sot, pasi kam punuar me muaj të tërë duke prekur gjithë fondin Kolea, ku zbulova një veprimtari të shumanshme të dajës së tim eti, nuk kam më frikë, por më tremb mendimi nëse do t’ia dal ta bëj të njohur sa duhet këtë patriot. I kam të gjitha fotokopjet e fondit dhe po punoj për një botim të plotë mbi aktivitetin dhe jetën e Koleas. Ndërsa me fjalorët, proverbat, studimet historike të tij po punon stërnipi tjetër, Aleksandër Meksi. Të dy e quajmë “punë nderi” dhe “japim llogari” në kuptimin e mirë përballë 15 stërmbesave dhe stërnipërve të dajës së prindërve tanë, sepse duam ta botojmë të plotë gjithçka la Sotir Kolea.

Ai kishte lidhje dhe ruante raporte me një pjesë të mirë të elitës intelektuale dhe atdhetare të kohës kur jetoi, gjë që vërtetohet edhe përmes letërkëmbimeve të ndryshme, mes të cilëve Mit’hat Frashëri, Lef Nosi etj. Cilët ishin miqtë e tij më të mirë dhe ç’mund të zbulohet për këtë pjesë?

Zënë vend të madh korrespondencat me Jani Vreton, Thanas Tashkon, Jani Vruhon, Mit’hat Frashërin, Lef Nosin, Terenc Toçin etj. në fondin Kolea, ku lexon këmbim idesh për çështje të kombit, kritika ndaj veprimeve spekulative të personave të ndryshëm, në emër gjoja të atdheut etj. Në vitet 1912-1920 bashkëpunon me Ismail Qemalin, zgjidhet anëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Parisit dhe në Këshillin Administrativ franko-shqiptar në Paris, caktohet mes anëtarëve të delegacionit shqiptar në Konferencën e Londrës si aktivist e patriot i kolonisë shqiptare të Egjiptit. Por ai nuk vajti për mosbesueshmëri personale për disa nga pjesëmarrësit dhe kërkoi që delegacionin ta kryesonte princi Fuad i Egjiptit me origjinë shqiptare. Pas vitit 1920, duke kuptuar mosmarrëveshjet e mëdha mes forcave të ndryshme politike shqiptare, etjen e tyre për pushtet, i zhgënjyer, Sotir Kolea tërhiqet. Në një letër dërguar Mit’hat Frashërit, më 25 mars 1920, shkruan: “Kam frikë se do na mbetet zakon në këtë të lumtur Shqipëri se gjithë qeveritë që shkuan gjer më sot, hëngrën, pinë, lanë duart, e dolën”. Sotiri u vendos në Madagaskar, e më pas, në Marsejë, deri në janar 1928 kur u emërua drejtori i Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar. Ka letërkëmbime me Margaret Hazllëk, gjuhëtarë të huaj etj.

Në jetën personale Sotir Kolea zgjodhi të mos martohet dhe të mos krijojë një familje të vetën. Megjithatë, a mund të zbulohet më tepër në këtë kënd personal të jetës së tij, nëse kemi parasysh marrëdhëniet e ndryshme që ai krijoi në ato vite?

Im atë tregonte se kur e pyesnin përse nuk kishte krijuar familje, Kolea thoshte me të qeshur: “Jam martuar me Shqipërinë” dhe në fakt, gjithë pasurinë e përdori për atdheun dhe çështjen kombëtare. Jeta e tij kaloi nëpër shumë vende, por nga letrat e tij kupton se lidhjet me fisin nuk i shkëputi kurrë. Kupton se mungesën e një familjeje të vetën, Kolea e kalonte deri dhe me të vegjlit. Në një letër që i dërgon kunatit Vangjel Haxhistasa, gjysh i Margarita dhe Kristaq Tutulanit kupton se si i trajtonte të vegjlit mbrëmjeve “…po e nis me Ritën, çupa është mirë por kemi ca halle se qysh do të jetë i pjekurit të saj me usta Kristaqin….halli i dytë është se baboja dhe mamaja duan ta martojënë Ritënë, enish ajo nuk do dhe prëmë paska pasur të qara të papushuara gjersa i dhamë fjalënë se s’kanë për ta martuarë…..”, një komunikim e sjellje e pazakonshme për kohën. Diku qorton një mbesë se po bije preh e zakoneve të grave që nuk dalin nga dera, diku këshillon një nip për transaksionet financiare, diku përshëndet me simpati fejesën e një nipi me një vajzë myslimane.

Pati ndonjë histori dashurie apo njohje që mund të zbulohet?

Ka shumë letra në frëngjisht me një mike, por ju lutem, mos prisni që t’jua them të gjitha në këtë intervistë.

Herë pas here, ju keni shkruar se ndaj Koleas në vitet e fundit të jetës së tij dhe pas vdekjes është bërë një padrejtësi e madhe, gjë që dëshmohet edhe me zhdukjen e një pjese të fondit të tij e jo vetëm…

Kolea bënte jetë të mbyllur, me pak lëvizje për shkak të punëve që kishte në duar dhe pendën nuk e lëshoi nga dora gjer pak ditë para vdekjes, për t’u shuar më 3 korrik 1945. U varros në varrezat e Elbasanit i nderuar nga shumë dashamirës, miq e të rinj elbasanllinj. Pas varrimit, familjarët e Koleas e gjetën derën e shtëpisë në lagjen Kala të dyllosur dhe një dry, ku një punonjës i gjykatës së Paqit nuk i lejoi të hynin brenda, me arsyetimin se “këtu ka dokumente me rëndësi kombëtare”. U rikthyen më 29 tetor 1945, ku një komision me ftuesin e gjykatës së Elbasanit, Sulejman Bedini, në prani të nipit Anastas Haxhistasa dhe mbesës, avokate Erifili Bezhani, hapi dhomën e dyllosur për të bërë inventarin. Të gjitha librat i kaluan Bibliotekës në Elbasan “për ruajtje”, ndërsa të afërmit nuk gjetën thuajse asgjë as nga objektet personale dhe materiale të Sotir Koleas, deri makinën e shkrimit, ku kishte shtypur mijëra fletë nga punimet e studimet nga fusha nga më ndryshmet.

Pse kjo sjellje ndaj figurës së Koleas? Cilat ishin raportet e tij me politikën e atyre viteve?

Trashëgimtarët nuk mësuan kurrë fatin e dokumenteve, dorëshkrimeve, letërkëmbimet e patriotit gjatë 57 viteve me patriotë shqiptarë, politikanë të fuqishme të Europës, deri me Departamentin e Shtetit në SHBA përgjatë viteve 1909-1943, as studime për leksikografinë, folklorin me 12.000 proverba, studimi për Kanunin e Lekë Dukagjinit, për Çamërinë, fjalorë dygjuhësh, shumë objekte personale me vlerë që kishte Sotir Kolea. Të afërmit e Koleas nuk kuptuan mbylljen e banesës ku jetoi Kolea dhe ishte një enigmë, mister që shoqëroi për dhjetëra vite biseda të shumta mes familjarëve të Koleas. Kur punoja në Arkiv me fondin Kolea, mbeta e befasuar kur lexova mbi ndërhyrjet dhe dhunimet, me të cilat shteti komunist përdhosi pas vdekjes veprën e Koleas.

Ju flisni edhe për një testament politik të lënë prej tij…

Patrioti Kolea kishte lënë një testament politik, shkruar më 17 mars 1935 në Tiranë dhe dorëzuar më pas te një noter në Elbasan të mbyllur në një zarf të madh, të dyllosur me katër vula me dyllë të kuq me mbishkrimin: “të hapet pas 50 vitesh”. Testamenti politik i Koleas nuk është gjetur ende. Por për të gjithçka bëhet e njohur nga letërkëmbimi, ose më mirë shkresë- këmbimet që gjenden në Arkiv që mbajnë vitin 1948, pra 3 vjet pas vdekjes së Koleas, fillimisht mes Institutit të Studimeve në Tiranë dhe Komitetit Ekzekutiv të Elbasanit e më pas, vetë Kryeministrisë.

Çfarë shkresash gjenden në këto letërkëmbime në Arkiv?

Në Arkiv gjendet shkresa e parë në datën 4.2.1948 e Institutit të Studimeve në Tiranë, drejtuar Komitetit Ekzekutiv në Elbasan, ku kërkohet “tërheqja e 4 arkave me veprat dhe dorëshkrimet e të ndjerit Sotir Kolea që ndodhen pranë Bankës së Shtetit në Elbasan”. Një dosje e plotë me 34 fletë fsheh gjithë korrespondencën mes këtyre dy institucioneve, ku bashkë me 4 arkat me dorëshkrimet dhe shkresat e Koleas, kërkohet në mënyrën më të ulët të gjendet noteri në Elbasan, tek i cili është dorëzuar ky zarf. Kërkohet informacion për qëndrimin e tij politik gjatë luftës dhe pas, në kohën e shtetëzimeve që po bën pushteti popullor. Kërkohet që ky person të kontaktohet, të bindet edhe me force që të dorëzojë zarfin e mbyllur me katër vula të dyllosur me dyllë të kuq. Kërkohet që të hapet në mënyrë të padukshme dhe të lexohet testamenti politik që kishte lënë patrioti Sotir Kolea.

Sot, mundet të thotë dikush se ku humbën dorëshkrimet dhe objektet e Koleas?

Gjithë kjo që i ngjan një historie “shtrigash” mbyllet më një shkresë të datës 4 korrik 1948, ku njoftohet se “janë dorëzuar arkat me 14 fletë të daktilografuara, procesverbalin e librave, shkresave”, të cilat më pas janë transportuar në Tiranë, pranë Institutit të Studimeve. Sot nuk është në gjendje të tregojë askush se ku “humbën” objektet personale të Koleas, mes tyre objekte me shumë vlerë, mbledhur prej tij në botë, që nga Ballkani, Greqia, Egjipti, India, Madagaskari, Zvicra, Italia, etj.

Panorama

[Albo]

Letrat e Sotir Kolese:







Panorama