Shkruan: Tefik R. Qarri - Nė pranverėn e vitit 1987, martohej kunata ime e vogėl M. Dasma bėhej nė Bujanoc. Skishte 4 muaj qė isha liruar nga burgu. Pėr ti pritur dasmorėt (krushqit), vjehrri i kishte ftuar fqinjėt e tij dhe shumė musafirė, sepse po martonte fėmiun e fundit.Nė dasėm shkova, me insistimin e mikut, Veliut. Burrat qė ishin nė dhomė u pėrshėndetėn me mua, por shumė tė rezervuar. Perjashtim bėnin Bajram Bėrnjashi, Hajredin Asllani dhe mixha Lam. Bajrami duke mė pėrqafuar mė tha, shumė po gėzohem qė po tė shoh edhe ty kėtu (ai shumė mė ka ndihmuar gjatė vuajtjes sė denimit nė burgun e Prizrenit). Edhe Hajredin Asllani nga Tėrnoci, shoku im i vjetėr i aktiviteteve, shumė u gėzua pėr ardhjen time (Hajredini ka kontribuar shumė pėr ēėshtjen e Kosovės, duke ndihmuar shumė njerėz pėrmes aksioneve humanitare).
Nė pritje tė miqve nė dhomėn tjetėr, ndodhej edhe mixha Lam (fqiu i parė i vjehrrit tim). Sapo mori vesh pėr mua, erdhi menjėherė, edhe pse nė fakt une duhej tė shkoja dhe ta pėrshėndesja. Me tė hyrė nė dhomė, me za tė ngritur mu drejtua, oh sa po gėzohem qė po tė shoh. Ti je djali i shokut tim tė vjetėr, met tė cilin kemi shėrbyer nji vjet nė Shqipni. Ishalla plasin dushmanėt. Me mori pėr dore, duke mė thėnė, eja me mua tė rrimė, se ne e kemi dertė tė njejtėn sėmundje dhe mos po frikohet kush se po ja ngjesim.
I pritėm krushqit siē e donte zakoni. Pas ceremonisė sė dasmės, mixha Lam mė ftoi qė tė shkoja tek ai, nė shtėpi. Aty ndejta deri nė mbrėmje, duke bisedur gjerė e gjatė me te. E luta tė mė tregoj dicka nga e kaluara e tij. Ai filloi tė rrėfej pėr luftėrat e shumta, tė zhvilluara gjatė kohės sė luftės sė dytė botėrore, pėr strehimin nė mal, pėr burgosjen dhe dėnimin, si dhe pėr kohėn e kaluar nė burgje (10 vite i dėnuar). Ndėr tė tjera, foli edhe pėr luftėn e Ushit.
Ai e filloi rrėfimin me pushtimin Gjerman tė Jugosllavisė.
Gjermanėt pėr tri ditė e kanė pushtue Jugosllavinė e kralit. Me Gjermanėt, erdhėn edhe Bullgarėt. Shqiptarėt nė zonat lindore tė Kosovės kaluan nga pushtimi Serb, nė duartė e njė okupatori tjetėr, tė Bullgarėve gjakpirės. Gjanari huej tha, kurrė nuk pe dike kur asht boll mbi popull te huej. Katundi im Breznica, bashkė me fshatrat shqiptare tė komunės sė sotme tė Bujanocit, ishte nėn okupimin Bullgar, ndėrsa arat dhe livadhet e katundit tonė, mbeten ndėr Itali.
Historia nuk njeh asnjė okupator tė mirė, ama kur tė shtinte Bugari n`dorė, mjerė lėkura pėr ty. Tė rrehte me kamxhik, apo me dru 90 herė, e nė fund thoshte, dreēi e mart, gabova, dhe ja niste prej fillimit. Unė u vonova tua dorėzoi leshin e dhenve, dhe xhandari Bullgar mė ra shuplakė ndėr sy tė katundarėve tė mi. Ne kėtė moment mu ba sikur krejtė bota po mė shiqonte, dhe kurrė nuk jam ndie ma keq nė jetėn time. Atė ditė u pėrshėndeta me familjen, mora pushkėn dhe u nisa tė kaloj nė zonėn e okupimit Italian (nė Shqipni). Kur dola nė Rogocicė, masi mora frymė lirishtė, thash me vehte: lehtė ashtė me kanė shqiptar nė Tiranė apo nė Prizeren, por me kanė shqiptar nėn sun tė Bugarit, bukur vėshtirė koka.
Nė fund te 43 kapitulluen Italia dhe Bullgaria. Tani, deri nė maje te Sitilisė u ba Shqipni. Qeveria e dr. Rexhep Mitrovicės, me ministrin e brendshėm z.Xhafer Deven, morėn nismėn pėr tė formue xhandarmėrinė e shtetit, sikur nė kohėn e mbretit Zog. Kėshtu u formue rexhimenti i Kosovės, nėn komandėn e Pajazit Boletinit (djali i Isa Boletinit). Mixha Lam emėrohet komandant i kompanisė sė Gjilanit. Ne Shqipni qėndruem rreth 11 muej, vazhdoi mixha Lam. Unė komandoja kompaninė prej 70 xhandarėve tė anės sė Gjilanit. Ne nė Tiranė siguronim hotel Dajtin, ku ishte selia e Ballit Kombėtarė. Njė kohė tė shkurtėr kemi qenė nė Shkodėr, pastaj kemi qėndrue pak edhe nė Lushnje dhe Kavajė, por prap jemi kthye nė Tiranė. Disa xhandarė tė kompanisė tonė, kanė ba edhe roje nė burgun e Tiranės. Nga Kosova na vinin lajme tė kėqia, pėr zullumin e partizanėve nė kufijtė lindor tė Kosovės.
Ishte pranvera e hershme e vitit 44. Njė ditė mė ftuan nė bisedė komandanti i rexhimentit z.Pajazit Boletini dhe Ministri i mbrendshėm z.Xhafer Deva. Ata kėrkuan nga unė qė ti njoftoi me kufinin e vjetėr nė mes tė Serbisė dhe Shqipnisė, si dhe pėr karaullat e Turkut, nė relacionin Kitkė, Guri Zi, Sitili, Reistoc, Bujanoc dhe Preshevė. Ata mė urdhnuan qė unė me shokėt e mi tė kthehemi nė Kosovėn Lindore, pėr ta organizuar luftėn mbrojtėse nė ate rexhion. Ata u interesuan pėr parinė e kėsaj ane, dhe pėr njerėzit e shkolluar. Ata, komandant tė kufinit e emnuen mulla Xhemailin e Breznicės, qė kishte gradėn e togerit tė kohės sė kralit tė Jugosllavisė, dhe ishte i shkolluem, ndėrsa unė u caktova zavendės i tij. Nė pranverė tė 44 u ktheva nė Breznicė. E mblodha parinė e kėsaj ane, dhe i njoftova me vendimet e qeverisė sė Tiranės, por, mulla Xhemaili nuk pranoi tė jetė komandant, por vetėm tė mė ndihmoj mue, nė organizimin e vullnetarėve shqiptarė. Shumė shpejtė ne i formuem kompanitė e vullnetarėve, si nė Breznicė, Qarr, Muēiverc, Shipashnicė, Zarbicė e Karaqevė, ndėrsa nė Hogosht e Rogocicė ishin formue ma herėt. Kėto kompani, bashkarishtė e pėrbėnin batalionin e komunės sė Rogocicės, me komandant Sadri Misim Dermakun. Kryetar i komunės ishte Xhafer Podina i Desivojcit. Komandant tė kompanive ishin: Azem Sylku, Metė Shipashnica, Lam Shahini-Breznica, Sylė Ademi, Asllan Bislimi, Sylė Shabani-Zarbica, Sulejman Qarri, Sali Murati e tj. Me fjalėt ah kjo virane pleqni as pėr qenė nuk ish, mixha Lam vazhdonte bisedėn e tij. Luftėtarėt e kėtyne kompanive treguen trimni tė pashoqe, duke e mbajtun frontin prej korrikut e deri nė nandor te 44, pėrgjatė vijės Kitkė, Guri i Zi, Sitili, Ush e Bujanoc, nė duartė tona. Forcat e anmikut ishin disa herė ma tė shumta, dhe shumė ma mirė tė armatosuna, por deri nė fund tė tetorit, nuk arritėn me thye frontin, edhe pse njė brigadė partizane nga rrethi i Vrajės, kishte pėrshkue katundet shqiptare, tue kalue prej Kitkės pėr nė Ush, por nuk kishin mund tė vendosen aty. (Komisarja e kėsaj brigade, kishte mbet e vrame nė arat e Karaqevės sė Poshtme. Pėr kėtė shkak, nė vitin 1950, burgosen dhe akuzohen tre Qarrali, (Ramushi Qazimit, Zejna i Alisė dhe Jakupi i Rexhepit).
Njė prej betejave mė tė pėrgjakshme qė u zhvillua nė mes tė forcave vullnetare dhe brigadave partizane Serbe, ėshtė ajo e zhvilluar me 18 tetor 1944, nė qafen e malit Ush, aty ku ėshtė karaolli i turkut, e cila nė popull njihet si lufta e Ushit. Atė ditė aty u ba ni kasaphane e madhe, vazhdon mixha Lam. Disa brigada dhe kompani partizane, tė ardhuna nga Piroti, Nishi, Leskoci e Vraja, ngjiteshin grykės sė Vratagoshit pėr me dal nė Ush. Aq shumė ishin, sa neve na u dukshin si mali me dushk.
Mirėpo, trimat tanė u treguen sypatrembun. Me komandantėt e kompanive e bamė planin, dhe u besatuem, mos me lėshue frontin tė gjallė. Zumė pozitat, dhe pritshim tė na ofroheshin deri nė nishana tė pushkėve. Masi ja morėm hallallin njani tjetrit, tash vetėm pritshim kush po qet i pari. Ne ishim marė vesh, qė ma spari tė qitshin komandantat e kompanive. Njė komandant i brigadės sė Pirotit, hypun me ni kali tė bardh i printe asaj. I pari qiti Azem Sylku, komandantin e qėlloi nė krye. Kali hinglloi tmerrshėm, duke e marė komandantin nėpėr kamė. Pastaj, gjėmuen tana armėt, nė tė dy anėt e Ushit, nga Sitilia e deri nė Llucan. Gjatė tėr frontit, atė ditė u zhvillue luftė e pėrgjakshme. Anmiku sulmonte pa ndėrpre. Ne kishim zanė pritėn, dhe e njihnim terenin, sepse ishte vendlindja jonė. E njihnim qdo rrugicė kambesori, apo luginė mali. Fronti shkonte pėrgjatė kurrizit tė malit. Partizanėt ishin nė lindje nga Vraja, Vratagoshi e Bujanoci, ndėrsa ne ishim nė perėndim nga Ramabuqa, Gjergjeci, Muhoci, Breznica e deri nė Konēul. Anmiku vėrsulej, por mbetej i kositur nga plumbat tonė. Lufta vazhdoi gjithė ditėn, deri nė orėt e mbramjes. Ne kishim mase 40 tė vramė, ndėrsa anmiku mbi 1000, dhe trefish tė plagosun. Katundarėt Serb tė Vratagoshit, nji javė kanė bajtė kufoma me kerr, e shumė prej tyne mbetėn prrockave, ose i varrosėn nė gropa tė pėrbashkėta. Atė ditė i madh e i vogėl u gjendėn nė Ush. Ah, sikur t`ishim kanė gjthmonė qashtu bashkė, fshante mixha Lam. Nė nji moment, vazhdon mixha Lam, u ndėgjue ni za nė gjuhėn Serbe, tue thanė jeli rodila majka siptara, da mi izlazi na mejdan (a ka lind nana shqiptar, qi guxon mem dal n`mejdan). Askush su pergjegj thot mixha Lam. Shkau thirri pėr herė tė dytė. Unė, thotė mixha Lam u ngrita dhe dola nė ledinė, duke i thanė, unė tė dal n`mejdan. Ecnim me pushkė tė ngrituna nė drejtim tė njeni tjetrit.Tė dy pushktė krisėn. Ai qė kerkoi dyluftim u rrėxue pėr toke. Unė qe, hala jam gjall. Edhe pse nė moshė tė shtyer, kujtimet i kishte ende tė freskėta. Pėr kėto punė tha, guxoj tė flas, vetėm me njerėz qė ju besoj. Prandaj po flas me ty, se tė besoj (Kam fol edhe me Kadrush Sulejmanin, djalin e Azemit, sepse edhe atij i besoj). Fronti, vazhdonte mixha Lam, ishte i gjatė. Shtrihej nga Guri i Zi, nėpėr rranzėn e Karadakut e deri nė Shkup. Nga Sitilia e deri nė Konēul, nė kėtė kohė luftonin rreth 1200 vullnetarė shqiptarė. Ne u munduam dhe e mbrojtėm vendin, dhe ata, deri nė nandor tė 44, nuk munden me depėrtue nė katundet tona. Pas luftės sė Ushit tha mixha Lam, nuk duhet me e harrue edhe luftėn e Qarrit, nė dhetor tė 44, qė ashtė lufta e fundit e madhe e fitueme, qė u zhvillue nga forcat vullnetare tė kėsaj ane, me Brigdėn e XVII Serbo-Maqedone. Por, kėtė fitore qarralitė e paguen shtrejtė. Nė kallnuer tė 45, u morėn dhe u pushkatuen 21 qarrali, tė cilėve as sot nuk u dihen vorret.
Fatkeqėsishtė, ne ishim pak, dhe tė armatosun dobet, ndėrsa ata, shumėfish ma shumė se na, dhe tė armatosun mirė. Ne nuk mundem me ju pėrballue. Ata e muren krejtė Kosovėn. Por, duhet tė thuhet edhe kjo, se atyne ju ndihmuen edhe komunistėt e Shqipnisė dhe komunistėt e paktė tė Kosovės. Edhe nė katunet tona, shumė veta i banė per vehte. E pėrmend Karaqevėn, ku hoxha i katundit i kishte nxitė katundarėt me qitė peshqira tė bardhė nėpėr dyer, si shenjė dorėzimi para partizanėve.
Mixha Lam vazhdon rrėfimin, duke thanė se nė fillim tė 45, nė Kosovė u vnue rexhimi ushtarak. Njerėzit pushkatoheshin pa gjyq hiq. Mbi shqiptarė ushtrohej terror i zi. Me mija u vranė dhe u masakruan (Kujton masakrėn e Gjilanit tė atij viti, ku u maskrauen me dur lidhun, mbi 7000 shqiptarė).
Breznica - Qafa e Ushit
Unė nė kėtė kohė, me 14 shokė dola nė mal, nė mesin e tyne ishte edhe Gjon Sereēi. Deri nė fillim tė marsit tė 47, ne qėndruam bashkė, nė malet ndėrmjet Breznicės dhe Shipashnicės. Por mbasi u zbulue vendqėndrimi ynė, ne na u dashtė tė ndahemi, dy nga dy. Osman Gagica kėrkoi qė Gjon Sereēi tė shkoj me te. Para se tė ndahem nga Gjoni, pėr tė mos e parė kurrė ma, i thash Osman Gagicės, le tė vij Gjoni me ty, por dije se ke marė pėrgjegjėsi tė madhe mbi vete. Kur e pėrshkruan ndarjen nga Gjon Sereēi, dikund nė mes tė Novosellės sė Poshtme dhe Rogocicės, mixhės Lam i rrjedhin lotėt. Kosova thot, rrallė lind trima dhe atdhetarė tė tillė. Ai ishte zemra dhe mendja e popullit tė Kosovės. Kur mė erdh haberi se Gjonin e kishin zanė me tradhėti nė Laqiq, sa nuk mė lėshoi shpirti. OZN-a po na hante nji nga nji. Ai vazhdonte rrėfimin, duke treguar se si pėrmes bashkėpuntorėve tė vet OZN-a tentonte me e zan mixhen Lam. Njėherė i ofrojnė si kusht, pėrmes B.Z. nga Breznica, per me e vra Sylė Zarbicėn, qė pastaj ata, tia siguronin njė punė rojtari nė komunė (punė qė kurrė nuk e pranonte mixha Lam). Por, e dija se do ta gjenin dikend, ashtu si e gjetėn nė Gjergjec, dhe e vranė Sylėn (i pėvluar me valė). E dija se edhe mue ni ditė kanė mem vra, siē e vranė Sylėn, Muharrem Fejzėn, Gjon Sereēin e shumė tė tjerė. Prandaj, vendosa me u dorėzue, se rezistenca ishte e kotė. U dorėzova nė fillim tė pranverės 47, nė Breznicė, nė duar tė majorit tė OZN-ės nga Bujanoci, Stanimir Pantes. Para se tė dorezohem e parashtrova vetėm nji kusht. Tė mė lejojnė tė takohem me robtė e mi, tė ngujuem nė Muēiverc, sepse unė mendoja qė skam kurrė me i pa ma, se isha i bindun, qė do tė mė pushkatonin. Por, pa tė denue zoti, njeri nuk mundet me tė denue. Mbasi u dorėzova, mė dėrguen nė burgun e Vrajės. Torturat ishin tė tmerrshme. Gjyqi ushtarak, mė bashkoi me grupin e Avni Qorovinės nga Tėrnoci dhe mė denuan me 11 vjet burg.
Ne saje tė prindėrve tė Avni Qorovinės dhe Pajazit Hajdarit nga Tėrrnoci, qė ishin tė pasun, dhe OZN-ės i kishin dhanė pare tė madhe, dolėm para kohe nga burgu. U gėzova shumė kur dola, por tek pasi dola pėrjashta, e kuptova gjendjen time t`vėrtetė. Familja ime ishte e izolueme, e shpallun anmike. Askush nuk mė hynte nė shtėpi. Shokėt dhe miqtė e paktė, mė vizitoni me droe tė madhe, dhe vetėm natėn. Isha i ndamė si nė darsėm, si nė dekė. Nėse dikend e takoja nė rrugė, ai ose e ndėrronte drejtimin, ose e shpejtonte hapin. Por, dikur tha u mėsova, nuk ua vnoja veshin. Duke u ndarė prej mixhes Lam mi tha edhe kėto fjalė: e di se e ki t`vėshtirė me e pėrballue izolimin, sepse edhe tani, situata po i ngjan kohės sė dikurshme, mirėpo gjenerata e juej arriti me u shkollue, dhe ne saje tė njerėzve tė shkolluem, vetėdija e popullit shqiptarė ėshtė shumė ma e madhe. Burgosjet sjanė nal asnjiherė, bile edhe vrasjet, siē po ndodhin edhe sot, sepse jemi tė okupuem. Mirėpo, populli kadal po e humb tutėn. Kjo po shihet nė tė pamet qe bo u bahen tė vramėve nė ushtri, si dhe vizitat te tė burgosunit, qė po lirohen nga burgjet. Kėto vizita ia shtinė tutėn nė barke hyqmetit, dhe zagarėve tė tij, tha mixha Lam. Unė po gėzohna shumė, qi populli po bashkohet ngadal. Unė tani jam plak, por juve ju ruejt zoti. Ju po ja vnoni temelet Republikės sė Kosovės dhe bashkimit tė popullit shqiptarė. Kosovėn ta fitoni e ta rueni, me mendė e me laps. Por, kur nuk banė punė lapsi, Kosovėn fitone dhe mbrone me pushkė. Kjo ishte porosia e mixhės Lam. Duke u ndare prej tij, i premtova se kėto fjalė njė ditė do tė botohen. Besoj se nuk ėshtė i vonuar ky shkrim.
P.S./ Njė bisedė tė ngjajshme, mixha Lam e ka zhvillue edhe me tė ndjerin Kadrush Sulejmani nga Muēiverci.
Mė poshtė teksti i kėngės pėr luftėn e Ushit, e kėnduar msheftas, nėpėr odat e Gollakut dhe Anamoravės. Kėtė kėngė e ka kėnduar Shaqir Karaqeva nga Karaqeva e Poshtme, ndėrsa pėr herė tė parė, ėshtė botuar nga i ndjeri Kadrush Sulejmani. Pason teksti:
A po nini o vllazni!
Nė mal Ush ēka ka ba vaki
Azem Sylku me shtatė-tetė vetė
Me Lam Breznicėn osht zatet
Kanė besėlidh, kanė marue qetė
Pėr Kosovėn na sod me dekė!
Prej Pirotit e der n`Leskoc
E prej Nishit n`Bujanoc
Shki ēetnikė, haj terr i zi
Nanė Kosovės ja kanė mėsy
Kanė mar udhė, me dal n`Breznicė
N` Karaēevė e n` Rogoēicė
Janė betue tanė n`Vratagosh
Shqiptarinė krejtė me bo shoshė
Sa ka dushk, n`Ush ma shumė ēetnikė
Shumė ma shumė bajnė munafik
Propagandė e madhe ashtė maru
Donė shqiptarėt, o mej mashtru
Frontin pa luftė pėr me lshu
Pėrmi Ush o shkijet kur kanė dalė
Krejt Kosovėn me sy e kanė marė
Si te ēartun nisen me uluru
M.H. e S.G., janė frigu
Karaqevalive ju kanė urdhnu
Peshkir t`bardhė n`dyer me vnu
Behė cullakėve, haberi u ka shku
Behė cullakėve, haberi u ka mrri
Hamdi Beha ashtė shtėrngu
Monit e Rexhep Fazlisė fjalė u ka qu
Ni mashinkė mu mka qillu
Shpejt na n`Ush duhet me shku
Azem Muēiverrcit mi nimu
Mi dal n`dihmė Lam Breznicės!
Azemi e Lami ēka po bajnė
Fjalim t`shkurt komandarėve po u majnė
Kem pak armė, ma pak fishekė
Nuk banė kot ni plum me shkrep
Pushka e Azemit kur t`shkrep e parė
Ni ēetnikė mos me lshue t`gjall!
Behė Cullakt n`dakik kanė mrri
Shumė shqiptarė i kanė gjet n`vrri
U kanė dal shkive ball per ball
N`Ush kanė dal tė tanė me dekė
N`ėr kamė t`shkaut mos me metė!
Azem Muēiverci shkrep i parė
Komandarin e ka marė n`ball
Rrashta e kresė, hop pėrpjetė
N`tokė pa shpirt komandari u metė
E merr kali nėpėr kamė
Shkojke pluhni sikur n`lamė
Kadri Spahia ka zanė pritė
N`ball togerit ja ka ngjitė
Metė Haliti ashtė varru
Shumė herė vetėn e ka pagu
Shumė tė vramė dhetėfish varru
Rexhep Garoshi po banė gajret
Njizet a tridhetė i qoi n`qetėr jetė
Hamdi Beha t`madhe pisket
Azemi sa herė po qet
N`ball ēetniktė po i vret
Hiq ma pak se katėrdhetė
Lam Breznica ai uk mali
Pushkės flakėn kurrė sja nali
Ushton Ushi, gjimon mali
Ushin flakė krejt e kalli!
Ni bajloz u lyp shqiptarėve mejdan
Lam Breznica ai trim azgan
N`kikė t`ledinės i ka dalė
Krisin pushkėt-shkaut n`ball
Lami mes nesh, sod a gjall
Rexhep Fazlia be po banė
T`gjall majorin kam me e nxanė
I shkon Mani rreth pėr ane
Po luftojnė si dy dragon
Luftė e madhe n`Ush a maru
Prej ferkut t`sabahit, ter n`aksham
U faruen shumė bataljon
Nja t`gjall nuk e kanė lanė
Njo t`gjall, bre, as pėr be
Pėrmi nimi, t`vramė mbi dhe
Shumė me pushkė, ma shumė me buma
Azemi myt ēetnikė me cunga
(Kur nuk i punon pushka prej t`nxehtit, kacafytet me njė ēetnik, dhe e mbyt me cung).
Krijoni Kontakt