Shefqet Morina është burrë i gjatë, zakonisht flet ngadalë dhe gjithçka tek ai tregon se ka pasur në jetë dhimbje të mëdha. I janë vrarë në luftë katër pjesëtarë të familjes së tij dhe çdo gjë ka qenë tragjike. Ka pasur fatin e hidhur të varrosë të afërmit e tij, por edhe të vërejë se, disa ditë pas, forcat serbe i zhvarrosën dhe trupat e tyre ende nuk dihej se ku ishin. Kishte lënë shumë gjëra në mes për të kërkuar ku i kishte të afërmit e tij të vrarë, megjithatë kurrë nuk kishte përjetuar një dhimbje si ajo e 22 shtatorit. Unë e takova një natë të vonët, biseduam për atë çka ishte më thelbësore dhe pjesë nga ai rrëfim po sjell më poshtë, duke qenë i bindur se kjo ishte e vërteta e saktë e rënies së Fehmiut, Xhevës, Fatimes dhe Shefqet Zekës. Njeriu tjetër që mund të më tregonte, ishte Asllan Faslia, por ai nuk është më. U vra në luftë. Shefqet Morina është i vetmi nga ata që mbetën në fund. Është dëshmia e vetme dhe plotësisht besnike.
Është një tregim i thënë mes dhimbjes dhe nëse ndonjëherë ka shkëputje, kjo është e kuptueshme.
Ja pjesë nga rrëfimi i Shefqet Morinës:
“Fehmi Lladrovcin vonë e kam njohë, por zërin ia kisha dëgjuar. Mundem me folë për të prej 22 marsit, kur jam pranue në UÇK. Fehmiun e kam takue për herë në parë në Abri. Prej asaj date e deri më 22 shtator mund të flas për të. Nuk e di saktësisht se cila datë ka qenë, por aty e kam pa Fehmiun, aty e kam pa edhe Xhevën. Pas asaj, u formua pika “Shkaba”, këtu në Shkabë, jam angazhue në radhët e ushtrisë dhe atëherë kemi pasë biseda, mësime, ushtrime se si luftohet, janë bërë strategjitë për luftë, stërvitje ushtarake të llojllojshme; jemi nisë për në Shqipëri me marrë armë, 2 mijë vetë kemi qenë nga Drenica, më shumë se 200 vetë nga brigada jonë, por kemi rënë në pritë në kufi, në Junik, një kilometër pa hyrë në zonë.
Një natë përpara, më 21 shtator, deri në 12 të natës kam qenë në pikë, si roje dhe në orën gjashtë të mëngjesit ka ardhë lajmi se serbët po mësyjnë. Ashtu si kam qenë, me teshat qe kam qenë kam shkue në pikë, sa me shpejt që kam mundur. Sa kam arritë aty, një pjesë e shokëve kishte dalë në pikat e caktuara. Serbët kishin fillue me dalë edhe ata. Unë kam pasë mitraloz të rëndë, vendin e kam ditë se ku e kisha, nuk kisha se çfarë pritsha. Kam shkue në vendin tim. Aty jam takue me Fehmi Lladrovcin, me Xhevë Lladrovcin, me shokët e tjerë, aty prapë kemi bisedue, komandanti na ka tregue se çfarë strategjie do të përdorim, si do të lëviznim, na thotë se duhet të ndërrohen pozicionet pas gjuajtjeve, të mos gjuajmë gjithnjë prej një vendi, që të mos na diktojë armiku ku ishim dhe të gjuan në atë vend. Kemi pritë, shkitë atëherë filluan me dalë prej objektit, tek miniera ku ishin, filuan me lëvizë drejt pikave tona. Ne ishim duke u përgatitë për luftë, duke mbledhë armatimin. Baca Fehë u merrte vesh me radiolidhje me pikat e tjera. U lajmëroshin shokët në pika, thonin se jemi në gjendje të mirë, se vetëm po i presim kur të dalin dhe të na afrohen.
I kemi pritë forcat serbe se po na dalin vetëm nga një pikë, ishim dy vetë dhe e vëzhgonim atë pikë, kur papritmas dolën prej prapa. Dolën nga njëra anë, por edhe nga tjetra. Atëherë Fehmiu i ka pa me dylbitë e vendosura në snajperkën e tij. Fehmiu na tha që të presim derisa të afrohen. Kemi pritë në heshtje. Kanë ardhë në vijë ajrore 100 deri 150 metra. Ishim në një stom, disa ishin me armët e lehta, unë që kisha mitralozin. Atyre komandant Fehmiu u tërhoqi vërejtjen që të mos qëllojnë pa e degjuar pushkën e tij dhe pa i dëgjuar armët e rënda. U tha që të shohim nëse kemi sukses, atëherë të qëllojmë të gjithë. Ishim dhjetë ushtarë në atë vend, të tjerët ishin në pjesë të tjera.
Para se me fillue lufta i ka thënë Sabit Lladrovcit “Edhe faret në delshi, kurrë mos i dorëzoni armët”. Kurse ne të tjerëve na tha: “Burra, ja vdekje, ja liri, ditë më të lumtur se sot kurrë nuk kemi pasur”.
Kur ka krisë snajperka e tij, ishte pushka e parë e asaj dite, e kemi parë ushtarin serb tuj u rrëzue, kishte qenë mbi tank, deri 10 metra larg prej tankut e ka qitë jashtë. Atëherë kemi fillue të gjithë. Ka krisë prej tana anëve. Ishte grup i madh i ushtarëve serbë dhe kur të gjuaje, nuk të shkonte plumbi huq. Ka filluar nga shtatë, shtatë e 15 minuta dhe nuk e kemi ndalë deri pas orës 10 paradite. Rreth tri orë vetëm është gjuajtur. Këmbë serbi nuk ka mundë me lëvizë tri orë rresht. Vetëm rrinin snajperët e tyre dhe ata me mortaja.
E para në pikën tonë, është qëllue Fatime Hetemi. Kishte automatik. Ishte në pozicion. Edhe ajo ka luftue shumë. Për tre orë nuk e ka ndalë luftën. Fatimja ka qenë në pozicion, ka qëndruar aty dhe nuk ka luajtë. Gjuante gjithnjë. Mirëpo edhe serbët sulmonin, na hetuan se ku jemi, gjuanin snajperistët dhe minahedhësit. Ata hetonin. Na gjuanin sa lëviznim. Fatimja nuk lëvizte. Ia kemi hequr vërejtjen. Gjuante gjithnjë nga një vend. Serbët e kishin hetuar se ku ishte. Kishte bombardime të jashtëzakonshme. Edhe sot shihet se çfarë bombardimesh ka pasë.
Fatimja u çonte të qëllonte gjithnjë nga i njëjti vend. Fehmiu ia hoqi vërejtjen i pari. I tha të bënte kujdes. Edhe Xheva ia hoqi vërejtjen, edhe unë. U bënë tre e më shumë orë luftë. Ishte një pjesë, në të djathtën tonë, që duhej përcjellë. Baca Fehë më tha të dal në një pozicion tjetër dhe t’u them shokëve se çfarë duhet mbrojtur.
Kur jam kthye, Fatimen e kishte kapë plumbi. E kishte kapë në ballë, por ishte ende gjallë. Jemi mërzitë shumë. Fehmiu na thoshte të mos e lëshojmë veten, se është luftë dhe nuk dihet kush vritet, nuk duhet të lëshojmë luftën. Ai dhe Xheva e kishin Fatimen si bijën e tyre.
Kemi provue me e nxjerrë prej pozicionit, me i dhanë ndihmë. Ishte e pamundur, kemi tentuar tre herë me e heqë diku pas, nuk na lejonte armiku, ishin vetëm snajperët serbë, se ushtarët e zakonshëm ishin në tanke dhe autoblinda. Plumbi, si thashë, e kishte marrë në ballë, kishte granatime të vazhdueshme, të hatashme, gjithçka ishte ba zi. Kurrgja nuk na bënin bombardimet, se na bënte tymi, pluhuri që ngrihej mbi ne, me tu duk se nuk kishte diell.
Zhurma ishte e tmerrshme, duhej me folë për afër, se nuk u dëgjoshim. Ka ardhë Asllan Faslia, kishte ardhë prej pjesës tjetër, e kishte parë Fatimen se ishte vra dhe ka ardhë tek ne. Beteja ka qenë e ashpër, kanë fillue me u thye radhët, disa njerëz e kanë lëshuar vendin. Na tregoi Asllani se ishte vra Shefqet Zeka, na tregoi se nuk kishin mundur të përballojnë luftimet dhe ishte lënë pika.
Kemi pirë vetëm nga një cigare duhan dhe prapë kemi fillue. Eshtë bërë vetëm ndërrimi i ushtarëve në pikë. Kishim mbetë disa shokë. U hap fronti shumë për ne. Ku ishin ushtarët në anë të djathtë, që u larguan, aty na dolën shkitë.
Në pjesën ku ishim ne, na dolën shkitë. Në pjesën në Gradime, na dolën shkitë tek pika tjetër. Thirri Fehmiu në radiolidhje në pikën tjetër, a jeni të gatshëm, nëse jeni gjuani dhe mos prisni. Janë përgjigjë vetëm një herë, pastaj nuk janë përgjigjë më. Ku nuk kishte luftime aty na dolën shkitë, krejt para i kemi pasë dhe gjithandej. I kishim përballë dhe në tre anë ishim të rrethuar. Aq sa ishim. Në fund mbetëm katër vetë që luftonim, Fehmiu, Xheva, Asllan Faslia e unë, dhe Fatimja e plagosur. Na erdhën shkitë deri në 10 metër, ishim të shpërndarë, në katër pozicione, bomba na ra në mes, por për fat nuk plasi. Kur na erdhi bomba tek këmbët, e ditëm se shkitë ishin shumë afër dhe kemi kemi fillue edhe ne me bomba dore. Serbët u tërhoqën dhe shkuan prapë në pozicionet e tyre. Me i përballue mundnim, por me i thye nuk mundnim. Kishte shkue ora me 11 e më shumë, bombat i kishim afër, gjuanim prapë dhe disa herë i kemi tërheqë vetëm me bomba. Dolën ku kishin qenë në fillim, nëpër livadhe. Mirëpo ishin shumë dhe bombardonin gjithë kohën.
Unë kam qenë në pjesën e dhjetë, Feha, Xheva dhe Asllani ishin në pjesën e Gradimes. Asllani shkonte herë pas here edhe në ato pozicione ku kishin qenë shokët që u larguan.
Serbët ishin më poshtë. Ishin bërë thuaj katër orë që baca Fehë qëllonte me snajperkë dhe nuk e çonte kush kryet. Dëgjuam se baca Fehë kërkonte një ndërrim të shkurtër në pozicionin e tij sa për të pirë një cigare. Ishte i lodhur. Lëvizën Asllani, shkon në vendin e tij dhe merr snajperkën, derisa ata të hynin në pozicion. Fehmiu u mat të futet dhe duke hyrë aty, prej autoblindës ku ishte një snajper serb, është qëlluar mbi të dhe njëkohësisht mbi Xhevën. Kur e kam pa bacën Fehë, ai ishte ulë në tokë dhe Xheva kishte filluar të ulej pranë tij. Ishin plagosur të dy, Asllani është ruajtë, i kam pa që janë plague. Kur e ka kapë plumbi i parë nga pas bacën Fehë, e kam pa se i ka lëvizur xhupi para. Eshtë çue prej plumbit.
U dukshin plumbat kur binin, se ishin plumba të mëdhenj. Teshat i lëvizën kur e rroku plumbi i parë. Asllani ishte pas një guri, i kam pa që janë goditur. Nuk e di kur e ka rrokë plumbi i dytë. E kemi tërheqë bacën Fehë dhe kemi marrë prapë pozicionin. Xheva mbeti e shtrime, e kam ndihmue të tërhiqet dhe është afruar me Fehmiun. Nuk kam pasë kurrë dhimbje më të madhe. Nuk më është dhimbë vetja. Ishte një gjendje që nuk e kisha menduar kurrë. Xheva e plagosur, Fehmiu i plagosur, ai nuk lëvizte, Fatimja e plagosur, thuajse në momentet e fundit. Xheva, ashtu e plagosur, vazhdoi të gjuajë. Mori snajperkën e Fehmiut, por arma ishte e rëndë, ajo nuk kishte edhe aq forcë, atëherë mori kallashin. Serbët u afruan shumë, nuk ishin as dhjetë metra, tërhiqeshim e gjuanim. Fehmiu nuk i kishte mbyllur sytë, Fatimja e plagosur, Xheva e plagosur. U munduam me i mbyllë plagën Xhevës, me pjesë të rrobave tona; nuk kishim mundësi të shkonim ku e kishim lënë ndihmën e parë. Nuk kishim as se si të bënim tërheqjen e tyre.
Nga ora 12 e gjysmë baca Fehë ka mbyllë sytë, Fatimja po ashtu. Xheva ishte e plagosur. Vazhdonte të qëllonte. Me Asllan Faslinë ishim aty. Deshëm me e tërheqë Xhevën, as shans nuk kemi pasë, i thamë disa herë, nuk dëgjonte, derisa na është drejtue me armë. Xheva na ka thënë, edhe duke na drejtuar armën, tërhiquni, unë jam këtu në vend të Fehës, shkoni. Fehmiu, pak pa i mbyllë sytë na ka thanë edhe ai, tërhiquni.
I jemi lutur shumë Xhevës të vinte me ne, Asllani dhe unë, i thamë se nuk shkojmë pa të. E uli pushkën Xheva në një moment dhe na tha se dilni ju poshtë, t’ju shoh të gjallë, kur t’ju shoh se keni dalë, po ua jap fjalën se do të vij edhe unë. Shkoni ju njëherë.
Asllani doli i pari. Xheva tha se unë po e mbroj nga e djathta, ti mbroje nga e majta, dhe po e mbrojmë derisa të dalë poshtë. Nuk ishte as pesë metra, lëshoheshe dhe dilje. Kur iku ai, Xheva më tha: “Dil Shefqet edhe ti, shko, më tha, se trupi im dhe jeta ime, veç trupit dhe jetës së Fehmi Lladrovcit nuk njeh gjë tjetër. Ia kam dhanë fjalën, ia kam dhanë besën se vdekje e jetë i kemi bashkë". Atëherë nuk kishte mbetë gjë tjetër. Fillova me iu afrue. Asllani më thirri: “Dilni se u zutë, se jeni shumë afër”. Mora kallashin dhe u përpoqa me dalë. Plasi një bombë sipër nesh dhe forca e saj më hodhi jashtë.
Pasi ka dalë Asllan Faslia, i kemi pasë edhe dy-tre minuta luftë bashkë me Xhevën, me e mbrojtë derisa të dalë. Në anën e djathtë ka dalë Asllani, ka vazhdue lufta edhe dy-tre minuta, derisa i kemi tërheqë. Kanë qenë mbi ne, pak me ra dhe binin mbi ne. Kur i dëgjova fjalët e Xhevës, e pashë bindjen e saj se çfarë ishte. Në realitet filloi, i nxori armët e veta, revolen e vet dhe u përqaf me Fehmiun, e vuri krahun e vet nën kryet e Fehmiut, më tha edhe një herë se veç vdekja, pas Fehmiut nuk ka asgjë tjetër. I kam dhanë me dalë, pasi kam dalë në strom, shkitë dolën në livadhe, ka ra granata, pastaj një rafallë e gjatë, fuqia e shpërthimit më ka nxjerrë jashtë dhe kam ra në kaçube. Kallashin e kisha të lidhur, kam mbetë aty, derisa ka ardhë Asllan Faslia, më ka pre rrypin e kallashit dhe më ka ndihmue derisa kemi ra poshtë. Pas kësaj luftime të tjera nuk ka pasë, as nuk ka gjuajtë kush dhe asgjë tjetër.
Unë: A keni menduar gjatë luftimeve se duhet të tërhiqeni, se e keni bërë deytrën duke luftuar katër orë me radhë?
Shefqet Morina:
Baca Fehë nuk ka pasë mendimin se duhet me u tërheqë, as nuk e ka diskutuar se do të tërhiqemi. Nëse do të ishte lënë lufta herët, njerëzit ende nuk ishin larguar, do të kishte pasë humbje të mëdha në popull. Ai vetëm pyeste: “A kemi municion”? Ishte municioni në krah të djathtë, pyeste vetëm “a kemi”. Pas plagosjes së Fatimes, shokët që ishin në pikë me ne, shkuan në një vend tjetër. Pas pesë minutash, kur i kemi thirrë me na dalë në ndihmë, nuk ishin. Kur jam kthye, më ka pyetë baca Fehë “a është dikush aty, prej ushtarëve?” I thashë se nuk ishte askush. Nuk kishte kush të na afronte municion. Por, me u tërheqë, as mendja nuk i ka shkue.
Kur u çue në këmbë, me pushue pak e me ndezë cigaren, atëherë e rroku plumbi. Sapo e ndezi.
Ne na u sos duhani që kishim, e la në gur duhanin që kishte me vete dhe na tha pini duhan sa të doni. Cigaren e kemi mbajtë në gojë, pinim duhan e gjuanim. Gjoksoren mbrojtëse dhe automatin e Xhevës, kallashin e Fatimes, i kam edhe sot e kësaj dite. I gjetëm pas luftës. Gjoksorja e saj ka shenjat e granatës që i ka rënë.
Kemi pasë luftime, edhe më vonë kemi pasë luftime, gjithëfarë rastesh kemi parë, por dhimbje më të madhe nuk kemi pasë. Nuk ka hall më të madh kur e sheh shokun të vdesë, kur e sheh komandantin tënd të plagosur dhe nuk i jep dot asnjë lloj ndihme.
I ka mbuluar shembja e dheut. Prej bombardimeve, dheu ka rënë mbi ta. “Zola” që kemi pasë nuk ka punue. E provoi Fehmiu, por nuk ka ndezë. Pas luftës, në vendin ku janë mbuluar, është gjetë radiolidhja, cigaret, shkrepësja, granatat. Pushkën dhe automatikun Xheva i ka afrue pranë vetes”.
Nuk kishte pasur kohë të çlodhej. Kishte në duar një snajper 12.5 mm dhe qëllonte sa herë që dikush tentonte të afrohej më shumë se sa e kishte lejuar. Ishte i qetë dhe ndjehej po ashtu i lehtësuar. Ishin bërë më shumë se pesë orë luftë dhe tashti banorët e asaj zone duhej të ishin larguar, duke u ruajtur nga mizoria serbe.
Ai e uli për një moment grykën e snajperit dhe i drejtohet Asllan Faslisë: “Eja këtu ku jam unë. Mos i lër të çojnë kokë. Unë po pushoj pak... vetëm pak, sa të pi një cigare”. Arma ishte e rëndë, koha ishte e gjatë.
Dhe u ngrit të mbështeste shpatullat pas “Kodrës së Qëndresës”. Ishte i lodhur dhe ndoshta i pihej pak ujë. Ngjyrat e dheut ishin në rrobat e tij dhe në fijet e mjekrës i kishte mbetur po ashtu një fije bari. Ai gjithë jetën kishte qëndruar i mbështetur pas dheut të tij, i lidhur tej për tej me të, dhe kështu si duket, do të ishte edhe çasti i fundit i tij. Bëri të largohet, ishin vetëm dy a tre metra deri aty ku ai mendonte se mund të pushonte krejt pak, qoftë edhe dy-tre minuta. Kishte bërë shumë rrugë deri atëherë. Ndoshta më shumë se sa ishte menduar.
Ishte një kohë e gjatë që mjetet e blinduara nuk lëviznin as para e as pas. Ushtarët serbë, të strukur pas hekurave, kishin nxjerrë pushkët snajperë, minahedhësit dhe prisnin.
Në ecjen e tij u godit. Ishte një goditje, siç do të thoshin, vertikale, dhe një rënie po e tillë. Nuk ra, u ul ngadalë dhe i tha lehtë Xhevës: “Shotë, më duket se më vranë”. Ajo vetë ishte e plagosur, por nuk i tha asgjë.
Ai mbylli sytë duke ndjerë njërën dorë të saj nën kokën e tij dhe tjetrën tek zemra. Nuk dëgjoi krisma të tjera... Askush nuk e di se cili ishte plumbi i fundit që mori Xhevën dhe nga erdhi ai. Jo më kot ajo kishte nxjerrë revolen e saj, automatikun dhe i kishte vënë pranë saj. Jo më kot... Askush nuk e di, megjithatë të gjithë janë të bindur se kështu do të ndodhte.
“Edhe sikur tridhjetë kilometra larg të vritej Fehmiu ose Xheva, tjetri do të vinte nga larg të jepte jetën me të”, më tha një natë të vonët Ramiz Lladrovci dhe unë e dija mirëfilli se kishte qenë pikërisht kështu.
Jehona e pasrënies
Edhe pasrënia e tyre ishte po ashtu diçka mes reales dhe irreales, mes të përjetshmes dhe të përditshmes. Ishte diçka që qëndronte pezull dhe sado fjalë që mund të gjeje, përsëri ishte e vetëdijshme se nuk mund të gjeje asgjë. Lajmi ende nuk kishte ardhur, kishte mbetur si peng i fjalës së pathënë, kumt që nuk do të donte të shpërndahej. Kishte mbetur pezull, si një varësi e tejskajshme, rreth së cilës nuk mund të duket e as të zhduket asgjë.
Në mëngjesin e herët të 23 shtatorit 1998 më thirri në telefon Ali Ahmeti, i cili ndodhej në Tiranë. "Si je bacalok, më tha”. Abazi (Ali Ahmeti) më ka thirrur gjithmonë "bacalok”, ashtu si edhe tani dhe nuk e di pse ka mbetur kështu, por gjithnjë më ka pëlqyer që kur flisja me të, të më thirrte bacalok, pasi kjo i shkon natyrës së tij të qetë dhe të kujdesshme.
Iu përgjigja se isha mirë dhe e pyeta se si po shkonin punët. Ai përgatiste atëherë ngjarjet që erdhën më vonë në trojet shqiptare në Maqedoni, por njëkohësisht ishte i caktuar edhe për ndihmë konkrete ndaj Zonës Operative të Dukagjinit dhe kjo me një kërkesë të veçantë të komandantit të zonës, Ramush Haradinajt. Në fillimin e qershorit 1998, Ramushi më dërgoi një letër, ku kërkonte nga unë, si drejtues i Organizatës, që të emëroheshin Aliu dhe një grup shokësh pranë shërbimit logjistik të zonës që komandonte.
Kur desha ta pyes edhe për diçka tjetër, Aliu më ndërpreu butërisht dhe më tha:
"Ka ndodhur diçka e rëndë bacalok, por duhet të mbahemi”.
“Ç’ka ndodhur?”, e pyeta dhe heshta, sepse Aliu është zakonisht njeri i përmbajtur.
"Fehmiu është vra. Është vra dje, në Drenicë është vra”, fliste duke u përmbajtur dhe unë e dija se Ali Ahmeti kishte qenë miku më i afërt i tij prej më shumë se 14 viteve.
"Nuk është e vërtetë, i thashë, nuk është e mundur”, dhe diçka e rëndë u mblodh tek unë. Thashë se nuk është e vërtetë, se kurrë nuk e kam menduar se Fehmiu mund të vritej. Kur po bëhesha gati të pyesja për Xhevën, ai vazhdoi:
"Është edhe më keq bacalok", fliste i përmbajtur Ali Ahmeti, por zëri po e tradhtonte. Nuk kishte nevojë të fliste më tepër, gjithçka ishte e qartë. “Është vra edhe Xheva. Bashkë janë vra, në të njëjtin vend”.
"Nuk është e mundur, përsërisja, nuk është e vërtetë. Lidhuni edhe një herë me Drenicën. Bisedo me Ilaz Kodrën. Takoje Ramizin dhe verifikoje”.
Nuk doja të pranoja vdekjen e tyre. Askush nuk donte ta pranonte.
"Ramizi është këtu bacalok", shtoi Aliu. "Por ngushëllime për shokët dhe duhet të mbahemi. Dikush do të vritet e në luftë më të mirët vriten".
Në telefon doli Ramizi. "A është vërtetë Ramiz?”, e pyeta, pa i thënë se çfarë është e vërtetë dhe çfarë nuk është e vërtetë, se përsëri nuk mund ta besoja.
"Po bacë, është e vërtetë. Janë vra dje, janë vra në një pikë afër fshatit, të dy janë vra”.
Zëri i Ramizit ishte më i përmbajtur, por dhimbja e tij ishte e jashtëzakonshme. Ata kishin qenë miq dhe shokë, por edhe bashkëluftëtarë.
"A ke biseduar me Drenicën?”, pyeta edhe një herë, se nuk doja që nuk doja ta besoja.
"Po bacë, fola me prindërit, i lajmërova, janë vra së bashku me dy të tjerë. Një çikë, që quhet Fatime Hetemi, është nga Shala e Bajgorës dhe një djalë, student nga Prishtina, më thanë se quhet Shefqet Zeka. Lufta i ka këto, kemi qenë të përgatitur bacë, por puna nuk ndalet, vazhdon”.
"Si janë prindërit?”, e pyeta edhe një herë. Ramizi më tregoi se ata po mbahen dhe se nana e Fehmiut kishte thënë se "po nuk u ligshtuat ju, nuk ligshtohem as unë; e po u ligshtuat ju, atëherë ligshtohem edhe unë”.
Pas tre ditëve unë fola vetë në telefon me bacën Tush dhe e gjithë ajo që dëgjova më bindi edhe një herë, se Fehmi Lladrovci kishte lindur dhe ishte rritur në një truall trimash dhe e gjithë ajo që ndodhi nuk kishte se si të ndodhte ndryshe.
Si e përjetuan ngjarjen në Drenicë, prindërit e Fehmiut
Isha matur disa herë ta pyes bacën Tush për atë moment të vështirë, ndoshta më të vështirin në jetën e tyre. Nuk kisha mundur. Si mund ta pyesësh tjetrin se ku ishe, çfarë ndjeve ku mësove lajmin, kush e tha këtë lajm. Asnjë prind nuk mund të pyetet kaq lehtë.
Një mbrëmje, kur rrinim në shtëpinë e tyre në Shkabë, bisedonim për jetën e Fehmiut, ai vetë, krejt natyrshëm, më tregoi se si kishte ndodhur. Për fat që bisedën e shënova ashtu si u tha asaj nate, e po ashtu po e sjell:
Baca Tush:
" ...Kah ora një e gjysëm dy, kanë fillue disa ushtarë të rinj me ardhë. Janë tërheqë prej lufte, megjithëse lufta hala vazhdonte. Isha aty, u dëgjoshin disa fjalë se është vra Fatimja. Pyesja se ku po shkoni, çfarë ka ndodhë, por më thonin se nuk e dinin. Kah e vona, shumë kah e vona, serbët kanë dalë në maja. Shkoi ora nëntë e mbrëmjes dhe po baheshim gati me shkue, se serbët mund të vinin edhe në katund. Pyeta disa ushtarë, a dini gja për Fehën. Disa më thanë se nuk e dinë, disa se kanë kanë prej Dobrashefcit. Nuk isha kërrkund. Kam shkue kah ora dy-tre e natës në një vend, kemi pushue pak dhe kam pa disa ushtarë. I dëgjoja se thonin diçka, por nuk e dija. E kam ditë se është e pamundur se Feha me e lëshue pozicionin, veçse në është vra.
Para se me dalë drita, filloi ofensiva serbe me hi nëpër fshat, nëpër lugun e Beranit. Ne ishim në mal. Atë ditë kemi ndjejë gjithë ditën aty, në mbrëmje, më datë 23, i them hallës: Hallë, Feha është vra. (Në shtëpi, nënën e Fehmiut e quajnë të gjithë "hallë” – shënim i autorit.)
Halla më tha se ku po e din ti, ku e more vesh ti. Më bërtiti. I thashë se nuk këtu gja. Njerëzit e dinin se Feha është vra, por nuk më tregoshin. Më datë 24 kam dalë prej asaj ane dhe thërras Ramizin në telefon. I tham, Ramiz a ka ndonjë send, bre? Më thotë, po babë. Çka ka? po e pyes. Më thotë se Feha dhe Xheva janë vra. Më thotë se bani gajret. Pak jam mërzitë. Më thotë Ramizi, qëndroni. Ju qëndroni, i thashë, se ne do të qëndrojmë. Hallën e përcolla tek një vend tjetër. I thashë se baba e ka ditë. Ramizi atëherë ka lajmërue edhe tek halla, i ka thënë se Feha dhe Xheva janë vra, mos u mërzitni. Halla i ka thënë, mos u mërzitni ju. E ka ditë nana. Më ka pas thënë në Abri, nanë, kam ardhë me vdekë për vend tem.
Feha ka qenë i qetë. Edhe me vdekë, thoshte, po vdes për vend tem, mos u ligshtoni. Atëherë çikat, kur e kanë mësue, kanë fillue me qa. Halla u ka bërtitë: pushoni e mos ua ndiej zanin. Kërrkush nuk ka me qa. Atëherë i ka thënë Ramizit, "qëndroni ju, do të qëndrojmë edhe ne”.
Më datën 25 kam dalë prapë në Gradicë dhe kam folë prapë me Ramizin. "Babë, më thotë, me e gjetë se ku është Sami Lushtaku. Thuaj se gjallë a vdekë, duhet me i prue trupat e Fehës, Xhevës dhe Fatimes tek shtëpia. Kishin shkue katër ditë. Jan vra ditën e martë, më datën 22 shtator, kishte shkue 23-ta, pastaj 24-ta, kishte ardhë data 25 shtator. Tash po vinte dita e pestë.
Ndërkohë ka ardhë Sami Lushtaku përnjëherë aty ku isha. Erdhi në Gradec. Ka ardhë me Ilaz Kodrën, me Nuredin Lushtakun e shumë shokë të tjerë. Edhe biseduam. Ka qenë pasdite, ora gjashtë. I them se Ramizi më ka thënë, se ja i gjallë, ja i vdekur, merr kë të duash dhe duhet me i sjellë trupat në shtëpi. "Hajr qoftë”, më ka thënë Sami Lushtaku. Sonte e kryejmë këtë punë. Ose i ke në shtëpi sonte, ose nuk jemi as na". I kam thënë se po vij edhe unë, por nuk kanë pranue. Shkijet ishin tërheqë nja dy orë pa shkue këta, por nuk e dinim. Ka qenë edhe djali i vëllait, Meti. Janë shkue dhe i kanë tërheqë trupat. Xheva ka qenë e dëmtuar shumë. Fatimja ka pasë vetëm një plumb, në ballë, Shefqet Zeka ishte po ashtu.
Ka qenë vështirë me i varrosë. Nuk ka pasë njerëz. Njerëzit i kishin lëshue shtëpitë krejt. Mërzia ime më e madhe ka qenë tek trupat, se mos i djegin, i çartin, se po m’i humbin, po i kallin. Se mërzi se u vranë për Kosovën nuk kam pasë. Varret i ka hapë një komshi i yni, e falenderoj shumë se ka qenë kohë e vështirë. Veç kam shkue tek ai, Abdush i kam thënë, se me cilët e ban e qysh e ban, nuk më duhet gjë. I kam treguar vendin dhe i kam thënë se këtu duhet të hapen pesë varre. Kur i kam varrue, atëherë nuk kam pasë më mërzi.
Të nesermen që është vra Feha, është djegë edhe shtëpia jonë. Disa shtëpi janë djegë në fillim, por më 23 shtator, e gjithë lagjja jonë ka qenë e djegun. Nuk ka pasë se çfarë me djegë ma.
Fatimja ka ndejë tre muaj në shtëpinë tonë. Ajo ka ardhë një javë a dy pas ardhjes së Fehës dhe të Xhevës. Ka ardhë prej Likocit. Tanë kohën ka ndjejë në shtëpi tek na, derisa janë vra. Kam dalë për punë, kanë ardhë në gjysmë të natës e kanë shkue para sabahut, si e kanë pasë punën, por këtu e kanë pasë vendin. Fatimja ishte gjithë kohën me Xhevën. Më shumë se të gjithë vinte Ilazi, Sami Lushtaku, gjithëherë kanë ardhë. Ilaz Kodrën e kam njohë qysh herët, e kam njohë si shok të Ramizit, edhe Ilazin, edhe Sami Lushtakun, edhe Nuron. Edhe Hashim Thaçin e kam njohë kështu. Adem Jashari vinte gjithëkohë. Kur kanë qenë djemtë jashtë, nuk e kam pritë se do të vinte aq shpesh. Nuk e kam pritë bile se do të vinte, ishte ilegal. Ka pasë ardhë edhe kur ishte Ramizi këtu, por më shpesh kur ikën djemtë.
Gjatë kohës së lëvizjes dhe të ilegalitetit krah të djathtë Feha ka pasë Ali Ahmetin, por në kohë të luftës, krah të djathtë ka pasë Bekim Berishën, AB-në. Jo se flas unë, por kjo dihet prej të gjithëve, e kanë pa njerëzit, janë dëshmitarë, e kanë pa se kush është AB-ja, kush është Feha, e kam dashtë shumë AB-në. Sa herë e ka thye kufirin, sa armët i ka sjellë, çfarë punësh të mira ka bërë me Bedri Shalën. Veç kush nuk e ka njohë ose nuk e ka dashtë, nuk e ka ditë se sa burrë i fortë është AB-ja. E kena pasë djalë shtëpie AB-në. Isha krenar me gjithë ata njerëz, shokë të djemve, edhe të ilegales, edhe të luftës, si Iliri, Zahiri, Rasim Kiçina, se për Jasharët nuk kam se çka të them. Jasharët janë maja, unë e ndjej veten ndaj Jasharëve si kërrkushi. Djem si Jasharët nuk i vijnë kësaj toke.
Sa ishte gjallë Feha më thoshte se në vritem, nuk dua grumbull njerëzish, nuk dua njerëz shumë, sepse kur ka shumë njerëz, vjen armiku dhe nuk dihet se çka bahet. As të pame e as send mos ban. Në mund të më varrosësh, më ka thënë, mirë. Kur e varrosa, më zuni shpirti qetë.
Sami Lushtaku:
"Fillimisht dëgjuam se është plagosë, por nuk e besonim se është vra. Edhe plagosja na dukej shumë. Folëm me Ramizin në telefon, na tha se "duhet t'i merrni trupat, me i sjellë trupat në shtëpi, njëlloj si me i pa të gjallë”. Morëm vendim me shkue dhe me i sjellë. Kishin kalue tri ditë luftë. Kam kërkue që të mos vijë Nura me Fadil Kodrën, sepse nuk e dinim se ku po shkojmë, a ishin aty forcat serbe a jo. Kemi shkue tek vendi i ngjarjes, tek istikami, gjetëm trupat, kishim droje se mos ishte vendi i minuar. Fehmiu dukej si i gjallë. Kishte dy plumba në shpatull. Plumbi i parë e kishte plagosur rëndë, plumbi i dytë e ka keqësuar gjendjen. E ka marrë në të njëjtën kohë me Xhevën.
Ka qenë moment shumë prekës kur i kemi nxjerrë shokët që nuk ishin më, me të cilët ke punuar sa vite, që i ke dashur dhe u ke besuar. Kemi qenë të mërzitur, por edhe e kishim kryer amanetin e shokut tonë, i kishim sjellë trupat. Kemi menduar se mund të vriteshim, ishim të gjithë gati me vdekë.
Fehmiu thoshte pak kohë para 22 shtatorit se nuk është problem lufta në Kosovë. Krejt lufta do të bëhet rreth Mitrovicës. Ne kemi me qenë të lirë, por në Mitrovicë ka me qenë luftë tjetër. Atëherë nuk e kemi besuar shumë, por ai e kishte ditur saktësisht. I tillë burrë ka qenë”.
Kjo ndodhi në ditën e pestë të pasrënies. Kohë lufte, kohë vrasjesh dhe masakrash. Ata shkuan të prehen në kodrinën buzë luginës, krejt afër vendit ku kishin hedhur shtat. Më pas, në atë luginë, familja e Fehmiut, ngriti varrezat e gjithë të rënëve, në një vend të vetëm, për të mos e ndarë përjetësisht Fehmi Lladrovcin nga ushtarët e tij, nga ata që e ndoqën besnikërisht deri në fund dhe u flijuan së bashku me të.
Disa ditë më pas doli komunikata për vrasjen e tyre. Çuditërisht nuk jepej asgjë më shumë, se u vranë edhe Fehmi e Xhevë Lladrovci, në mesin e një liste të gjatë, me të rënët e asaj periudhe. Kishin kaluar tetë ditë, në fakt ishte komandanti i parë i një brigade që u vra në ballin e luftës e kjo ishte humbja më e rëndë e UÇK-së, pas rënies së Jasharëve. Megjithatë, në atë komunikatë nuk mund të mësoje asgjë më shumë, se sa një kornizim i thjeshtë, sikur të ishte vrarë një luftëtar i zakonshëm, i cili nuk kishte veçse pak ditë që ishte i rreshtuar në luftën çlirimtare.
Jam ndjerë i befasuar asaj dite, si unë, edhe shumë të tjerë. Nuk e di përse ka ndodhur një gjë e tillë. Do të doja të justifikoja çdo gjë me ofensivën e jashtëzakonshme serbe të atyre ditëve, kur vendoset emri i komandantit në mesin e ushtarëve dhe nuk do të kisha dashur të mendoj se atavizmi primitiv kishte ngelur edhe pas rënies së tij.
Në fund të fundit, edhe ata që do të kishin menduar, qoftë edhe për një çast, se ai ishte kthyer në Kosovë për t'u bërë një "shef” lufte, mund të ishin të qetë. Ai e kishte bërë fakt të kryer atë që i kishte thënë nënës së tij, "kam ardhur të vdes për Kosovën”.
* * *
Të gjithë e mbajnë mend se ku ishin ose se çfarë po bënin kur mësuan për vrasjen e Fehmiut dhe të Xhevës. Tek të gjithë është ngulitur ai moment dhe, në një luftë si ajo që ishte në Kosovë, nuk është e zakonshme.
Do të doja të sillja disa nga këto përjetime:
Hashim Thaçi:
"Ato ditë kam qenë vazhdimisht në mesin e ushtarëve të brigadës 113 të Drenicës. Me ditë të tëra kemi qëndruar në territorin që sulmohej nga makineria e rëndë serbe. Në këto rrethana e kemi marrë lajmin për rënien e tij vërtet heroike. Lajmin për rënien e Fehmiut e kemi marrë të gjithë me dhimbje të madhe dhe pikëllim, por edhe me krenari të rrallë. Rënia e Fehmi Lladrovcit kishte domethënie të madhe për luftën, për ne, bashkëluftëtarët e tij. Ai ra në ballë të frontit, duke qëndruar si burrat dhe luftëtarët e devotshëm për lirinë e Kosovës. Emri i Fehmi Lladrovcit hyn në radhën e emrave më të shquar të luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe të historisë sonë të re. Fehmi Lladrovci hyn në radhën e komandantëve që i bën nder luftës sonë të drejtë, duke e përjetësuar emrin e tij në mesin e njerëzve më të shquar të kombit...”
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga ardit mustafa
Krijoni Kontakt