Mid’hat Frashëri

[Askusho]

MID’HAT FRASHËRI
(1880-1949)

Mid’hat Frashëri u lind më 25 mars 1880 në Janinë, vdiq më 3 tetor 1949 në New York, SHBA. I biri i Abdyl Frashërit, nipi i Sami e Naim Frashërit, nga Dera e Madhe Frashëri. E njeh shumë pak babain dhe rritet nën kujdesin e Samiut dhe të Naimit. Edukimin akademik e mbaron në Stamboll. Pas mbarimit të shkollës, deri në vitin 1905, punon në administratën turke dhe më pas kalon në Selanik, në administratën shtetërore. Në vitin 1908, fillon botimin e gazetës “Liria” në Selanik. Merr pjesë në Kongresin e Manastirit, i njohur ndryshe edhe me emrin Kongresi i alfabetit me 14 nëntor-22 nëntor 1908. Në vitin 1912, në qeverinë e pavarësisë të krijuar nga Ismail Qemali, zgjidhet ministër i punëve botores (publike). Në janar 1923 fillon detyrën e Ministrit Fuqiplotë të Republikës së Shqipërisë në Athinë. Këtë detyrë e kreu deri në dhjetor 1925. Në vitin 1927, fillon të botojë në Tiranë, revistën Dituria dhe themelon librarinë Lumo Skëndo. Në vitin 1941, bëhet ideologu kryesor dhe një nga themeluesit e Partisë Nacionaliste, e njohur më shumë me emrin “Balli Kombëtar”. U detyrua në nëntor 1944, të largohet nga Shqipëria dhe të vendoset në Itali. Gjatë një udhëtimi për në Nju Jork, SHBA, vdes si pasojë e një ataku kardiak. Në vitin 1897 fillon të botojë “Kalendarin kombiar”, të cilin e boton pa ndërprerje deri në vitin 1928. Më 1901, boton biografinë e parë kushtuar Naim Frashërit. Në shkrimet publicistike ai përdori pseudonimet Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka, ndërsa në botimet e ndryshme përdori pseudonimin Ismail Malosmani. Mbas çlirimit të Shqipërisë, u vendos sekuestro mbi pasurinë e Mid’hat Bey Frashërit. Një nga objektet e sekuestruara ishte edhe biblioteka personale e Mid’hat Bey Frashërit. Sot rreth 40 000 vëllime të kësaj biblioteke ruhen (dhe janë pjesë) e Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë. Për këtë arsye Ministria e Kulturës dhe Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë vendosën që çmimi për bibliofilinë të emërtohet “Bibliofili Lumo Skëndo”. Vepra të tij: “Naim bej Frashëri, kujtimi mbi të ungjin”, 1901; “Bëj mirë pa hidhe në det”, 1902; “Dhe tregonje”, 1902; “Shkurtabiqi i verdhë”, 1914; “Hi dhe shpuzë”, 1915; “Letra mbi një udhëtim në Zvicër”, 1915; “Një re e zezë për Shqipërinë”, 1918; “Rilindja e Shqipërisë”, 1918; “Albanais et Slaves. 1919; “Mosmarrëveshjet shqiptaro-serbe”, 1921; “Plagët tona”, 1924; Përkthime: “Gijom Teli”, 1902; “Robensoni”, 1909.

RRËFIME DASHURIE

ASAJ

I
Si kombet me vetija e mendime të thjeshtë q’i falen një fytyre gdhendur në gur a dru; si kombet më të qytetëruar, që rrinë
me orë dhe luten përpara një fytyre bërë me ngjyrë vaji a dy copëra drurë të bashkuar; si ata kombe që marrin me muaj udhë që të venë t’i falen gurit të zi; si ata të moçmit q’i falen diellit, zjarrit, shikonin me adhurim të thellë yjtë dhe bëheshin therrorë për perëndit’ e perëndeshat, a si ata që dhe sot shtrihen e shtypen nën qerre të Budës; ashtu dhe unë, o e bukura ime, dua t’u falem dy yjeve që janë më të bukur se gjith yjt’ e qiellit, dy yjve që janë syt’ e shkruar të tu dhe të bëhem hi, o e dashura ime, nën këmbët vogëloshe tënde!

Vjeshtë, 1905


II
Në është vërtet se zemra jote s’rreh kurrë për mua,- ashtu si ke dashur të më thuash,- në është vërtet se fytyra ime nuk zë asnjë vënd në ëndërrimet e tua, pse, o e bukura ime, kur më sheh ngadalëson çapnë, pse më lëshon vështrimn’ e atij syri të shkruar? Nuk e di si më buçet dhe më zjen gjaknë ay vështrimi yt kaq i qetë dhe i ftohtë? Nuk di ti si më çpon zemrën ay vështrimi ngjyrë qielli?
Vështrimi yt është si një shtizë në dorë të një djali që lot me një zog; vuajtjet e shpesit i heq dhe zemra ime. Të lutem, pusho, pushoje këtë lodër të gjakme! Po ç’them unë! Shtjermë, shtjermë syt’ e tu, se vështrimi yt, o e bukura ime, m’i thjeshtë se frym’ e Jehovajt, i jep gjëllim shpirtit tim.

Prill, 1906


III
Pse ikën ashtu nga unë?
Nuk e di që dashurija është me krahë dhe m’e shpejtë se vrapi yt?
Dashurija ime të është qepur si hija. Kudo që të vesh, të ka për të rënë pas, kudo që të jesh do të dalë përpara dhe, kur të na ndajë një mërgim i madh, hija ime prapë të ka për të ardhur pranë. Malet, fushat, njerëzit s’kanë për të na ndarë, se shpirti im është qepur pas shpirtit tënt, se trupi im të ka për të kujtuar gjithnjë. Edhe vdekja kur të më marrë nga kjo botë, edhe ahere hija ime, e dashura e tmerruar, ka për t’ardhur të të gjejë në të mugërit e në t’errëtit. Edhe, kur për ty,- ah, dua të jetë shum’ e largme,- do të vij’ ora që të shuhen ata sy q’i dua kaq dhe të bëhet hi ay trup i bukur,e dhe ahere, mos pandeh se do të shpëtosh nga ndjekja ime; shpirti im të ka për të ardhur gjer në varr, se shpirti im është qepur pas shpirtit tënt dhe trupi im ka për të të kërkuar gjithnjë; ahere, brenda në varr t’errët e të ftohtë, eshtrat do të dridhen, se në dashuri do të jem gjithnjë besnik.

Shënëdre, 1906


IV
Më pyet sa ësht’ dhe a ësht’ e përjetshme dashurija ime.
Aherë, syt’ e tu, ata sy të zez q’i dua kaqë, marrin një shkëlqim, një vështrim të ri, edhe buza jote një të qeshur të hidhur.
Pse, o e dashura ime, pse i le të hyjnë të tillë mendime të hidhur n’atë kokë të bukur?
Nuk e di ti që çdo gjë në këtë jetë ësht’e vdirshme? Nuk e di ti që çdo gjë mbi këtë dhe ka një fund?
Prapsi, prapsi, këto mendime. Mos i përsërit këto pyetje.
Të dua me gjithë shpirt, me dashuri të thellë; sot të dua sa për një jetë të tërë. Mos prish gazn’ e sotmë, duke menduar të nesërmen e errët.
Mos më pyet më sa ësht’ e thellë dhe a ësht’ e përjetshme dashurija ime!


V
Më pyete pse të dua dhe unë qesha.
Qesha, tanimë po mendohem dhe them: Pse të dua?
Të dua për atë të qeshur të bukur, kur të shkëlqen syr’ i kthjelltë nën ballë të qëruar; të dua për ato leshra ku është pështjellë gjithë thellësi e natës dhe për atë vështrim ku lexohet gjith gaz’ i ditës; për atë vështrim q’ është si një yll’ i lumturisë; të dua se kur flet, ay zë më zgjon në zemrët time gjithë zërat e fshehtë të shpirtit, të dua se prapë teje e ndjej veten time të madh dhe të fortë, se në dashurit tënde shoh zbardhëllimin e jetës.
Po, të dua se, tekdo, me gëzim të fatbardhësisë a në t’errët të helmit, në qeshje të mëngjesit, në tym të të mugëtit, në ngjyrë të lules a në përkëdhelje të veriut, tekdo, o e dashura ime, ty të gjej dhe ty të shoh; të dua, se edhe kur të zbres në thellësi të shpirtit dhe në fund të zëmrës, edhe atje thellë të gjej.

Gusht, 1909

[Askusho]

MID’HAT FRASHËRI

SI VDIQ SELMAN TODORUSHA

Si ngriti dollin’e fundit, Selman Todorusha fshiu mustaqet e zbardhura të gjata, shikoi dhe njëherë ata që kish pranë:
- Po, jo, do të ngre dhe një dolli tjetër. Do të pi për dashurinë që kemi në mes të fëmijërisë!
Të dy miqtë, i vëllaj, i kushëriri, mbushnë kupat. Zonjat ishin qasur se do të ngrihesh tepsija e do të vihesh buka.
-Për shëndet të dashurisë në këtë fëmijë! Edhe sa gjall me nder!
Pas këtij urimi që tregonte gjithë dëshirat e zemrës, kupat u qasnë dhe lëngu i bardhë u derdh në gojë.
-Tani ngrini rakinë dhe sillnani darkën, - dha urdhër Selmani. - Po a s’më thoni, kush më do mua më tepër?
- Të gjithë të duam, se veç së mirës nuk kemi parë gjë tjatër.
Ky zë dolli nga gjithë gojat, nga burrat si dhe nga gratë, një zë i trashë e i math, që tingëlliti n’odë të madhe, n’atë odë ku flak’e vatrës që bubullonte hidhte një dritë të kuqe më të madhe se e dy qirinjve.
Vetëm kunata e vogël s’kish folur. Si u bë pushim, la çipin e napës që po shtronte, ngriti kurrizë, hodhi kokën prapa dhe shikoi Selmanë.
- Më duket se unë të dua më tepër, aga.
Selmani vështroi kunatën e vogël, e shikoi me sy babaj për të bijën. Një qeshje plot mirësi i zgjeroi atë fytyrë të nxirë e të rrudhosur, ku çdo mot kish lënë brazën e tij.
-A vdes ti për mua, Rako?
-Të rrosh me shëndet e me gjithë të mirat, aga.
Mëslla ish gati, mishi në mes, thelat bukë ishin ndarë. Pranë vatrës buka shkoi gazmore, një darkë plot bekim për këtë fëmijë të lumtur.

***

Me kohët e mira të verës kishin ardhur dhe kopetë nga vërrija. Dhëntë dhe shqerrat e tyre tani po kullotnin në bregoret e gjelbëruara, mbi këtë bar të zgjuar prej gjumit të dimërit.
Rakoja atë ditë kish dalë dhe ajo në stan ku ish përhapur tufa, se kish parë mëngjez’e majit shumë më të bukur, pa donte të shihte shelegët dhe ftujat. Shumë në mes të dhenëve Rakoja i njihte: syskë, rudë, kalesh, katarosh, më të shumëvet u kish vënë shenjë, dhe zilet e këmborët më të mira ja u kish varur vetë.
Tani kish ndenjur mbi një bregore të vogël, një bregore të shkëmbtë në mes të luadhit ku ish hapur bagëtija. Po nuk e di pse Rakon e zu një angushë kur dëgjoi që ranë dy dyfekë?
Zëri ish dëgjuar më të djathtë, atje tek zbardhnin ata shkëmbënj nën rrepet e mëdhenj. Përnjëherë, pa dashur u ngrit. Barinjtë ishin atje pranë, bashkë me qent’e tyre. Po edhe ata ishin ngritur e dëgjonin. Dy pushkë të tjera u dëgjuan, pastaj një pushim i gjatë. Po këta dy kërcëllime të fundit gjëmuan me zë të shëmtuar. Mbase është ndonjë gjahtor, tha gruaja e re me vete të saj dhe u qetua pakë.
Po, jo, e gjora Rako, nuk është kërcëllim pushke gjahtori, është plumb gjaksori ay që dolli nga dyfeku i shkretë.
Pse Rakoja s’rri dot në vend? Pse tani po shikon nga an’e shkëmbënjve e të drurëve, ç’kërkon të shohë, ç’gjëmë të zezë po pret?
Na se ku po e shpin të vrarin, të shtritur mbi dy dega. Tre miq po e shokërojnë, dy mbajnë lesën, i treti po ecën pranë.
Cilët janë këta, cili ësht’i vrari? Pse Rako, ke syt’ egërsuar, pse shikon me kaq frikë? Ç’është ky barì që po vjen duke nxituar pa frymë?
- Thua-më, cili është?
- Selman agaj, zonjë...
Nga kraharor’ i Rakosë një zë, një thirrje dolli. Shikoi akoma, ngriti krahët, vështroi të vrarin që po e shpinin atje tej. Edhe nxitoi, se më nuk shihte. Shamija i fluturoi nga koka, një thirrje tjetër u dëgjua, dhe trup’ i saj humbi poshtë shkëmbit të lartë.

***

Më shpejtë se nga valët e lumit që buçet, dhe se nga ret’ e zeza që shtyn era, m’e tmerruar dhe nga flaka që breth mbi bar të një luadhi të tharë prej gjithë vapëvet të korrikut, gjëm’ e vrasjesë ish përhapur dhe kish vajtur në shtëpi e Selman Todorushës. Kur shpunë dhe Selmanin të shtrirë, e tërë graria ish në vaj dhe shtëpija gumëzhinte n’ulurimë.
Ish kulm’ i shtëpisë, ish plaku i njerëzisë ky Selman, që kish rrojtur me nder e me trimëri pas zakonit të shqiptarëve! Edhe tani një plumb i vogël e i zi, atë njeri të gjall’ e të shëndoshë po e shtrinte në dhé.
Po, jo. Selmani edhe s’ka vdekur. Një gjak i kuq po i rrjedh nga ijet dhe i ngjyen fustanin; po syri akoma s’ka humbur dritën. Kur e vunë n’odë të madhe, i plagosuri mbante me dorë ijën e djathtë, ku i keqi plumb i ka hapur plagën e kuqe.
- Mos më qani pa vdekur, gra! Duroni edhe pak.
Edhe shikoi këto fytyra të dashura që në mes tyre kish gjetur gaz’ e rrojtjesë. Një nga një, po gjysëm të mbuluara me një tym të zi, pa jetën e shkuar, ata gjashtëdhjetë vjeçët e tij. Po nuk ndjeu as fare dobësi në zëmrët, se ish trim Selmani.
- Mos ma lini pa marrë shpagën. Po ku është Rakoja? Ajo thosh se më donte më shumë se të tërë.
- Kish vajtur në stan sot në mëngjez, se...
Fjala s’u mbarua, se një kujë u dëgjua së jashtmi. Kjo s’ish kuj’e Selmanit, po ish e kunatës që i sillnin shtanë të rënë prej shkëmbit.
I plagosuri s’kuptoi ç’po bëhesh.
Ngriti kokën e rënduar dhe fytyra ju verdh më tepër.
- Pse ky ulurim? - pyeti, dhe më s’pat fuqi të flasë më shumë.
Po qënka thënë, o Selman, që të shohësh dhe një vdekje tjetër sa pa mbyllur sytë për jetë. Kur suallë m’odë dhe Rakon e vdekur, gratë përnjëherë hodhën një klithmë.
Selmani shikoi, u pështet mbi dorën e mëngjër, ngriti kokën, psherëtiti, pastaj foli me zë të kthjelltë, me zë të plotë, sikur atë çast i erth një shpirt i ri; sytë tani po hithnin shkëndija.
- Pushoni, gra. Rakoja mbajti fjalën. Unë vetëm do të qaj.
Një vaj Labërije, një nga këta vaje ku malësorkat tona dinë të vënë kaqë poezi heroike, një të tillë qarje në vjershë, nisi i plagosuri, me zë të ngadalshëm po të shëndoshë.
Gratë kishin urdhër që të mos qajnë, dhe dëgjonin, dëgjonin vajin e këtij që gjer ahere s’kish kënduar veç këngë trimërije.
Po vajtonjësi nuk mbaroi. Zëri përnjëherë ju rëndësua, syri humbi shkëlqimin, koka ju varr mënjë’anë, edhe u shtrit. Nga ij’e djathtë një shkumb’e zezë buçiti. Edhe më s’u dëgjua gjë tjetër.
Kështu vdiq Selman Todorusha nga Progonati.

(Eren-Qoj, 25 mars 1912)

ZEMER, PUSHO

Pusho, zemër, mos u qa! Mos më thuaj vuajtjet e tua, mos qa dhimbjet dhe hidhërimet!
Rri dhe duro. Hiq në pushim çdo të keqe.
Pse të qahesh? Kur e ke druajtur vuajtjen, kur je hequr prej hidhërimit? A e ke ndjekur kurrë fatin e bardhë, a e ke dashur kurrë gazin dhe zbavitjen?
Të kan’ardhur shumë herë pranë të mirat. Jetën munt që ta bëjnë t’ëmbël dhe të qetë si një burim t’ëmbël, si një vijë të kthjelltë.
Po, jo! Qetësisë, gazit dhe fatit, u ke rënë me këmbë. Ke kërkuar gjithnjë të paqenën, të paditurën. Ata që ke pasur pranë i ke shtytur, u je mërguar. Kurdoherë ke kërkuar një gjë më tutje; ke ndjekur atë të paqenën, të padukurën.
Se ashtu që ylli është bërë për të çkëlqyer, dielli për të ndritur, trëndafili për erë, zogu për këngë, zjarri që të djegë, edhe ti, o zemër, ke lindur për të vuajtur.

MOT’I RI

Ikë, ikë. Qofsh’ i nëmur ti që vjen të më urosh motin e ri.
Një mot akoma! Edhe me qeshje në buzë, me urime vjen të më thuash se m’u pakësua një mot, më sthua për shumë vjet.
Dymbëdhjetë hëna! Si dje më duket ay që shkoi, pastaj dhe ay më parë, edhe tjatri akoma.
Lumi që rrjedh lëshon zallin, delja që shkon lë gjurmën, flaka që digjet lë hinë. Po ti, o kohë, ç’na le? A po këtë hi mi kokët tënë?
Qysh pra, gjithë vuajtjet e mëmës sime, gjithë shpresat e saja, shpresat e mija, vuajtjet e mija, gjithë këto kështu do të shuhen?
Vargu i vdekjes po mbushet, kur imi çdo mot po afron me të këputur. Edhe s’munt ta ndaloj këtë lumë, s’munt ta mbaj këtë jetë!
Edhe ti me ironi, me qeshje në buzë, vjen të më urosh. Ikë, ikë këtej, se s’dua urime unë, jam për rëkim.

AFERDITA E MILO-S

Fidia më s’pat prehje. Gjumi më s’i çlodhi sytë, ngrënjes më nuk i gjeti shije. Një ethe çdo ditë i diqte dejtë.
Përpara shkëmbit të mermerit si shkumbë i bardhë Fidia po punon dhe po mejtohet. Musklet e tij po i xhonglohenë nën çekanin e rëndë, një djersë ethesh po i kullon nga ballët, një zjarr po i ndriton sytë.
Edhe më s’pat prehje. Çdo ditë nga shëkmbi po dilte një formë e re. Punoi, punoi, akoma, me zjarrin e shenjtë. Kërkonte bukurinë, gjithnjë të ëndërruar, kurrë të parë.
Kur u mbarua vepra, Fidia e shikoi me syt’e nxehtë, me ata sy që s’ishin lodhur kurrë. E shikoi akoma, edhe një herë, dhe i mbylli sytë, se guri i ftohtë j’u duk i gjallë, me një shpirt, me një frymë që s’i kish pandehur.
I lumtur Fidia, m’i lumtur se Hyji! Se mendja jote polli bukurinë e pa vdekur, gruan, gjithnjë të dëshiruarë, kurrë të gjetur.
Sidoqoftë edhe s’dihet mirë në Afërdita e Milo-s është e Fidias apo jo.

PO E SHEH? DRITA VENITET

Po e sheh? Drita venitet, mjegulla trashet, një hi, një nap’e zezë po mbulon shtëpinë, po më hyn brenda n’odët.
E sheh, mik, këta të mugët të përziçmë? Ky më mbush shpirtin me angusë, më ep dëshirë të qaj e të këlthas.
Ah, këta t’errët! Më duket sikur është hapur varr’i shekëllavet dhe po del jashtë gjithë zi e jetës, një zi e jetës, një zi që vjen nga funt’i dheut, ku janë mbledhur gjithë të vuarat, gjithë të qartat e një jete së gjatë.
Ky hi, ky tym më hyn në shpirt, më duket sikur humba gjithë shpresat, gjithë gazet. Drita, duke ikur u fryn dhe i shoi, na la në kët’errësirë.
Po e sheh? Tani më s’duket fare gjësendi! A jemi në varr, apo mbi dhet? A jemi një i gjallë në mes të vdekurvet, apo një i vdekur në mes të gjallëvet?
Folmë, mik, se dua të dëgjoj zë njeriu, dua ta ndjej veten të gjallë; folmë, a do të mbajë shumë ky zi? Kjo natë a ka të sosur, apo jemi në atë natë pa mëngjes?

10 vjesht’e II

EJA, MOTER

Eja, motër, të dalim në kopsht se erdhë kohët e mira. Nuk e sheh që marsi na pru ditët e bukura? A po sheh se qysh qielli duket m’i ëmblë, deti m’i vakur dhe ata malet atje larg. A i she se qysh kanë një ngjyrë më të dashur dhe duken më të afërt?
Eja, motër, se qershitë janë plot lule. I mban mend këto lule, kur i tërë kopshti mvishej me të bardhë? Shkuan dhjetë vjet q’ahere! E mban mend, kur hipnje në drurët dhe qeshnje me mua kur s’të gjenja dot? Se ishe dhe ti e bardhë si dëbora veshur dhe nuk shquanje nga lulet.
Eja, motër, të shohim qershitë. Vërtet këta më s’janë ata drurë; ata u thanë dhe humbën. Po lulet janë gjithnjë ato lule!

Eren-Qoj, 5 mars 1912

[Askusho]

MIT’HAT FRASHËRI



PIKA LOT

Tetë vjet pa dalë!... Ves’ e natës s’ish avulluar dhe shkëlqente mbi bar e mbi fletët, si copëza diamanti mbi zymryd; era frynte mengadaë, po pak e ftohtë. Mecoja qëndroi pak, lëshoi pushkën mbërdhe, u pshtet më një shkëmb anë rrugës; gjithë, c’i shihte syri, i dukeshin të reja; dielli sapo kish dalë, lëshonte një dritë si të kaltërt mbi lisat e këtij vendi t’egër; malet nga perëndimi, ngrinin majat e tyre madhështore gjer në qiell; këto maja ishin kurorosur me mjegull të natës. Ish vjeshtë. Mecoja pëshpëriti; solli në ment jetën që po shkonte; vetëm, mbi këtë breg, midis lisave dhe shkëmbenjve, mendjes i pëlqen të mendohet, zemrës të mallëngjehet. C’ish ky njeri shtatmadh, fytyrëbukur, leshverdhë hedhur mbi sup? Mustaqet e mëdha i jepnin një hije trimi dhe bënin dy shkurre të zez mbi këtë fytyrë të verdhë; me të parë sytë që shikonin egër dhe me druajtje, me të parë pushkën në dorë, pisqollat në brez dhe jataganët varur në rript, s’mund të themi vecse ishte një nga ata njerëz fatkeqë që rrojnë jashtë mbledhjeve njerëzish, që s’dinë c’është familje dhe ushqehen me të rrëmbyer gjën’ e tjetrit. Por në fytyrë të këtij burri, që dukej t’i ish nja dyzet a pesëdhjetë vjec, duke e vështruar mirë, zbulojmë një gjë fare tjatër nga egërsija, që na u duk herën e parë: këta sy si të syltër e si të zez, ngjyrëmetali, kishin një vështrim që dukej i egër herën e parë, por më pastaj merrnin një butësi, një përkëdhelje, dhe një mendim i hidhur përshkruhej ndër ta. - Ahg, tetë vjet pa dalë!- murmuriti Mecoja.- Tetë vjet pa dalë jashtë shtëpisë! Kisah harruar pothuaj si është pylli dhe c’bukuri ka lindj’ e diellit mbi këta male të lartë. Eshtë rrojtje kjo që bëjmë? Si sot kam ndërmend, kur merrnim rrugët me tim vëlla, me tim kushëri dhe me ata të Shelit. Një zihje u ngrit midis nesh; Sheli shkrepi pushkën, im vëlla ra pa shpirt; q’ahere e tëhu trembëdhjetë veta nga ne dhe nga Shelët, fjetën përgjithmonë. Trembëdhjetë njerës pa ndonjë faj... Q’ahere u mbyllcë dhe më s’kam dalë; po gjakn’ e fundit, unë e kam mbi kurriz. Me cape të ngadaltë, zuri të marrë udhë; mori brinjën e malit; rruga shkonte përmes dushqevet dhe të bredhavet; dielli qe lartësuar dhe një hosten... Përnjëherësh, duke kthyer nga një cip që bënte mali, një pamje e bukur iu cfaq: mjegull e bardhë. Pandehte njeriu se Mecoja ish një shkabë që fluturonte mbi këto re të rëna mbërdhe. Mori udhë pa qëndruar; era po nxehej, mjegulla u tret dhe fush’ e vogël doli në shesh duke mbajtur një lumë t’argjëntë në mes të saj: ish Drini i Zi, i cili këtu rithte me qetësi.- Tetë vjet pa dalë nga shtëpia, thosh me vete të tij Mecoja. Sot, pra, dal për herë të parë. Ime motër polli një djalë, më kish kërkuar të vete ta shoh. E gjoja, kërkon të më bëjë që të dal nga burgu ku jam futur me vetëdashje; po nuk e di, që mbase kjo ditë të jetë e fundit për mua; nuk e di që mbase që sot mund të vritem me Shelët dhe të ma shpien tek ime motër! E varfëra, ime motër, nga gjithë gjërit’ e saj, vetëm mua më ka dhe unë jam i vdekur në këtë botë! Kush e di sa me gas të madh më pret! Një pikë lot i rrodhi nga sytë Mecos. Kujtoi qysh kish rrojtur, sa kish vuajtur. Qysh rronte tani si i vdekur, ngaqë s’ish i sigurt në jetë të tij: vdekja i im varrur mbi krye me një pe të kalbur. Rronte si një hije, pa ndjerë ndonjë gëzim. Gazet, qeshjet dëshirat, punët dhe kujdesjet që na lidhin te kjo jetë dhe na bëjnë ta duam gjalljen, qenë të panjohura për të. Zakonet e vendit dhe egërsi e njerëzve, e kishin bërë fatkeq. Mbyllur në s htëpi, pa parë gjërit e tij kaqë kohë, ish si një hije e zezë. Vështronte bukurin’ e vendit q’e rrethonte; dëgjonte shushërimën e fletëve tundur nga era; shihte shkëlqimn’ e Drinit, majat e larta të malit, kërcunjt’ e lisavet. Ah, fatkeqi, kish kohë pa i parë këto bukuri, kish kohë pa dëgjuar zënë që nxjerrin degët kur i fërkon er’ e veriut! Sa e ndjente shijen e rrojtjes sot! Sa id ukej e bukur gjithësija! Këta mendime ia shtonin hidhërimin, se i sillnin ndërmend vetijat e këqija të njeriut, ato vetija që e bënin të heqë një njeri nga tjatri. Të rrojë njeriu si i shuar, të mos guxojë të dalë jashtë, të shohë t’ afërmit dhe të marrë pjesë në gëzimet që Zot i madh përhap mbi botë! Ah, sa e bukur është bota! Gjithë të këqijat i bën vetë njeriu. Për pak gjë, fare pa shkak, zihet, vritet... Dielli dritën e argjëntë, bima kallin’ e florinjtë, lulja erën, zogu këngën, na i jep vallë që të kemi zihje dhe grindë midis nesh? Udhëtonte duke menduar e sytë poshtë, kur përnjëherë, m’anë të djathtë të rrugës u dëgjua një zë: fletët e drodhën. Mecoja me vrap unji pushkën nga supi, u bë gati; pastaj zuri qeshi, se e kuptoi më c’anë vinte zëri; disa turtuj trëmbur nga udhëtari, fluturuan me tmerr. Mecoja u qas atje ku kishin qëndruar turtujt: një uj; i kulluar buronte; rreth kroit bari gjelbëronte. E kish marrë etja se ish vapë, ish lodhur se kish katër orë q’ecte; u unj, piu ujë të ftohtë, ndënji të clodhej; ahere e kuptoi q’e kish marrë urija; nxorri nga trasja buk’ e djathë. Si u nginj dhe piu ujë, i clodhur nisi prapë udhën, që ish e ngushtë, tërë gurë; m’anë të djathtë ish pyll dhe driza; aty-këtje ca shkëmbenj të mëdhenj; m’anë të mëngjër zgjatej, atje poshtë, fusha me ca fshatra që dukeshin fare larg dhe majat e maleve të lartë i bënin një mur kësaj pamjeje. Dielli qe ngritur gjer në gjysmë të rrugës qiellore që përshkron ditë-për-ditë. Mecoja arriti më një vënt të rrugës, ku ajo zgjatej shumë pa ndonjë pengesë përpara. Atje udhëtari ynë pa së largu dy njerës që po vinin drejt tij. Që kur kishte dalë nga shtëpija, s’kish hasur njeri, andaj një dridhje i eci në tërë trup. Tetë vjet pa dalë nga shtëpija dhe pa parë njeri të huaj, e kishin bërë të ketë dyshim e frikë dhe nga një hije; për fat të mirë ca miza ndërmjet tij e të dy udhëtarëve, bënin q’ay t’i këqyrte mirë, po ata s’e shihnin dot. Mecoja e pa t’udhës të hqiej mënjanë udhës, të fshihej prapa një shkëmbi e të priste sa të largoheshin të dy udhëtarët. Vate prapa shkëmbit dhe zu të mendohej; i kish harruar fare udhëtarët, por kur ngre sytë, i pa t’afruar afro njëqint cape. Përnjëherësh u drodh, u verdh; fërkoi sytë që të shihte më mirë. - Ah është, ay- thosh me vete të tij. Po ay, Tafë Sheli, gjaksori që më vrau vëllanë... Ay tjetri, Gjoka, një katundar. - Ahere, një nga një i erdhë përpara syvet ngjarjet e tetë vjetëve më parë, qysh Tafë Sheli i ra të vëllajt, qysh ky volli një gjak të zi nga goja dhe u rëzua mbërdhe; sa vrasje ngjanë ndërmjet tij dhe Shelëvet i kujtoi një pas një; jet’ e zez që kish rrojtur nga shkak i vrasjeve, iu duk sot m’e tmerruar dhe m’e errët; dhe të gjitha këto të këqija, për shkak të këtij njeriu që vinte drejt tij. Cdo të bënte tani Mecoja? C’kish për të bërë? Mecoja s’mënoi aspak. Vëllai i tij, duke vdekur i kish thënë:”Meco mos më lerë pa shpaguar!” Fytyr’ e të vëllajt tani i cfaqej përpara, sikur e shtynte të merrte shpagën e gjaksorit të tij. Mecoja s’mënoi pra: mori pushkën në dorë, e vështroi një herë e a ish mbushur; nxorri edhe pisqollat: u bë gati për luftë; më parë kish për t’i rënë gjaksorit të vëllajt, pastaj, në duhej, do t’i binte dhe Gjokës. Psheti pushkën në sup, vuri grykën mbi shkëmb; vuri vesh që udhëtarët po kuvendonin. Gjoka i thosh Tafë Shelit: - Kështu, pra, ke shumë kohë pa ardhur në shtëpit tënde? - Tetë vjet, ah, tetë vjet! Që kur ngjau një vrasje ndërmjet nesh dhe Meco Gurit; n’atë ngjarje që pothuaj pa ndonjë shkak, u vra vëllai i Mecos dhe Mecoja vetë u plagosl q’ahere e tëhu kam qenë larg Shqipërisë. Ah, sa më kish marrë malli! S’kisha më shpresë t’i shihja këta vende të bukur, këta male majëlartë ku kam shkuar djalërinë time... Mecoja tani po mendonte, dora i dridhej; ish i verdhë sikur kish dalë nga varri; s’shihte kulluar. Një pikë lot i rrodhi nga sytë. C’e gjeti pra, Mecon? A u tremb? Ay që ish kaqë trim dhe që shënonte aqë mirë? Një dit,ë kishin shkuar katërmbëdhjet vjet që nga ajo ditë, kur në një dasmë kish dalë i pari me të shënuar dhe kish fituar një dem të bukur. “Tetë vjet pa parë këtë vend! Tetë vjet pa parë njerëzinë time! Pa nisur për këtu, mora një letër nga im atë, nga plaku i varfër që më thoshte se familja e tërë: mëma, ime shoqe, motrat deh djemtë, q’i lashë të veshël, dëshirojnë të më shohin. Ah, ku na shpie marrëzija jonë, sa të këqija i bëjmë shoku-shokut nga...” Nuk sosi; një klithje dolli nga an’ e rrugës. Të dy udhëtarët u tmerruan. Mecoja kish flakur pushkën, kish dalë mbi rrugë dhe, me krahë hapur: “Tafë Shela! – thërriste,- jam unë Mecoja! Gjer më sot janë vrarë trembëdhjetë njerëz nga shtëpia ime dhe jotja; lotët që kanë derdhur familjet tona bëhen sa ujët e një pellgu; gjithë këto fatkeqësi vinë, sic e hua dhe ti, nga marrëzija jonë. Unë po ta fal gjakun, falma edhe ti. Eja të pajtohemi! Tani s’ish vetëm Mecoja që kish lotë në sy, por që të tre këta burra qanin si gra dhe putheshin si foshnja. Gjoka, duke rrjedhur lotë, thosh: “Rroftë dashurija! Rroftë shpirtmadhësija!”

21 gusht 1899

[Askusho]

Mid’hat Frashëri - foto