Islami dhe fetë e tjera

[Ceni-1]

Islami dhe fetë e tjera

By: Nga Ismail Faruki

Faruki ka qenë themeluesi i Institutit Ndërkombëtar të Mendimit Islam në Herdon, Virxhinia. Versionet e mëparshme të këtij artikulli janë botuar rreth fund vitit 1970, po ashtu në gazetën amerikane të Shkencave Shoqërore Islame rreth vitit 1985.

Përmbajtja

Meta-religjioni Islam
a. Judaizmi dhe Krishterimi
b. Fetë e tjera
c. Islami dhe gjithë njerëzimi

Meta-religjioni Islam në Histori
a. Umeti Hebre
b. Umeti i Krishterë
c. Umeti i feve të tjera

Drejt një teorie Islame të meta-religjionit
Marrëdhënia e Islamit me besimet e tjera është e themeluar nga Zoti në Kur’an. Asnjë mysliman nuk mund ta mohoj atë, derisa Kurani të jetë për të burimi thelbësor fetar. Myslimanët e shohin Kuranin si fjalën e saktë dhe të pandryshuar të Zotit, si shpallje e vullnet të Tij përfundimtar, e përcaktuar për gjithë kohërat dhe gjithë hapësirat, për gjithë njerëzimin.
I vetmi konflikt, kundërshtim i mundshëm për myslimanët janë mospërputhjet në interpretim. Por brenda kësaj sfere, shtrirja e mospërputhjes është e kufizuar në dy drejtime. Së pari, vazhdimësia e praktikës myslimane përgjatë shekujve ngren një testament të parefuzueshëm ndaj kuptimeve të atribuara në ajetet Kur’anore. Së dyti, metodologjia e ortodoksisë Islame në komentim qëndron si parim i leksikografisë, gramatikës dhe sintakës arabe, të cilat kanë qëndruar të pandryshueshme dhe në përdorim të vazhdueshëm nga miliona njerëz që me kristalizimin e tyre në Kur’an, nuk lënë asnjë kundërshtim pa zgjidhje. Këto fakte shpjegojnë universialitetin me të cilat parimet Kur’anore u kuptuan dhe u vëzhguan, pavarësisht larmisë së gjerë të mundshme të kulturave etnike, gjuhëve, racave dhe zakoneve që e karakterizonte botën myslimane, nga Maroku në Indonezi, nga Rusia dhe Ballkani drejt zemrës së Afrikës.
Për sa u përket jomyslimanëve ata mund t’i kundërshtojë parimet Islame. Megjithatë duhet ta dinë, se Islami nuk i paraqet dogmatikisht parimet e tij, për ata që besojnë apo që duan të besojnë, tërësisht. Ai e bë këtë në mënyrë racionale dhe kritike. Na vjen i armatosur me argumente logjike dhe koherente dhe pret miratimin tonë në terrene racionale, si rrjedhim të domosdoshme. Nuk është legjitime që të grindemi mbi baza relative të shijes personale apo të përvojës subjektive. Propozoj ta analizojmë marrëdhënien konceptuale Islame në tre faza: ajo që ka lidhje me Judaizmin, me Krishterimin dhe me besimet e tjera, po ashtu e cila përkon në besime të atilla, si edhe me gjithë qeniet njerëzore, qofshin ata prej këtyre besimeve apo prej asnjërit prej tyre.

A. Judaizmi dhe Krishterimi

Islami u ka dhënë këtyre dy feve status të veçantë. Pikë së pari secila prej tyre është fé e Zotit. Themeluesit e tyre në tokë, Abrahami, Moisiu, Davidi, Jezusi janë profetë të Zotit. Të cilët kanë përçuar–Teuratin, Psalmet, Ungjillin— që janë shpallje nga Zoti. Të besuarit në këta profetë, po ashtu edhe në shpalljet që ata përcollën është shtyllë e besimit të vërtetë Islam. Mosbesimi ndaj këtyre profetëve, madje dallimi mes tyre është mohim. “Allahu është Zoti ynë dhe Zoti juaj, Një dhe Zoti i Vetëm.” Zoti i përshkruan profetit të Tij Muhammed a.s dhe pasuesve të tij që, “të besojnë në gjithçka është shpallur nga Zoti”; “Secili i besoi All-llahut, engjëjve të Tij, shpalljeve të Tij, të dërguarve të Tij. Ne nuk bëjmë dallim në asnjërin nga të dërguarit e Tij” (Kur’an 2:285)
Për t`u treguar hebrenjëve dhe të krishterëve, që kundërshtojnë këtë vetindentifikim, po ashtu pretendojnë një monopol përjashtues mbi profetët e mëparshëm, Kur`ani thotë: “ A pretendoni se Ibrahimi, Ismaili, Is-haku, Jakubi dhe pasardhësit kanë qenë jehudi ose të krishterë?”Thuaj: “A e dini ju më mirë apo All-llahu? Kush është më mizor se ai, që e ka dëshminë e All-llahut pranë veti dhe e fshehë. All-llahu nuk është i panjoftuar me veprimet tuaja”. (Kur’an 2:140) “Thuaj: “Ne i kemi besuar All-llahut, edhe asaj që na u zbrit neve, edhe asaj që i është zbritur Ibrahimit, Ismailit, Is-hakut, Jakubit dhe pasardhësve. Edhe asaj që i është dhënë Musait dhe Isait, edhe asaj që i është zbritur të gjithë pejgamberëve nga Zoti i tyre. “Ne nuk bëjmë kurrfarë dallimi në mes tyre dhe ne vetëm Atij i jemi dorzuar” (Kur’an 3:84) “Ne të frymëzuam ty me shpallje sikurse e patëm frymëzuar Nuhun dhe pejgamberët pas tij; e patëm frymëzuar Ibrahimin, Ismajlin, Is-hakun, Jakubin dhe pasardhësit e tij, Isain, Ejubin, Junusin, Harunin, Sulejmanin, e Davudit i patëm dhënë Zeburin.” (Kur’an 4:163)
“All-llahu është Një, e nuk ka të adhuruar (Zot) pos tij, është i përjetshëm mbikëqyrës. Ai ta zbret ty (Muhammed) librin me argument që është vërtetues i librave të mëparshme. Ai e zbriti më parë Tevratin dhe Inxhilin.Udhërrëfim për njerëz, e zbriti edhe Furkanin (dalluesin e së vërtetës nga gënjeshtra). S'ka dyshim se ata që mohojnë argumentet e All-llahut i pret ndëshkimi i rreptë. All-llahu është ngadhënjyes, shpagimtar.” (Kur’an 3:2-4) “S'ka dyshim se kush e beson All-llahun (sinqerisht) e beson ditën e gjykimit dhe bën vepra të mira, qoftë prej atyre që besuan, prej jehudivë, prej sabiinëve (të krishterë që adhurojnë yjtë), prej të krishterëve, për ta nuk do të ketë frikë as pikëllim (me kusht që të kenë pranuar të dërguarin e fundit- Muhammedin).” (Kur’an 5:65)
Respekti me të cilin Islami e konsideron Judaizmin dhe Krishterimin, themeluesit dhe shpalljet e tyre, nuk është thjesht mirësjellje, por njohje e pranim i fésë së vërtetë. Islami i sheh ato brenda botës jo si “pikëpamje të tjera”, të cilat duhet t’i tolerojë, por duke qëndruar de juro, si besime të vërteta të shpallura nga Zoti. Për më tepër, statusi i tyre i ligjëruar nuk është as shoqëroro-polik, as kulturor apo qytetërues, por vetëm fetar. Për këtë arsye Islami është unik. Pasi asnjë fe tjetër në botë nuk ka shprehur besimin në të vërtetën e feve të tjera, një kusht i domosdoshëm për besimin e tyre dhe dëshminë e tij.
Pajtueshmërish, Islami pason këtë njohje të vërtetë fetare me Judaizmin dhe me Krishtërimin ndaj përfundimit të tij logjik, domethënë vetindetifikim bashkë me to. Identiteti i Zotit, burimi i shpalljes në të tri fetë, domosdoshmërish çon tek identiteti i shpalljeve dhe i feve. Islami nuk e sheh veten të ardhur nga skena ex nihilo fetare, por si një riafirmim i të njëjtës të vërtetë të paraqitur nga gjithë profetët pararendës të Judaizmit dhe Krishterimit. Të gjithë konsiderohen si myslimanë, shpalljet e tyre konsiderohen si një dhe e njëjta me shpalljen tonë. Së bashku me Hanefizmin, besimi monoteist dhe etik i Arabisë para-Islame, Judaizmi, Krishterimi dhe Islami përbëjnë kristalizim për një dhe të njëjtës ndërgjegje fetare, thelbi dhe esenca e të cilës është një dhe e njëjtë. Uniteti i kësaj ndërgjegje fetare lehtësisht mund të shihet nga historianët e qytetërimit, të interesuar për Lindjen e Afërme të lashtë. Po ashtu është e dukshme në letërsinë e lashtë të këtyre popujve, madje është mbështetur në unitetin e teatrit fizik apo gjeografinë e tyre, në gjuhët e tyre (kjo është arsyeja që janë quajtur “Semite”) si dhe në unitetin e shprehjes artistike.
Ky unitet i vetëdijes fetare të Lindjes së Afërme konsiston në pesë parime kryesore, të cilat karakterizojnë letërsitë e njohura të popujve të këtij territori. Ato janë:
1) pangjashmëria e Zotit, e Krijuesit, ndaj krijesave të Tij, ndryshe nga qëndrimet e egjiptianëve, Indianëve apo kinezëve të lashtë, sipas të cilëve Zoti apo Absoluti është i shkrirë/imanent brenda krijesave të Tij;
2) qëllimi i krijimit të njeriut nuk është as vetësoditje e Zotit, as kënaqje njerëzore, por shërbim i pakushtëzuar për Zotin në tokë
3) Lidhja e Krijuesit me krijesën, apo vullneti i Zotit është përmbajtja e shpalljes, e cila është e shpallur në sajë të ligjeve, të detyrueshme dhe urdhëresave morale;
4) njeriu, robi, është zot i pronës nën Zotin, i aftë për ta transformuar atë nëpërmjet veprës së tij efikase me të cilën Zoti dëshiron të jetë;
5) nënshtrimi dhe përmbushja e njeriut ndaj urdhrit hyjnor në lumturi dhe në mirësi, që i kundërvihen vuajtjes dhe dënimit, kështu duke bashkuar së bashku drejtësinë tokësore me atë kozmike.

Uniteti i fesë “Semite” dhe i vetëdijes kulturore nuk ishte i ndikuar nga ndërhyrjet e egjiptianëve në ditët e perandorisë së tyre (1465-1165 e.s.), as nga Filistinët prej Kaftorit (Kreta?), as nga Hititët, Kasitët apo “Populli i maleve” (Fiset Ariane?), të cilët ishin semitizuar dhe asimiluar, pavarësisht pushtimeve të tyre ushtarake. Islami e ka marrë gjithë këtë si të qenë. Ka thirrur traditën qendrore fetare të popujve Semitë “Hanifizmin” dhe e identifikoi veten me atë. Fatkeqësisht për dijetarët e hershëm myslimanë që përfituan nga kjo mprehtësi, njohuritë për gjuhën, historinë dhe letërsinë që serviren sot nga arkeologjia dhe disiplinat e Lindjes së Afërme të lashtë nuk ishin akoma të disponueshme. Si rrjedhim ata u kacavarën pas copëzave më të vogla të traditës gojore, të cilat ata i sistemantizuan për ne nën rrjedhën e “Historisë së Profetëve”. Duke lexuar materialet e tyre, duhet të kujtojmë se njohuria e saktë e Abrahamit, e Jul Cesarit, e Amr ibn al As dhe e Napolonit rreth Sfiniksit apo piramidave të Egjiptit, si për shembull, ishte equa d.m.th. nil asgjë, zero.
Koncepti Islam “Hanif” nuk mund të krahasohet me konceptin e Ka Rahnerit “të krishterëve anonimë”. Hanif është një kategori Kuranore jo risi e një teologjie të re të përqafuar nga përjashtuesit e kishës së tij që pretendojnë mirësinë hyjnore. Ajo ka funksionuar brenda sistemit të konceptimit Islam për katërmbëdhjetë shekuj. Atyre të cilëve u është atribuar janë paradigmat e besimit dhe të madhështisë së përfaqësuesve më të nderuar në jetën fetare, jo përçmim megjithë përafrimet tolerante të idealit fetar. Respekti Islam për profetët e lashtë dhe pasuesit e tyre duhet të vazhdojë edhe nëse hebrenjtë dhe të krishterët ndërpresin apo pakësojnë besnikërinë e tyre për ta. “Më të vlefshmit e Ibrahimit janë ata që me të vërtetë e ndjekin atë, këtë profet dhe ata që besojnë tek ai.”(Kur’an 3:68) Në Kur`an, të krishterët janë të lartësuar për vetëdisiplinim dhe përulje, nënshtrim, si dhe është deklaruar se ata janë më të afërmit e gjithë besimtarëve me myslimanët. “Gjithqysh ti do të vëresh se jehuditë dhe ata që i përshkruan Zotit shok (idhujtarët) janë njerëzit me armiqësi të fortë kundër besimtarëve (kundër myslimanëve). Ndërsa do të vëresh se më të afërmit si miq për besimtarët janë ata që thanë: "Ne jemi nesara-krishterë". Këtë ngase prej tyre (të krishterëve) ka dijetarë (ulema) dhe të devotshëm, dhe se ata nuk janë kryeneçë.” (Kur’an 5:82) Pavarësisht nga ky lavdërim për ta, për profetët dhe për librat e tyre hyjnorë, hebrenjtë dhe të krishterët do të insistonin në kundërshtimin e mospranimin e Profetit dhe të pasuesve të tij, Zoti i urdhëroi gjithë myslimanët t`i thërrasin hebrenjtë dhe të krishterët me këto fjalë: “Thuaju (o i dërguar): “O ithtarë të librit (Tevrat e Inxhil), ejani (të bashkohemi) te një fjalë që është e njejtë (e drejtë) mes nesh dhe mes jush: të mos adhurojmë, pos All-llahut, të mos ia bëjmë Atij asnjë send shok, të mos konsiderojmë njëri - tjetrin zotër pos All-llahut!” E në qoftë se ata refuzojnë, ju thoni: “Dëshmoni pra, se ne jemi myslimanë (besuam një Zot)!”(Kur’an 3:64)
Në mënyrë të dukshme, Islami u ka dhënë atyre maksimumin e asaj që mund t`i jepet ndonjë besimi tjetër. Ka pranuar si të vërtetë profetët dhe themeluesit e fesë tjetër, shpalljet dhe librat e tyre. Islami e deklaroi Zotin e tij si Zotin e besimit hebraik dhe të krishterë, si një dhe të njëjtë. I deklaroi myslimanët si ndihmës, shokë dhe përkrahës të pasuesve të besimeve të tjera, nën udhëzimin e Zotit. Nëse edhe pas gjithë këtyre ekzistojnë dallime, sipas Islamit ato nuk kanë asnjë rëndësi. Dallime të tilla nuk mund të jenë të konsiderueshme. Ato mund të kapërcehen dhe të zgjidhen me më shumë dije, vullnet apo dëshirë të mirë dhe njohuri. Islami i trajton ato si shqetësime të përditshme brenda një dhe të njëjtës familje fetare. Dhe për aq kohë sa të dyja e dinë se Zoti i vetëm është Zoti i çdokujt dhe kujtdo prej nesh, asnjë dallim dhe asnjë mosmarrëveshje nuk është jashtë zgjidhjes. Dallimet tona fetare, kulturore, shoqërore, ekonomike dhe politike të gjitha mund të hartohen nën parimin se Zoti i vetëm –askush prej nesh, as pasionet tona, as egot apo paragjykimet tona -është Allahu.

B. Fetë e tjera

Islami na mëson se fenomeni i profetësisë është universal; i cili ka zënë vend kudo në hapësirë dhe kohë. Kur`ani pohon “Secilit njeri ia kemi ngjeshur në qafë fluturaken (shënimin - për veprimin) e tij, e në ditën e gjykimit, Ne do t'ia prezantojmë atij libër të hapur, "Lexo librin tënd, mjafton të jesh sot vetë llogaritës i vetvetes". Kush e udhëzon veten në rrugën e drejtë, ai e ka udhëzuar vetëm vetveten e vet, e kush e humbë (rrugën), ai e ka bërë humbjen kundër vetvetes së vet, e askush nuk do ta bartë barrën e tjetrit. E Ne nuk dënuam askënd para se t'ia dërgojmë të dërguarin ” . (Kur’an 17:13-15) Pasohet nga drejtësia absolute e Zotit që Ai nuk do të jetë përgjegjës për askënd derisa Ligji i Tij të jetë përçuar, përhapur dhe të jetë njohur. Të tilla përçuarje dhe përhapje janë ekzaktësisht fenomen i profetësisë. I njëjti parim funksiononte edhe në Lindjen e Afërme të lashtë, ku shtetet skalitnin ligjet e tyre në shtulla guri përkujtimore, të cilat i vendosnin kudo për njerëzit që t`i lexonin. Mosnjohja e ligjit hyjnor është me të vërtetë një argument kur nuk ekziston forca e shkujdesjes apo neglizhimit; dhe është gjithmonë një faktor zbutës. Sipas Islamit për të qenë absolutisht i drejtë, si edhe absolutisht i mëshirshëm dhe falës, Zoti asnjë popull nuk e ka lënë pa profet për t`u mësuar atyre ligjin hyjnor. Kur`ani pohon “ Ne të dërguam ty me atë që është e vërtetë, lajmgëzues e qortues, e nuk pati asnjë nga popujt që nuk pati të dërguar.” (35:24) Disa prej këtyre profetëve janë mjaft të njohur; të tjerët jo.Si rrjedhim as mosnjohja e hebrenjve, as të krishterëve, as e myslimanëve për ta nuk lë të kuptohet mosekzistenca e tyre. “Ne kemi dërguar pejgamberë para teje, për disa prej tyre të kemi njoftuar me rrëfimet e tyre, e për disa sish nuk të kemi njoftuar, e asnjë pejgamberi nuk i takoi të sjellë ndonjë argument, vetëm se me urdhrin e All-llahut. E kur të vijë koha e caktuar nga All-llahu, zbatohet gjykimi me drejtësi dhe aty atëherë dështojnë ata të kotit.” (Kur’an 40:78) Kështu i tërë njerëzimi i shkuari dhe i tanishmi është i aftë për vlera dhe lumturi fetare si dhe për të meta dhe dënimin, për shkak të profetësisë universale.
Siç e shpreh edhe Islami sistemi hyjnor është një drejtësi prefekte. Universalizmi dhe barazimtarizmi absolut janë themelor për të. Kështu fenomeni i profetësisë jo vetëm që duhet të jetë domosdoshmërish i pranishëm, por gjithashtu përmbajtja e saj duhet të jetë absolutisht e njëjtë. Nëse e ndryshme në secilin rast universalizmi i fenomenit do të ketë ndikim të vogël. Në këtë mënyrë Islami mëson se profetët e gjithë kohërave dhe vendeve kanë mësuar një dhe të njëjtin mësim; se Zoti nuk ka bërë dallim midis profetëve të Tij. Kur`ani pohon “Ne dërguam në çdo popull të dërguar që t'u thonë: “Adhuroni vetëm All-llahun, e largonu djajve (adhurimit të tyre)!” Ne asnjë nga të dërguarit nuk e dërguam ndryshe vetëm në gjuhën e popullit të vet, ashtuqë ai t'u shpjegojë atyre (në atë gjuhë).”(Kur’an 16:36) “Ne asnjë nga të dërguarit nuk e dërguam ndryshe vetëm në gjuhën e popullit të vet, ashtu që ai t'u shpjegojë atyre (në atë gjuhë). E All-llahu e lë të humbur atë që do, dhe e udhëzon në rrugë të drejtë atë që do. Ai është i fuqishmi, i urti.” (Kur’an 14:4)
Me këtë risigurim asnjë njeri nuk ka justifikim, të thotë se nuk kishte mundësi të njohjes së Zotit apo për t’iu bindur ligjeve të Tij. “Të dërguar që ishin lajmgëzues e kërcënues, ashtu që pas dërgimit të dërguarve njerëzit të mos kenë fakt (arsyetim) para All-llahut. All-llahu është i pavarur në sundimin e vet dhe di si të veprojë.” (Kur’an 4:165)
Në këtë mënyrë Islami e shtroi terrenin për një marrëdhënie me gjithë popujt, jo vetëm me hebrenjtë dhe të krishterët, profetët e të cilëve janë të konfirmuar nga Kur`ani. Duke qenë njëherësh marrës i shpalljes dhe i një shpalljeje që është identike me atë të Islamit, tërësia e njerëzimit mund të njihet nga myslimanët si barazisht e respektuar, siç edhe janë nga virtyti i shpalljes, po ashtu barazisht të përgjegjshëm, siç janë, për të pranuar Zotin si të vetmin Zot dhe për ti ofruar atij adhurim, shërbim dhe bindshmëri për ligjet e tij të përjetshme.
Nëse sipas Islamit gjithë profetët kanë përçuar të njëjtin mesazh, atëherë lind pyetja prej nga erdhi larmi e pa matë e feve historike të njerëzimit? Ndaj kësaj pyetje, Islami jep një përgjigje teorike dhe një praktike.

1) Në Islam mesazhet e gjithë profetëve kanë pasur vetëm një esencë dhe një thelb të përbërë nga dy elementë. Së pari tehuidi apo pranimi se nuk ekziston Zot tjetër përveç Një Zoti të vetëm që të gjithë e adhurojnë, i shërbejnë dhe i binden vetëm Atij. E dyta është morali, të cilin Kur’ani e përcakton si shërbim ndaj Zotit, për të vepruar mirë dhe për të shmangur të keqen.
اdo shpallje ka ardhur e modeluar me një sistem sjelljeje veçanërisht të zbatueshëm për popullin e saj, po ashtu të përshtatshëm ndaj situatës dhe kushteve historike. Ky përimtim nuk ndikon në esencën dhe thelbin e shpalljes. Nëse do të ndikonte atëherë drejtësia e Zotit nuk do të ishte absolute dhe pretendimet e universalizmit dhe barazimtarizmit do të binin. Në këtë mënyrë përimtimi në ligjin hyjnor duhet të ndikojë në “si-në” e shërbimit, jo qëllimin e tij apo të “çfarë-it”, e dyta është gjithmonë mirësi, drejtësi, ndershmëri dhe bindshmëri ndaj Zotit. Nëse ndikon ndonjëherë tek “çfarë-in”, duhet të ndodhi kështu vetëm në ato terrene që janë jothemelore dhe si rrjedhim të parëndësishme dhe aksidentale. Ky parim ka vlerë të veçantë të grumbullimit të humanitetit, qoftë potencialisht apo faktikisht, rreth parimeve të përgjithshme fetare dhe morale, si dhe të zhvendosjes së këtyre parime prej grindjes dhe prej relativizmit e subjektivizmit.
Ekziston një terren legjitim për morinë fetare në histori. Në mëshirën e Tij, Zoti ka marrë parasysh kushtet e veçanta të çdo njeriu. Ai u ka shpallur atyre një mesazh që është i njëjtë në esencë; por Ai ka përçuar tek çdokush prej tyre ligjin e Tij në një formë urdhëruese të përshtatshme për kushtet e tyre të veçanta, për shkallën e tyre të zhvillimit në shkallë njerëzore. Po e përfundojmë se dallime të tilla janë de juro pasi ata nuk ndikojnë në thelb.

2) Shkaku i dytë i larmisë fetare nuk është aq dashamirës sa i pari. I pari që pamë, është hyjnor; i dyti njerëzor. Të pranosh dhe të kryesh përçuarjen e vullnetit të Zotit, nëpërmjet shpalljes nuk është gjithmonë e mirëpritur nga gjithë popujt. Disa prej tyre të mveshur me intersa nuk pajtohen me sistemet fetare hyjnore dhe rrethana të shumta favorizojnë të tilla mosmarrëveshje.

Së pari, shpallja hyjnore veçanërisht gjithmonë ka përkrahur bamirësinë dhe altruizmin, ndihmën e të pasurve për nevojat materiale të të varfërve. Jo gjithmonë të pasurit e pranojnë në heshtje këtë moral urdhërues, ku ka mundësi të anojnë kundra saj.

Se dyti shpallja hyjnore është afërsisht gjithmonë në favor të rendit shoqëror të jetuarit. Këshillon për bindshmëri të ligjit dhe vetdisiplimim. Por gjithmonë vepron kështu nën supozimin e një rregulli drejtësie, i cili jo gjithmonë mund të jetë i pranueshëm për sunduesit dhe mbretërit, të cilët kërkojnë të kenë mënyrën e tyre. Pushteti i tyre mund ti prij ata kundra shpalljes shoqërore dhe etike.

Së treti, shpallja hyjnore gjithmonë i kujton njeriut që ta masë vetveten me referencat e Zot dhe ligjet e Tij, me referencë tek vetja e vet. Por njeriu është shumë krenar; dhe vetadhurimi është për të një tundim i përhershëm.
Së katërti shpallja i kërkon njeriut që të disiplinojë instinktet dhe ti ruaj nën kontroll emocionet. Megjithatë njeriu priret drej kënaqjes. Shfrenime të kënaqjes së instinktit dhe eksitimit emocional kanë theksuar jetën njerëzore. Shpesh kjo prirje lufton kundra shpalljes.

Së pesti, ku përmbajtjet e shpalljes nuk mësohen përmendësh maturisht dhe përpikshmërisht, po ashtu të mësohen dhe të vëzhgohen publikisht, nga numri më i madh i njerëzve, atëherë ato priren të harrohen. Kur ato transmetohen nga brezi në brez, po ashtu që nuk mëshirojnë zakonet publike të ndjekura nga të gjithë, urdhëresat hyjnore mund të vuajnë dobësim theksimi apo ndryshim.

Si përfundim, kur shpallja hyjnore ndryshon kufijtë linguistikë, etik dhe kulturorë—në të vërtetë, madje edhe brenda të njëjtëve breza, por mjaft i mënjanuar nga marrësi origjinal i kohës—mund të ndryshoj po ashtu edhe nëpërmjet interpretimit. اdo apo të gjitha rrethanat mund të sjellin rreth një shtrembërimi të shpalljes hyjnore.
Kjo është pse Zoti e ka parë më të përshtatshme ta përsërisë fenomenin e profetësisë, të dërgojë profetë për të ripërçuar mesazhin hyjnor dhe për ta rithemeluar atë në mendjet dhe zemrat e njerëzve. Ky injektim hyjnor brenda historisë është një vepër e mëshirës hyjnore. Eshtë i vazhdueshëm, gjithmonë i nevojshëm dhe i paparashikueshëm. Për ata që hetojnë se cila është përsiatja apo shkaku kryesor i dërgimit të Muhammedit në atë kohë dhe në atë vend, Kur`ani përgjigjet: “Zoti e di më së miri ku dhe kur të dërgoj profetë për të përçuar mesazhin e tij”.

C. Marrëdhënia e Islamit me gjithë qeniet njerëzore

Islami ka treguar veten të barabartë me gjithë fetë e tjera, qofshin ato të njohura, historike apo jo. Në të vërtetë madje edhe ndaj afetarëve dhe ateistëve—pavarësisht ngjyrës së tyre—Islami ka treguar veten në një mënyrë konstruktive, qëllimi i tij është rehabilitimi i tyre si anëtarë të plotë të shoqërisë.
Kjo marrëdhënie ndërton humanizmin Islam. Në rrënjët e tij qëndron arsyeja për krijim, arsyeja e të qenurit njeri. Përmendja e parë e planit hyjnor për të krijuar njerëzimin, ndodh brenda një bisede me engjëjt. “(Përkujto Muhammed) Kur Zoti yt u tha engjëjve: "Unë po krijoj (po përcaktoj) në tokë një zëvendës!" Ata thanë: "A do të vësh në të atë që bënë çrregullime dhe që derdh gjaqet, e ne të madhërojmë Ty me lavdërimin Tënd dhe plotësisht të adhurojmë!" Ai tha: "Unë di atë që ju nuk e dini!" (Kur’an 2 :30)
Engjëjt faktikisht janë krijuar nga Zoti për të vepruar si përcjellës të mesazhit të Tij dhe/apo si instrument. Nga vetë natyra, ata janë të paaftë të veprojnë ndryshe nga sa i ka udhëzuar Zoti për të vepruar, kështu ata janë të paaftë nga morali. Kategoria e tyre e domosdoshme, gjithmonë për të kryer pritjen e Zotit, i dallon ata prej krijesave njerëzore, që Zoti do të vendosur në tokë.
Në një tjetër pjesë dramatike dhe elokuente, Kurani transmeton: ‘Ne ua ofruam amanetin (obligimet) qiejve, tokës dhe maleve, e ato nuk deshën ta marrin përsipër atë dhe u frikësuan prej tij, ndërsa njeriu atë e morri mbi vete; dhe ai i bëri padrejtë vetes, dhe ishte i padijshëm. (Kur’an 33 :72)
Në qiell, në tokë dhe në male, vullneti i Zotit është përmbushur prej domosdoshmëri së ligjit natyror. Në këtë mënyrë krijimi për përjashtimin e njeriut, është i paaftë për të përmbushur pjesën më të lartë të vullnetit të Zotit, domethënë, ligjin moral. Vetëm njeriu është kaq i autorizuar, i është dhënë mundësia; pasi morali kërkon që përmbushja e tij të jetë e lirë; ku e kundërta apo alternativa e saj që është amoralja apo e pamoralshmja, mundësisht të përmbushet nga i njëjti person në të njëjtën kohë dhe në të njëjtin respekt. Është natyra e veprës morale që duhet të kryhet ndërsa agjenti është duke vepruar ndryshe. Pa këtë variant apo mundësi, morali nuk do të ishte moral. Nëse është bërë në mënyrë të pavetëdijshme apo nën trysninë e forcës, vepra e moralit mund të ketë vlera ulitare por jo të moralshme.
Përfaqësimi i Zotit në tokë do të thotë transformimi i krijimit të njeriut—duke përfshirë mbi të gjitha, vetveten—brenda modeleve të Zotit. Do të thotë përmbushje e bindur e urdhrave të Tij, e cila përfshin të gjitha vlerat, gjitha etikat urdhëruese. Urdhëresat më të larta janë të moralit. Derisa njeriu është i aftë për vepër të moralshme, vetëm ai mund të barti “të vërtetën hyjnore” prej të cilës iu shmangën nga frika “qielli, toka dhe malet”. Për këtë arsye njeriu ka rëndësi kozmike. Ai është krijesa e vetme nëpërmjet të cilit pjesa më e lartë e vullnet hyjnor mund të realizohet në hapësirë dhe në kohë.
Për të qartësuar arsyen e të qenurit njeri (raison d`être), Kur’ani retorikisht e pyet njeriun: “A menduat se Ne ju krijuam kot dhe se ju nuk do ktheheni te Ne?” (Kur’an 23:115). Kur’ani më tej lartëson “njerëzit me logjikë” që pohojnë: “Për ata që All-llahun e përmendin me përkujtim kur janë në këmbë, kur janë ulur, kur janë të shtrirë dhe thellohen në mendime rreth krijimit të qiejve e të tokës (duke thënë): Zoti ynë, këtë nuk e krijove kot, i lartësuar qofsh, ruana prej dënimit të zjarrit!”(Kur’an 3:191). Për mohuesit e një qëllimi të tillë për krijimin, Kur’ani u kthehet me një intonacion kategorik, madje sulmues: “Ne nuk e krijuam qiellin e as tokën dhe çka ka në mes tyre, pa qëllim (shkel e shko), ai është mendim i atyre që nuk besuan, pra dënimi me zjarr është mjerim për ata që nuk besuan.” (Kur’an 38:27). Për sa i përket përmbajtjes së qëllimit hyjnor, Kur’ani shpall “Unë nuk i krijova xhinët dhe njerëzit për tjetër pos që të më adhurojnë.”(Kur’an 51:56). Folja abade do të thotë adhuroj si edhe shërbej. Përdoret me këtë kuptim të dyfishtë në të gjitha gjuhët semite. Në Kur’an jepet një shtjellim i mëtejshëm me përgjigje më të specifikuara ndaj të njëjtave pyetje se përse krijimi? Pse njeriu? “Ai është i cili krijoi qiejt e tokën brenda gjashtë ditëve (fazave), e Arshi (Froni) i Tij kishte qenë (më parë) mbi ujë, që t'ju sprovojë, se cili prej jush është më vepërmirë. Nëse ti u thua: "Ju do të ringjalleni pas vdekjes!", ata që nuk besuan thonë: "Kjo (çka na thua) nuk është tjetër vetëm se magji e hapur".(Kur’an 11:7). “Ai është që ju bëri sundues (zëvendësues) në tokë (pas shkatërrimit të atyre që ishin më parë) dhe lartësoi në një shkallë më të lartë disa nga ju mbi të tjerët, për t'ju sprovuar në atë që ju dha. All-llahu është ndëshkues i shpejtë, është që falë e Mëshirues.” (Kur’an 6:165)
Me qëllim për ti mundësuar njeriut të përmbushi arsyen e tij të qenurit, Zoti e krijoi atë të aftë dhe “Vërtet, Ne e krijuam njerin në formën më të bukur ”. (Kur’an 95:4) Ai i dha atij gjithë aftësitë e domosdoshme për të arritur përmbushjen e urdhëresave hyjnore. Mbi të gjitha, “Ai që përsosi krijimin e çdo sendi, e krijimin e njeriut e filloi nga balta. Pastaj bëri që pasardhësit e tij të rrjedhin prej një pike uji të dobët. Mandej, Ai e formëson atë (në barkun e nënës) dhe nga ana e vet i jep shpirt atij dhe Ai është që juve ju pajis edhe me dëgjim, me të parit dhe me zemër, e pak send është ajo që ju falënderoni.” (Kur’an 32:7-9)
Mbi të gjitha Zoti i dha njeriut mendjen, arsyen dhe të kuptuarit, me të cilat të zbulojë dhe të përdori botën në të cilën jeton. Ai e krijoi tokën dhe gjithçka në të –në të vërtetë, tërësia e krijimit përfshin veten e njeriut—të lakueshme, që do të thotë të aftë për ndryshim dhe transformim prej veprës së njeriut, të projektimit të dizenjuar për të përmbushur qëllimet e njeriut.
Në gjuhën fetare, Zoti e krijoi natyrën “të nënshtrueshme, të dobishme” për njeriun. Ai i siguroi njerëzimit “zotërim” mbi natyrën. Kjo sqaron gjithashtu kuptimin e khilafit apo të përfaqësimit të Zotit nga njeriu në tokë. Kur’ani është mjaft këmbëngulës në lidhje më këtë: “All-llahu është Ai që i krijoi qiejt dhe tokën, dhe Ai lëshoi prej së larti ujë (shi), e me të nxjerr fruta si ushqim për ju, dhe për të mirën tuaj u vuri në shërbim anijet, të lundrojnë nëpër det me urdhrin e Tij, e në shërbimin tuaj i vuri edhe lumenjtë. Për ju i nënshtroi diellin dhë hënën që në mënyrë të zakonshme vazhdimisht udhëtojnë. Për ju përshtati edhe natën e ditën.” (Kur’an 14: 32-33) . “Pastaj, Ai është që nënshtroi detin, që prej tij të hani mish të freskët, e prej tij të nxirrni stoli që i mbani (i vishni), e i sheh anijet si çajnë (lundrojnë) në të (me ushtimë e çajnë ujin në det). Ua nënshtroi që të shfrytëzoni nga begatitë e Tij dhe ashtu të falënderoni (Zotin).” (Kur’an 16:14). “E devet (therjen e tyre për kurban) ua kemi bërë prej dispozitave të All-llahut, e ju prej tyre keni dobi, andaj përmendeni emrin e All-llahut duke qenë ato (të përgatitura për therje) në këmbë, e kur të shtrihen ato në tokë (dhe t'u dalë shpirti), hani prej tyre dhe ushqeni nevojtarin dhe atë që lyp. Ashtu, ato ua vëmë në shërbimin tuaj që ju të jeni mirënjohës. Tek All-llahu nuk arrin as mishi e as gjaku i tyre, por te Ai arrin bindja juaj. Ai ashtu ua nënshtroi ato juve që ta madhëroni All-llahun për udhëzimet që ua bëri. Bamirësve merru myzhde. A nuk sheh se All-llahu nënshtroi çdo gjë që gjendet në tokë, për të mirën tuaj, Ai nënshtroi anijet që sipas dëshirës së Tij të lundrojnë në det. Ai mban qiellin të mos bie në tokë pos nëse dëshiron Ai. S'ka dyshim se All-llahu është mirëbërës, mëshirues ndaj njerëzve. ” (Kuran 22:36-37-65). “A nuk e dini ju se All-llahu nënshtroi për të mirën tuaj ç'ka në qiej e ç'ka në tokë dhe plotësoi ndaj jush të mirat e Tij të dukshme e të fshehta, e megjithatë prej njerëzve ka që polemizojnë çështjen e All-llahut duke mos pasur as dituri, duke mos qenë i udhëzuar dhe duke mos pasur libër të ndritshëm.” (Kur’an 31:20) "All-llahu është Ai, që për ju e nënshtroi detin që me lejen e Tij të lundrojnë anijet nëpër të, që të kërkoni begatitë e tij; ndaj, falënderoje.” (Kur’an 45:12) Zoti e vendosi njeriun pikërisht “për ta rindërtuar dhe përdorur në dobi të tij” dhe për këtë qëllim e bëri atë “zot të tokës”. Me qëllim që njeriu të ndryshoi elementet e natyrës dhe ta përdorë në dobi të tij, Zoti vendosi në të sunen-et ligjet apo modelet e Tij, të ashtuquajturat ligjet e natyrës të cilat ne i njohim sikur të jenë të përhershme dhe të pandryshueshme, vetëm nëpërmjet fesë sonë. Ai nuk është një Zot keqdashës por i mëshirshëm. Shenjat e Zotit në natyrë apo në univers është barazisht e mundshme të shihen edhe në natyrën psikike dhe shoqërore, kështu kjo hap gati të gjithë hapësirat e krijimit vëzhgimit dhe njohjes njerëzore, po ashtu si edhe të një porcioni të drejtë të qëllimit apo vullnetit hyjnor. Përveç gjithë kësaj, Zoti shpalli vullnetin e Tij drejtpërdrejtë dhe menjëherë përmes profetëve, duke i urdhëruar ata për ta përhapur atë tek popujt e tyre me gjuhët e tyre. Ai e dërgoi profetin Muhammed a.s. me një version përfundimtar, të cilin ai siguroi mbrojtjen kundra ngatërrimit dhe shtrëmbërimit, po ashtu e ruajti të parekur, bashkë me gramatikën, sintaksën, lekskologjinë, etimologjinë dhe filozofinë Arabe, gjithë mjetet gjuhësore kërkonin ta kuptonin atë ekzaktësisht ashtu siç ishte shpallur. Pa dyshim ky është një veprim pa ndonjë shpërblim, një veprim i pastër bamirësie dhe mëshire, nga ana e Zotit mëshirëplotë. Qëllimi i kësaj është për ta bërë më të lehtë dhe më të arritshme informimin e njeriut, si dhe të përmbushjes së vullnetit hyjnor.
Islami pohon se çdo qenie njerëzore, qëndron për të përfituar nga këto sisteme fetare hynore. Udha për tek lumturia është një rrugë e lirë dhe e hapur, në të cilën gjithkush mund të trajtoj pëlqimet e tij. Çdokush është natyrshmërisht i pajisur me gjithë këto të drejta dhe privilegje. Zoti ua ka siguruar të gjithëve pa bërë përjashtime. “Natyra”, “toka”, “qielli”—të gjitha i përkasin kujtdo qenie humane.
Në të vërtetë Zoti e bëri gjithë këtë dhe më shumë se kaq! Ai rrënjosi fenë e Tij brenda çdo qenie njerëzore të lidur. Feja e vërtetë është e natyrshme, një religio naturalis, me të cilën janë pajisur të gjithë qeniet njerëzore. Pas shkëlqimit dhe shumëllojshmërisë fetare të njerëzimit qëndron një fé e lindur e pandashme nga natyra njerëzore. Kjo është feja fillestare, Ur-religjion, një dhe e vetmja fe e vërtetë. Çdokush e posedon atë veçse shoqërizimi, indoktrinimi, kequdhëzimi, shtrembërimi apo zhbindja që mësohen në mënyrë të ndryshme, mund ta devijojnë atë. Në këtë mënyrë njerëzimi posedon një aftësi, “gjashtë shqisat”, sensus communis me të cilat mund ta perceptoj Zotin si Zot. Rodolph Otto i quajti ato “ shqisa të fuqishme shpirtërore të cilat të bëjnë ta ndiesh se Zoti është i pranishëm”, po ashtu edhe fenomenalistët e besimit e kanë njohur atë si aftësi që percepton fenë si “fe”, si “të shenjtë”, autonom dhe sui generis, unike, pa reduktim.
Përfundimisht Islami nuk përfshin ide të “rënies së njeriut” apo të konceptit të “mëkatit fillestarë”. Ai beson se asnjë njeri nuk qëndron në një kategori të lindur, të domosdoshme jashtë të cilës ai nuk mund ta tërheqë vetveten. Njeriu është i pafajshëm. Ai ka lindur me pafajësinë e tij. Në të vërtetë ai është lindur me një qind gjëra të përkryera, me aftësi të kuptuari dhe shqisa të lindura me të cilën njeh Zotin. Në lidhje me këtë të gjithë njerëzit janë të barabartë, derisa ndjekin ekzistencën prej krijueshmërisë së tyre. Kjo është baza e universalizmit Islam.
Për sa i përket moralit dhe devocionit, karierës së njeriut në tokë, Islami nuk bën dallim midis njerëzve, nuk ka ndarje në raca dhe kombe, kasta dhe klasa. Gjithë njerëzit janë “të krijuar nga i njëjti çift”, ndarja e tyre në popuj dhe fise ishte një marrëveshje me qëllim njohje reciproke. “O ju njerëz, vërtet Ne ju krijuam juve prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj e fise që të njiheni ndërmjet vete, e s'ka dyshim se te All-llahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (këqijat), e All-llahu është shumë i dijshëm dhe hollësisht i njohur për çdo gjë.” (Kur’an 49:13). Në Kur’an thuhet “Më fisniku mes jush, është ai që është mëi drejti”. Profeti a.s. ka thënë në hytben e lamtumirës: “Nuk ka dallim arabi nga joarabi, i bardhi nga jo i bardhi, veçse në devotshmëri”

Meta-religjioni Islam në histori
Nën këto parime, qofshin të shpallura qartazi në ipsissima verba të Zotit apo të përfshira aty, Profeti Muhammed a.s përmbushi dhe përhapi kushtetutën e parë të shtetit Islam. Ai me vështirësi arriti në Medine (më korrik, 622 e.s.), bashkoi gjithë banorët dhe rrethinat e saj, po ashtu shpalli për ta shtetin dhe kushtetutën Islame. Kjo ngjarje është me rëndësi të madhe për marrëdhënien e Islamit me fetë e tjera, po ashtu me jomyslimanët dhe muslimanët e gjithë kohërave dhe vendeve. Katër vjet pas vdekjes së Profetit a.s. më 10/632, Umar ibn Hatab, kalifi i dytë urdhëroi se data e shpalljes së kushtetutës ishte me shumë rëndësi për Islamin, si një lëvizje botërore e cila duhet të konsiderohet si fillimi i historisë Islame. Kushtetuta ishte një kontratë midis Profetit a.s., myslimanëve dhe hebrenjve, garantuesi i të cilës ishte Allahu. Shfuqizoi sistemin fisnor nën të cilin arabët e përcaktonin vetveten dhe nga i cili qeverisej shoqëria. Këtej e tutje arabit i duhej të përcaktohej nga Islami; jeta e tij shoqërore dhe personale duhej të qeverisej nga ligji Islam, sheriati. Besnikëritë e vjetra fisnore i lanë vendin një marrëveshje të re shoqërore, që lidhte çdo mysliman ndaj gjithë myslimanëve të tjerë përmes radhëve fisnore, për krijimin e umetin. Umeti është një trup organik, përbërësi i të cilit në mënyrë reciproke mbështet dhe mbron njëri- tjetrin. Përgjegjësitë e tyre personale, reciproke dhe kolektive janë të gjitha të përcaktuar nga ligji. Profeti a.s. ishte kryetar i kompetencave politike dhe juridike: ai e ushtroi këtë pushtet për aq kohë sa jetoi. Pas vdekjes së tij, kalifët e tij, ushtruan kompetenca politike, ndërsa kompetencat juridike ishin veçanti e ulemave (juristëve), të cilët prej asaj kohe zhvilluan një metodologji për interpretimin, rifillimin dhe përhapjen e sheriatit.

A. Umeti Hebre

Përbri umetit mysliman qëndronte umeti hebre. Besnikëritë e tyre të vjetra fisnore ndaj fiseve arabe Avs dhe Hazrexh ishin zëvendësuar nga marrëveshja e Judaizmit. Në vend që qytetaria e tyre të ishte në funksion të myshterisë së këtij apo atij fisi arab, ishte në funksion të vetë hebraizmit. Jeta e tyre duhet të strukturohej rreth institucioneve hebraike, të udhëhequra nga Teurati, ligji i tyre i shpallur. Autoriteti i tyre politik i përkiste kryetarit të rabinëve, i cili ishe po ashtu i njohur si Resh Galut, ndërsa autoriteti juridik i përkiste sistemit të gjykatave rabinike. Mbulimi i të dy umetëve ishte një organizim i tretë, i quajtur gjithashtu “al ummah” apo “al daulah al Islamijjah” (shtet Islam), pjesë përbërëse e të cilit ishin të dy umetet, si dhe “raison d`être” (arsyeja e të qenurit) e të cilës ishte mbrojtja e shtetit, drejtimi i çështjeve të jashtme dhe zbatimi i misionit universal Islam. Shteti mund të rekrutonte myslimanë në shërbim të tij, qoftë për paqe apo për luftë, por nuk mund të vepronte të njëjtën gjë me umetin hebraik. Megjithatë nëse hebrenjtë dëshironin, mund ta kryen vullnetarisht shërbimin e tyre. As umeti musliman, as ai hebraik nuk ishte i lirë për të drejtuar ndonjë marrëdhënie me një pushtet të jashtëm, aq më pak për t`i shpallur luftë apo paqe ndonjë shteti apo kombi tjetër të huaj. Kjo mbetet kompetencë eskluzive e shtetit Islam.
Hebrenjtë, të cilët hynë lirisht në këtë marrëveshje me Profetin a.s. dhe statusin e të cilëve, kushtetuta e re e ngriti nga myshterinj fisnor për tolerancë me qytetarë de juro të shtetit, më vonë e tradhtuan atë. Pasoja e hidhur ishte fillimisht dobësimi i një grupi, e pasuar prej dëbimit të një grupi tjetër të gjetur fajtor për një shkelje penale më të madhe dhe përfundimisht ekzekutimin e grupit të tretë që komplotoi me armikun për të shkatërruar shtetin Islam dhe lëvizjen Islaf. Megjithëse këto gjykime u bënë nga vetë Profeti a.s., apo nga një gjyqtar që pajtohej me palët përkatëse, myslimanët nuk i kuptuan ato si të drejtuara kundër hebrenjve, por si të tilla vetëm kundër individëve fajtor. Islami nuk njeh që në vend të njërit fajtor ta pësoj tjetri. Kështu kur shteti Islam më vonë u shtri, duke përfshirë Arabinë veriore, si Palestinë, Jordani, Siri, si dhe Persinë e Egjiptin, ku jetonin një numër i madh hebrenjsh, ata u trajtuan si elementë të pafajshëm të umetit hebraik brenda shtetit Islam. Kjo shpjegon harmoninë dhe bashkëpunimin që karakterizonte marrëdhëniet muslimano-hebraike për gjatë shekujve pasues.
Për herë të parë në histori qysh prej pushtimit babilonas 596 p.e.s ndërkohë si qytetarë të shtetit Islam, hebrenjtë mund t’i modelonin jetën e tyre sipas Teuratit, si dhe të përkrahur legjitimisht nga ligjet publike të shtetit ku ata ishin të vendosur. Për herë të parë një shtet johebraik, vendos pushtetin e tij ekzekutiv në shërbim të gjykatës rabinike. Për herë të parë, shtet-institucioni supozon përgjegjësi për sigurimin e hebraizmit, dhe e deklaron vetën të gatshëm për të përdorur pushtetin e tij, në mbrojtje të hebraizmin dhe hebrenjve kundra armiqve të hebraizmit, qofshin hebrenj apo jo hebrenj.
Pas shumë shekujsh të shtypjes dhe persekutimit (të krishterë) grek, romak dhe bizantin, hebrenjtë e Lindjes së Afërme, të Afrikës së Veriut, të Spanjës dhe të Persisë, u mbështetën mbi shtetin liberal Islam. Shumë prej tyre gadishmërisht ndihmuan ushtritë e tij në pushtime dhe bashkëpunuan me ngazëllim me administratën e shtetit Islam. Ky bashkëpunim u pasua nga kulturimi në kulturën arabe dhe islame, e cila krijoi një lulëzim të shkëlqyer të artit, letrave, shkencave dhe mjekësisë hebraike. U solli hebrenjve begati dhe prestigj, disa prej të cilëve u bënë ministra dhe këshillues të kalifëve. Në të vërtetë Judaizmi dhe gjuha hebraishte zhvilluan “periudhën e tyre të artë” nën patronazhin e Islamit. Hebrenjtë siguruan gramatikën e tyre të parë, Teuratin si jurispudencën më të lartë të saj, letrat hebraishte me poezinë e tyre lirike, si dhe filozofia hebraike nxorri Aristotelin e saj të parë, Musa ibn Mejmun (Maimoinidesin), trembëdhjetë rregullat e të cilit, u shprehën fillimisht në arabisht, të cilat përcaktuan besimin dhe identitetin hebraik. Po ashtu Judaizmi zhvilloi mendimin e parë mistik, Ibn Gabirol, mendimi “sufi” i cilit solli harmoni dhe paqe të brendshme për hebrenjtë kudo në Evropë. Nën sundimin e Abd al Rahmanit III në Kordovë, kryeministri hebre, Hasdai ben Shapirut, mundësoi të ndikonte në pajtimin midis monarkëve të krishterë, të cilët as vetë kisha katolike nuk mund t`i bashkonte. E gjithë kjo ishte e mundshme për shkak të një parimi Islam mbi të cilin qëndronte e gjitha, domethënë, pranimi i Teuratit si shpallje dhe Judaizmi si fe e Zotit, të cilat Kurani i dëshmoi dhe proklamoi.

B. Umeti I krishterë

Pak pas pushtimit të Mekës nga forcat myslimane në vitin 8 h./630 e.r., të krishterët e Nexhranit në Jemen dërguan një delegacion prijësash për të takuar Profetin a.s. në Medine. Synimi i tyre ishte sqarimi i pozicionin të tyre përballë shtetit Islam, si dhe pozicionin e shtetit Islam përballë tyre. Pushtimi i Mekës e kishte bërë shtetin Islam një fuqi që merrej në konsideratë në krahinë. Delegatët ishin mysafirët e Profetit a.s., ai i priti ata në shtëpinë dhe në xhaminë e tij. Ai u shpjegoi atyre Islamin dhe i ftoi ata të ktheheshin në fenë dhe qëllimin e tij. Disa prej tyre e pranuan dhe u bënë antarë të umetit musliman. Të tjerët jo. Ata zgjodhën të qëndronin të krishterë dhe t`i bashkoheshin shtetit Islam si të krishterë. Ai dërgoi bashkë me ta një prej shokëve të tij, Muadh ibn Xhebel për të përfaqësuar shtetin Islam në mes tyre. Ata u konvertuan në Islam në periudhën e kalifitit të dytë (2-14 h./634-646 e.r.) ndërsa umeti i krishterë në shtetin Islam vazhdoi të rritej nga zgjerimi i kufijve të tij në veri dhe në perëndim. Në të vërtetë për pjesën më të madhe të shekullit, shumica e qytetarëve të shtetit Islam ishin të krishterë, të cilët gëzonin respekt, liri dhe një dinjitet të ri të cilin nuk e kishin gëzuar as nën Romën apo Bizantin e krishterë. Të dy këto pushtete ishin imperialiste, raciste, ato tiranizonin subjektet e tyre me kolonizimin e territoreve të Lindjes së Afërme.
Një tjetër arsye objektive e konvertimit të krishterëve të Lindjes së Afërme në Islam duhet të kërkohet në të lexuarit, veçanërisht për ata që akoma vazhdojnë të lodhen së punuari nën paragjykimin e vjetër të kryqëzatave se Islami u përhap mes të krishterëve nga shpata. Për shekuj me radhë të krishterët jetuan në paqe dhe lulëzuan nën pushtetin Islam, gjatë kësaj kohe shteti Islam pa sulltanë dhe kalifë të drejtë po ashtu edhe tiranë. Nëse do të kishte qenë pjesë e mendimit Islam shfarosja e pranisë së krishtere, ai mund ta kishte bërë pa asnjë gurgullimë në botë apo në histori. Por ishte respekti Islam dhe pranimi i Jezusit si Profet të Zotit dhe biblën si shpallje të Tij. E njëjta e vërtetë është edhe për Abisininë, një shtet fqinj i krishterë, i cili strehoi emigrantët e parë muslimanë nga tërbimi i Mekës dhe mbajti me shtetin Islam,në kohën e profetit a.s. një kontratë paqeje dhe miqësie. Planet për zgjerim të shtetit Islam asnjëherë nuk përfshinë Abisininë për shkak të kësaj që përmendëm më lart.

C. Umeti i besimeve të tjera.

Inkursioni Pers në Arabi kishte lënë pas tij disa, megjithatë shumë pak arabë të konvertuar në fenë Zjarrëputiste. Një numër i madh prej tyre jetonin në zona të buta të shkretëtirës, midis Persisë dhe Bizantinit po ashtu edhe në Shat al Arab, krahinë e ulët e bashkërrjedhjes së Tigrit dhe Eufratit, ku takoheshin Arabia dhe Persia. Ajo që të binte në sy mes zjarrëputistëve persianë në Arabi ishte Selman al-Farisi, i cili u kthye në Islam para Hixhras dhe u bë një nga shokët më të shquar të Profetit.
Sipas disa traditave, ishte vetë profeti a.s., i cili në “Vitin e delegimeve” (8-9 h./630-631 e.r.), viti që dëshmon dërgimin e delegacioneve nga fise dhe krahina të ndryshme për në Medinë, për të dhënë fjalën për besnikëri ndaj shteti Islam, i njohu zjarrëputistët si një umet më vete brenda shtetit Islam. Shumë shpejt paskëtaj shteti Islam pushtoi Persinë, ku gjithë popullsia e saj u përfshi në qytetarinë Islame. Ata që u konvertuan në Islam iu bashkuan umetit mysliman dhe miliona të tjerë që zgjodhën të qëndronin zjarrëputistë iu akorduan të njëjtat privilegje dhe detyra të akorduara nga kushtetuta për hebrenjtë. Tetë vjetë pas dekretimit të kushtetutës, profeti a.s. tashmë e kishte zgjeruar zbatimin e tyre për të krishterët. Ato e shtrinë zbatushmërinë edhe për zjarrëputistët në vitin 14h/636 e.r., e pasuar me pushtimin e Persisë nga shokët e profetit, jo aq shpejt nga vetë profeti a.s.
Duke pasuar me pushtimin e Indisë nga Muhammed bin Kasim në 91 h./711 e.r., muslimanët u përballën me fe të reja të cilat nuk i kishin njohur më parë, Budizmin dhe Hinduizmin. Të dyja këto besime bashkëjetonin në Sind dhe në Punxhab, vende të pushtuara nga muslimanët dhe të bashkuara shtetit Islam. Muhammed bin Kasim kërkoi udhëzime nga kalifi në Damask sesi duhet t`i trajtonte hindutë dhe budistët. Ata u shfaqën se adhuronin idhujt dhe doktrinat e tyre ishin mjaft larg Islamit. Themeluesit e tyre ishin të padëgjuar për myslimanët. Kalifi thirri një këshill të ulamave dhe u kërkoi atyre të rikrijonin gjykim në bazë të raportimeve të guvernatorit. Gjykimi do të ishte në fuqi për aq kohë sa hindutë dhe budistët nuk do të luftonin shtetin Islam, për aq kohë sa ata do të paguanin xhizjen apo taksën e caktuar, ata do të ishin të lirë të adhuronin zotat e tyre si atyre t`u pëlqente, të ruanin tempujt e tyre, si dhe t’i përkufizonin jetët e tyre me rregullat e fesë së tyre. Në këtë mënyrë, statusi i njëjtë i hebrenjve dhe i të krishterëve iu akordua edhe atyre.
Si rezultat u krijua parimi qeverisës Islam dhe marrëdhënie qeveritare Islame me fetë e tjera dhe përkrahësit e tyre. Me futjen e shtetit Islam në marrëdhënie me këta përkrahës, u zbatua një proces që ose është zhvilluar gjatë jetës së Profetit ose shumë shpejt pas tij. Qytetarët ishin përfshirë, ndërkohë që sheriati kristalizoi në formë urdhëruese, statusin, të drejtat dhe obligimet e myslimanëve dhe të jomyslimanë. Për katërmbëdhjetë shekuj në shumë vende, apo më pak për shkak të arritjes me vonesë të Islamit apo të detyrimit të ligjit perëndimor nga administratat koloniale, sheriati me sukses qeverisi marrëdhëniet myslimane dhe jomyslimane. Krijoi një modus vivendi, i cili u mundësoi jomyslimanëve të përjetësonin vetvetet—kështu shpjegohet prania e tyre e vazhdueshme në botën muslimane – dhe të arrinin lumturinë e përcaktuar nga besimet e tyre.
Atmosfera e shtetit Islam ishte e mbushur me respekt dhe nder për fenë, devocionin dhe virtytin, ndryshe nga toleranca e kohëve moderne në perëndim e lindur prej skepticizmit në lidhje me të vërtetën e pretendimeve fetare, dhe të cinizmit dhe shkujdesjes për vlera fetare. Sheriati Islam është po ashtu i njohur si sistemi “millah” apo “millet” (që do të thotë “komunitete fetare”), apo sistemi “Dhimma” apo “Zimmi” (do të thotë pakt paqeje, dhimmah apo siguruesi i të cilës është Zoti).
Si në çdo perandori tjetër, edhe në botën muslimane nuk mund të mohohet ekzistenca e sunduesve mizor. Në ato kohëra apo vende që ata kanë sunduar, myslimanët kanë vuajtur po aq sa edhe jomyslimanët. Megjithatë, asgjëkund në historinë Islame, nuk janë veçuar jomyslimanët në persekutim apo në ndjekje penale. Kushtetuta që i mbronte ata ishte marrë nga myslimanët, për të qenë e frymëzuar nga Zoti dhe e mbrojtur nga Zoti. Profeti kishtë paralajmëruar: “Nëse dikush shtyp ndonjë dhimmi (d.m.th jomyslimanët e paktit të paqes në shtetin Islam) unë do të jemë prokurori i tij në ditën e gjykimit.” Asnjë fe apo sistem tjetër shoqëror nuk e ka konsideruar minoritetin fetar në dritë më të mirë, duke e njehsuar atë në rrjedhën e shumicës me kaq pak dëm për secilën palë, apo të trajtuara me drejtësi apo ndershmëri siç ka vepruar Islami. Në të vërtetë, asnjë nuk mund. Islami triumfoi në një fushë ku gjithë fetë e tjera dështuan, për shkak të teologjisë së tij unike, e cila njohu të vërtetën, një dhe të vetmen fe të Zotit, e lindur brenda çdo njeriu, baza fillestare e gjitha feve, dhe si përfundim identike me Sabianizmin, Judaizmin dhe Krishterimin.
Në fakt, larg prej të qënurit një shtet kombëtar, shteti Islam është një rend botëror në të cilin shumë komunitete fetare, kombëtare apo transkombëtare bashkëjetojnë në paqe. Paqja universale Islame njohu legjitimitetin e çdo komuniteti fetar dhe siguroi të drejtën e saj për të sistemuar jetën e saj në përputhshmëri me shpirtrat e vet fetarë. Qëndron superior ndaj Kombeve të Bashkuara, sepse në vend të sovranitetit kombëtar si parim i partneritetit, ka marrë parimin e identitetit fetar. Kushtetuta e tij është ligj hyjnor, i vlefshëm për të gjithë dhe mund të thirret nga kushdo në çdo gjykatë myslimane, qoftë ai mysliman i thjeshtë apo jomysliman apo kryetar i komunitetit më të madh fetar.

Përfundim: Metodologjia kritike e Islamit

Si përfundim le të përmbledhim karakteristikat e meta-religjionit sipas Islamit, ato karakteristika që e bëjnë atë racional dhe kritik.
1. Meta-religjioni Islam nuk dënon asnjë fe a priori. Në të vërtetë, i jep çdo feje dobinë e dyshimit dhe më shumë. Meta-religjioni Islam pohon se çdo besim është shpallur nga Zoti dhe urdhëruar nga Zoti, për sa kohë historikisht nuk është vërtetuar përtej çdo dyshimi se elementë themelor të kësaj feje janë krijuar nga njeriu.
2. Meta-religjioni Islam thuajse lidh besimet e historisë me burimin hyjnor të prejardhjes, se nuk ekziston njeri apo grup njerëzish, që Zoti të mos u ketë dërguar atyre profet për t’u mësuar të njëjtin mësim fetar, devocionin dhe virtytin.
3. Meta-religjioni Islam gati siguron njohje për gjithë njerëzit në përpjekjet e tyre fetare për të formuluar dhe për të shprehur të vërtetën fetare. Pasi pranon se gjithë njerëzit kanë lindur me gjithë çka u nevojitet për të njohur Zotin dhe vullnetin e Tij, ligjin moral, me qëllim dallimin midis të mirës dhe të keqes.
4. Meta-religjioni Islam është me dhimbje i vetëdijshëm për pasionet, paragjykimet dhe mungesat e gjithë njerëzve, si dhe për ndikimin ogurzi, të keq mbi të cilën u shpall apo u zbulua për të qenë fe fillestare (din al fitra) apo e të vërtetës fillestare. Në këtë mënyrë thërret gjithë njerëzit, veçanërisht ulamat e çdo besimi, për të nënshtruar traditat e tyre fetare ndaj ekzaminimit racional dhe kritik, po ashtu për të hedhur ato elemente që janë vërtetuar se janë shtesa, korrigjime dhe falsifikime njerëzore. Në këtë detyrë të kriticizmit historik të të gjitha besimeve të historisë, gjithë njerëzit janë vëllezër dhe duhet të bashkëpunojnë për të themeluar të vërtetën themelore, fillestare të të gjitha besimeve.
5. Meta-religjioni Islam respekton arsyen njerëzore deri në pikën e bërjes së asaj ekuivalente kundrejt shpalljes, në kuptimin se asnjëra nuk mund ta hedhi poshtë tjetrën pa rrezikuar veten. Kjo është përse-ja në metodologjinë Islame, kontradikta apo mospërputhja me realitetin, mund të jetë përfundimtare dhe themelore. Dijetari Islam i besimit është në këtë mënyrë gjithmonë tolerant, gjithmonë të hapur ndaj fakteve dhe gjithmonë kritik.
6. Meta-religjioni Islam është kryesisht humanist, që do të thotë se gjithë njerëzit janë të pafajshëm, jo të rrëzuar apo prishur që në lindje, të aftë për të dalluar, shquar të mirën dhe të keqen, i lirë për të zgjedhur sipas arsyes, ndërgjegjes apo njohurisë së tij më të mirë, dhe personalisht që do të thotë individualisht i përgjegjshëm për veprat e tij.
7. Meta-religjioni Islam është bota – jeta - pohuese, me të cilën kuptojmë krijimin, jetën dhe historinë për të mos qenë e padobishme, e pavlerë, jo punën e një force të verbër apo të një zoti-dinak, por të urdhëruar për të çuar drej vlerës. Vërteton parimin kritik se natyra është e paaftë nga vetja të prodhojë vet-ndërgjegje kritike, por roli i njeriut është të veproj ekzaktësisht këtë. Një zot mashtrues do të ishte në vetkontraditë, për të krijuar njeriun dhe për ta pajisur atë me aftësi kritike.
8. Si përfundim, meta-religjioni Islam është institucion, jo thjesht një teori, e testuar për katërmbëdhjetë shekuj në zbatueshmëri të vazhdueshme, të suksesit kundra divergjencave të tmerrshme. Jo vetëm mes feve dhe ideologjive të botës ishte mjaft e gjerë në zemër, në shpirt, por gjithashtu edhe në letër, për ti dhënë njerëzimit dhuratën e një pluralizmi ligjesh, me të cilat mund të qeverisin jetët e tyre nën mbrojtjen e parimeve dhe ligjeve të veta meta-religjioze. Pranoi vetëm këtë mori ligjesh si fetarisht ashtu edhe politikisht de juro, ndërsa i ftoi mbështetësit e tij me dije dhe argumentim të drejtë për të konsideruar racionalisht, kritikisht dhe lirisht, dhe përse nuk duhet të bashkohen nën flamurin e fesë së vetme, që do të fton një dhe vetëm meta-religjion.

Përktheu: Klodi Malushaj