Ftesë për "duel", Fevziu: Përgjigjuni për krimet e Enver Hoxhes

[POKO]

Vdekje si e Stalinit, Enveri nuk vdiq në shtrat por në dysheme
Libri i BLENDI FEVZIUT

Gazetari dhe drejtuesi i Opinion hedh dritë, me anë të një libri biografik mbi jetën dhe vdekjen e Enver Hoxhës. UET Press sjell librin që promovohet dhe hidhet në treg sot “ENVER HOXHA-E PARA BIOGRAFI E BAZUAR NË DOKUMENTE TË ARKIVIT PERSONAL DHE NË RRËFIMET E ATYRE QË E NJOHËN”.

Mëngjesin e 9 prillit 1985 Sokol Hoxha, djali i vogël i Enver Hoxhës, ishte ende në shtrat në shtëpinë e pushimit në Vlorë, kur një oficer i sigurimit trokiti në derën e tij: Enver Hoxha ishte rëndë dhe ai duhej të kthehej në Tiranë.

Enver Hoxha kishte rënë në vdekje klinike që atë mëngjes, rreth orës 9.00, ndërsa një infermier po e lante, siç dëshmon Nexhmije Hoxha:

“Ishte ora 9 pa pak kur u futa në dhomë me gazetën “Zëri i popullit” në dorë [...] kur po ndiqja veprimet e infermierit dhe po prisja të mbaronte, për një sekondë, Enveri u drodh dhe iu var koka mbi gjoks [...] Unë brofa në këmbë dhe bërtita: Enver! Pastaj e tmerruar pashë infermierin që, duke e shtrirë me nxitim, më tha: Shpejt, shpejt mjekët, dhe filloi frymëmarrjen artificiale me gojë. Unë shtypa me forcë dhe papushuar, në formë alarmi, zilen që kishim drejtpërdrejt me dhomën e improvizuar të mjekëve dhe ata arritën më vrap…”. (1)

Por ekipi i mjekëve nuk mund të bënte asgjë. Ata e gjetën atë të shtrirë jo në krevat, siç dëshmon zonja Hoxha, por në dysheme. Në momentin e fundit ishte orvatur të hidhte dy hapa, i shtyrë nga një vrull dhe fuqi e fundit, por nuk kishte arritur dot. Ishte shembur në tokë, çuditërisht në një skenë identike me atë të orëve të fundit të idhullit të tij, Josif Viserianoviç Stalinit. Përpjekjet për t’ia kthyer zemrën në punë funksionuan përkohësisht, por përmendja nuk ndodhi dot. Njeriu që kishte sunduar Shqipërinë për 41 vjet me radhë kishte hyrë në dy netët e fundit të jetës së tij, dy netët më inkoshiente të saj. Ai nuk u zgjua më kurrë.

Enver Hoxha ndërroi jetë në ora 2 e 10 minuta duke gdhirë mëngjesi i 11 prillit 1985. Ndërroi jetë pa thënë asnjë “fjalë të fundit” dhe pa u ndarë me asnjeri. Byroja Politike kishte pritur dy net rresht në mjediset e shtëpisë, gjysmë e përgjumur dhe, padyshim, e shqetësuar. Askush nuk e dinte ç’do të ndodhte më pas. Hoxha e kishte lënë vetë emrin e trashëgimtarit të tij. Lideri i ri ishte përcaktuar, vërtet, por askush nuk mund të thoshte në do të kishte talentin dhe dhuntinë që Hoxha kishte pasur për të sunduar përdhunshëm popullin e tij.

Mjekët Ylli Popa dhe Petrit Gaçe ndodheshin në dhomë kur ai ndërroi jetë. I takoi Gaçes që t’i jepte lajmin Ramiz Alisë, i cili në ato momente qëndronte në dhomën ngjitur me ministrin e Punëve të Brendshme Hekuran Isai. Ylli Popa e kujton kështu atë bisedë në një moment mjaft kritik:

“Shkuam atje, ata prisnin pas derës edhe na pyetën:

-Hë si është?

-Shoku Enver mbaroi, u tha Petriti!

Atëherë Hekuran Isai i tha Ramizit:

-Të na rrojë Partia!

Ishte formulë kjo në atë kohë. Me një interval disa sekondash i tha sërish:

-Të rroni ju, shoku Ramiz!” (2)

Me instinktin e njohur të një diktature Ministri i Brendshëm i ishte përkulur liderit të ri: Hoxha nuk jetonte më.

Trupi i Hoxhës u dërgua atë mbrëmje në morg për t’i bërë autopsinë dhe prej aty në Selinë e Presidencës, një godinë e ndërtuar në fund të bulevardit Dëshmorët e Kombit në vitin 1960 si seli e Ambasadës Sovjetike, por e papërdorur asnjëherë si e tillë. Kufoma qe trukuar nga makijazhatorët e Kinostudios dhe qe veshur me kostumin e tij të preferuar: ngjyrë gri. Në të vërtetë, pas të 50-ave, Hoxha nuk veshi më kurrë kostume të errëta. Daljet e tij në publik e tregojnë me nuancat e bezhës ose gri të lehtë. Arkivoli qe mbuluar me lule, ndërsa në një kënd, në një tavolinë tek koka, mbi jastëkë të vegjël mëndafshi qenë vendosur dekoratat e tij. Duke nisur me më të lartën, Hero i Popullit!

Atë mëngjes, në ora 07.00, kryeministri Adil Çarçani informoi Byronë Politike. Fjalimi i tij, i shkëputur nga konteksti, ngjan qesharak:

“Me gjithë përpjekjet e mëdha dhe të pafundme të bëra nga Partia dhe Komiteti i saj Qendror, Shoku Enver Hoxha vdiq”. (3)

Anëtarët e byrosë politike, shumica ministra, filluan të qajnë me zë të lartë. Vetë Kryeministri fshinte lotët me një shami dhe mezi gjente fjalët. Po ato momente, Ministri i Brendshëm Hekuran Isai e vendosi gjithë makinerinë e Policisë dhe të Sigurimit, në gadishmëri të shkallës së parë. U përforcuan rojet nëpër burgje, kontrolli në qytete dhe u ndaluan përkohësisht gjithë personat që mund të krijonin turbullira. Vetëm në datën 11 Prill, Ministria e Brendshme ka lëshuar 45 urdhëra dhe ka mobilizuar më shumë se 8000 veta shtesë.

Në ora 10.00 Radio Tirana lexoi deklaratën e përbashkët të Byrosë Politike, KQ të PPSh dhe gjithë organeve të tjera të pushtetit. Me një zë solemn, shqiptarët u njoftuan se “udhëheqësi” i tyre i pavdekshëm nuk jetonte më. Formula e Komitetit Qëndror nuk e përmendetë fjalën vdekje. Thuhej, "zemra e udhëheqësit të madh të partisë dhe të popullit, pushoj së rrahuri"... Komunistët nuk e pranonin vdekjen.

Në ora 13.00 Agjencia e lajmeve “Rojter” e shpërndau lajmin në të gjithë botën. Mbasdite, agjensitë botërore publikuan komentet e para. AFP e komentoi kështu vdekjen e tij në një analizë të Bertran Rozental:

"Enver Hoxha vdiq sot në moshën 76 vjeçare pas më shumë se 40 vitesh në pushtet,pa bërë lëshime në krye të një partie komuniste, ortodoksia ideologjike, ekonomike dhe sociale e së cilës e ka bërë Shqipërinë të vetmin shtet stalinist dhe ateist te botës.

Nën shembullin e udhëheqsve të tjerë historikë të komunizmit,Enver Hoxha,burrë me shtat të lartë ,gjithnjë buzagas dhe elegant në imazhet e televizionit shqiptar, kishte ngjallur rreth tij një kult të individit,të ngjashëm me atë të Stalinit, përvjetori i të cilit festohet ende në Tiranë.

Pasi i qëndroi aleat i udhëheqësit jugosllav Josip Broz Tito gjatë luftës së dytë botërore,Enver Hoxha mbajti qëndrim kundër tij dhe në favor të Stalinit në krizën e parë të botës komuniste. Në atë kohë ai u betua se do t'i lante hesapet "me klikën e Titos", i cili kishte thënë për të: I varfri zotni Hoxha, nuk di gjë tjetër nga marksizmi veç se emrin".

Udhëheqësi shqiptar do të përfitonte gjithashtu nga të gjithë trazirat ndërkombëtare për t'u çliruar nga të gjithë rivalët e tij të mundshëm në gjirin e partisë, duke i akuzuar për tradhëti ose komplot".

Enver Hoxha nw Byro: Q….. motrwn Kadri Hazbiut

Libri mbi diktatorin sjell anwn e panjohur tw Hoxhws qw shkonte kundwr imazhit tw ndwrtuar me mundim nga propagnada komuniste pwr njw udhwheqws babaxhan. Filmime befasuese tw mbjeldhjeve tw KQ dhe Byrosw Poltike qw zbulojnw tw panjohurat e “shokut Enver”.

Fati e solli që, me përjashtim të familjes Hoxha, Kapo dhe Alia, gjithë familjet e tjera të Bllokut të ndryshonin vazhdimisht. Spastrimet qenë arsyeja më e shpeshtë. Por i çuditshëm është fakti se, edhe pas dënimit, edhe pas ndryshimeve të vitit 1990, ish-pjesëtarët e Bllokut, rrallë, shumë rrallë kanë folur për jetën e atjeshme. Në shumë anë, ata i ngjajnë anëtarëve të një sekti, që të detyruar nga një betim a kërcënim, refuzojnë të flasin gjithë jetën për atë pjesë që kanë kaluar aty. Vetëm në vitin 2011, Spartak Ngjela, djali i ish ministrit të Tregëtisë për 28 vjet, Kico Ngjelës, solli në kujtimet e tij detaje dhe analiza realiste nga jeta në Bllok. Të vetmet shënime që hedhin njëfaqësoj dritë mbi atë që realisht ndodhte aty.

Në kujtimet e tij, Ngjela i jep hapësirë një vendi thuajse dominues, "Shtëpisë së Partisë". Ishte një lloj klubi, brenda Bllokut, në anë të Komitetit Qëndror të PPSH - së. Një shtëpi e bukur, ndërtuar nga ish Kryeministri Koco Kota në fund të viteve ' 30 - të si vilë banimi, por ai nuk hyri asnjëherë aty. Kur vila u bë gati, Kota u largua nga Shqipëria bashkë me Mbretin Zog në mërgim. Ai u vendos në Selanik ku qëndroi nga viti 1939 deri më 1945. Në fillim të këtij viti, 3 oficerë të Sigurimit bashkë me disa militantë komunistë grekë e rrëmbyen në një klub të qytetit dhe e sollën fshehtas në Shqipëri. Kota u nxorr përpara Gjyqit Special dhe u dënua me 30 vjet burg. Ndërroi jetë në Burgun e Burrelit, më 1949, në po atë burg, ndërtimin e të cilit, e kishte firmosur dhe ideuar vetë kur ishte Kryeministër. Shtëpia e tij u shndrrua herët, në fund të viteve '40 - të si një lloj klubi i Bllokut me emrin "Shtëpia e Partisë". Ajo kishte disa salla ndenjie, sallë bilardoje dhe një kinema ku shfaqeshin filmat e ndaluar për publikun e gjerë. Vizita apo kafja në "Shtëpinë e Partisë" ishte një ritual thuajse i përnatshëm, disa orësh, për drejtuesit e lartë komunistë. Udhëheqësit kryesorë qëndronin në katin e dytë, shpesh të kredhur në biseda të gjata, tonin e së cilave e jepte Hoxha. Nga bisedat e thjeshta, ato për politikën e jashtme e deri tek diskutimet që kishin rëndësi jetike për komunizmin në Shqipëri zhvilloheshin kryesisht aty. Spartak Ngjela kujton se Hoxha donte që gjithë rrethi i tij të ishte aty, përditë, pa mungesa. Ishte një lloj kontrolli, i ngjashëm me atë të Stalinit. Ai donte t'i shihte në sy bashkëpunëtorët, donte ta ndjente dhe ta prekte besnikërinë e tyre. Aq e fortë qe kjo ndjesi, sa një ndër akuzat që i bëri Bedri Spahiut, në vitin 1955 ishte se "prej dy muajësh ai nuk ishte dukur në shtëpinë e partisë".

Kur nuk ju fliste bashkëpunëtorëve të tij, kur nuk niste ndonjë diskutim të gjatë politik, Hoxha preferonte të luante bilardo. Ai ishte i zoti në këtë lojë. Ata që kanë qenë prezent aty, dëshmojnë se askush nuk e mundte dot. Ishte nga të paktat reflekse të rinisë që i kish mbetur ende. Nuk i pëlqente të pinte. Herë herë preferonte ndonjë gotë uzo të shuar me ujë dhe me akull; i pëlqenin gjërat pikante dhe kamarieri ja shërbente gjithcka me uthull të fortë. Personeli atje, si edhe ai i shtëpisë dhe thuajse gjithë bashkëpunëtorët, e thërriste Komandanti. Një emër që i kish mbetur që pas lufte nga partizanët që u morën në shërbim dhe me të cilin vijuan ta thërrasin deri në vdekje në vitin 1985.

Pas prishjes me Bashkimin Sovjetik kulti i Hoxhës kishte filluar të ngrihej në kulm. Hoxha po imitonte gjithnjë e më shumë Stalinin dhe po përfshihej nga paranoja që diktatori sovjetik kishte shfaqur afro 40 vjet më parë. Një industri e tërë mediatike dhe kinematografike u vu në shërbim të ngritjes së kultit të tij, të ndërtimit të imazhit të “udhëheqësit” të pagabueshëm dhe babaxhan. Çdo imazh që transmetohej shihej dhe rishihej disa herë për të krijuar pamjen sa më perfekte. Hoxha ishte gjithnjë i krehur, i rregullt, i qeshur, dhe asnjë filmim nuk tregon ndonjë moment dobësie tek ai. Pamjet e transmetuara përcillnin një eufori dhe një entuziazëm të pandërprerë, që të befason.

Por filmimet e paautorizuara, që janë zbuluar më vonë, kanë rrëfyer një Hoxhë krejt tjetër. Në një filmim mbledhjeje të Byrosë Politike, në vjeshtën e vitit 1982, ai është filmuar duke u thënë anëtarëve të Plenumit për Kadri Hazbiun:

“Qijani motrën!”(9)

Në një mbledhje tjetër ai përsëri e pyet me qesëndi Kadri Hazbiun:

“Për kë flet ti mo, për Beqir Ballukun?! Pse s’e dimë ne se ç‘është Beqir Balluku? Një *** muti!”(10)

Filmimet e mbledhjeve të Byrosë dhe të Komitetit Qendror janë të mbushura me fraza të tilla befasuese për një njeri politik. Me gjasë, këto kanë qenë sjellje normale të Hoxhës, nëse u referohesh njerëzve që e kanë njohur atë.

Që nga viti 1960 Blloku filloi të fortifikohej më shumë dhe siguria e Hoxhës filloi të shndërrohet në një lloj paranoje, një paranojë që do të angazhonte disa mijëra vetë çdo ditë.

[POKO]

Si ruhej Enver Hoxha dhe historia e sozive të tij
Libri i Blendi Fevziut

Drejtoria e Dytë e Sigurimit të Shtetit dhe Sulo Gradeci, partizani nga Skrapari që u atashua pranë shefit komunist në fund të viteve ’50 ishin pikat kyç të sigurimit fizik të Hoxhës. Legjenda e Petrit Shapllos, dytësit të diktatorit, sipas neozelandezit Lloyd Jones. .

Studentët e Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë, buzë rrugës që lidh Tiranën me Elbasanin, nuk ishin çliruar ende nga emocioni i kalimit të eskortës së Enver Hoxhës një ditë të vitit 1983, kur befas, në dy makina që vinin pas, thuajse 45 minuta më vonë, vunë re imazhin e “udhëheqësit”, të zgjatur në dritaren e pasme të njërës prej tyre, një “Volvo” e thjeshtë pa asnjë shenjë të veçantë. Treçerek orë më parë, një tjetër autokolonë, prej 5 makinash, me “Mercedez”-in e madh të Hoxhës në mes dhe me imazhin e tij pas xhamit të zi kishte kaluar po me aq vrull. Ky dyzim i Hoxhës në limuzinën e madhe qeveritare dhe në makinën “Volvo”, që kishte kaluar më pas, befasoi jo vetëm studentët e asaj dite, por edhe ata që vinin më pas. Historia e “dy Hoxhave” rrëfehej nën zë për vite me radhë në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, edhe kur Hoxha nuk jetonte më. Ajo që studentët nuk dinin ishte se ata kishin të drejtë. Kishin parë realisht dy Hoxha dhe vetëm njëri prej tyre ishte Enver Hoxha i vërtetë. Tjetri ishte thjesht sozia e tij ose “dytësi”, siç u quajt pas vitit 1991 në Shqipëri.

Në vitin 1998 njëri prej shoqëruesve kryesorë të Enver Hoxhës i rrëfeu revistës “Klan”, kundrejt anonimatit, historinë e sozive të Hoxhës. E botuar në kopertinën e saj, historia ngjalli mjaft kërshëri dhe u shumëfishua më vonë.

Për ruajtjen e Enver Hoxhës përgjigjej zyrtarisht Drejtoria e Dytë e Sigurimit të Shtetit, por në të vërtetë ruajtja e tij kishte prej vitesh një emër konkret: Sulo Gradeci. Partizani nga Skrapari u atashua pranë shefit komunist në fund të viteve ’50 dhe u bë për disa dekada njeriu më besnik i tij. Po t’u referohesh dëshmitarëve sypamës, roli i tij është mbivlerësuar shumë pas vitit 1991. Por mbetet e vërtetë që ai kryente një seri detyrash. Gradeci merrej me sigurinë e Hoxhës, të familjes, po aq sa edhe me gjithë punët e tjera që kishin lidhje me të, deri te filmimet private dhe fotografimi i momenteve të rëndësishme familjare.

Të gjitha burimet dëshmojnë se Hoxha nuk ka përdorur kurrë sozi në publik. Ai nuk është zëvendësuar asnjëherë nga një njeri i dytë në ngjarje masive, por vetëm në momentet e udhëtimeve dhe të zhvendosjeve me makinë brenda Tiranës ose brenda vendit. I vetmi burim që dëshmon të kundërtën është një autor i huaj, Lloyd Jones, nga Zelanda e Re, i cili në një libër të botuar në vitin 1992 ka rrëfyer se si është nisur në kërkim të sozisë së Hoxhës, diku në verën e vitit 1991. Sozia në fjalë, sipas tij, jetonte në Savër të Lushnjës dhe quhej Petrit Shapllo, me profesion dentist. Shapllo i rrëfeu neozelandezit Jones historinë e tij të pabesueshme si sozi i Hoxhës dhe operacionet plastike që kishte bërë për këtë. Petrit Shapllo ishte me origjinë nga Tropoja.

Ka shumë mundësi që e gjithë kjo të jetë fantazi, sepse në asnjë prej regjistrave të zyrave të gjendjeve civile të Savrës nuk ka ekzistuar ndonjë person i quajtur Petrit Shapllo. Madje një emër i tillë nuk figuron në asnjë qark të Shqipërisë.

Historia e sozive të Hoxhës u bë objekt spekulimi mediatik jo vetëm në Shqipëri, por edhe jashtë saj pas vitit 1990. Po të shohësh më vëmendje, ajo është vetëm një aspekt i masave të skajshme të sigurisë që merreshin për Hoxhën. Ai lëvizte rrallë dhe kryesisht qëndronte për kohë të gjata në një vend. Në këto kushte bazike mbetej siguria e tij në Bllok në Tiranë dhe në Pogradec, ku vitet e fundit të jetës kalonte dy-tre muajt e nxehtë të verës. Masat e sigurisë që Garda kishte marrë për të garantuar jetën e Hoxhës dhe të drejtuesve të tjerë komunistë janë befasuese, por jo shumë të ndryshme nga ato të liderëve të tjerë komunistë të kohës. Stërvitja e ekipit që merrej me sigurinë e Hoxhës dhe të Bllokut u bë në Bashkimin Sovjetik; masat që merreshin për lëvizjen, ruajtjen dhe gjithçka tjetër, po ashtu erdhën nga Moska. Po t’i referohesh të njëjtit burim, intensifikimi i ruajtjes së Hoxhës dhe të drejtuesve të tjerë komunistë nisi në vitin 1960, pas prishjes me Bashkimin Sovjetik. Pikërisht në atë kohë nën vilat e drejtuesve të lartë komunistë u ndërtuan strehime të nëndheshme për rastet e sulmeve ajrore dhe më gjerë. Në të njëjtën intervistë ish-komandanti i Gardës Peçi sqaron:

“Vilat e Enverit dhe të Mehmet Shehut u bënë të reja, kështu që u bë projekti i përshtatshëm që në fillim që ato të kishin mjediset nëntokësore. Ndërsa, siç thashë, u rregulluan edhe ekzistueset. Por kur të them u rregulluan dhe u krijuan kushte të përshtatshme duhet të keni parasysh se u mendua që te pastërtia, te madhësia, te kuzhina dhe magazina e ushqimeve, te zyra e punës dhe te ndërlidhja që shtetari do të siguronte ndërlidhjen me kolegët për të rakorduar veprimet. Ishte menduar që të kishte ndriçim dhe në rast të ndërprerjes së energjisë, për këtë ishin menduar moto- gjeneratorët. U morën masa që të kishte mbyllje hermetike me dyer të posaçme në rast të hedhjes lëndë helmuese luftarake. Mirëpo në këtë rast të mbylljes hermetike të bodrumeve ishte menduar edhe për mundësinë e sigurimit të ajrit të pastër. U morën masa për ndërtimin e një sistemi hidraulik tepër modern për të bërë të mundur sigurimin e ujit të pastër në çdo moment dhe jo vetëm kaq, por u përgatitën edhe rezervuarë tepër të përshtatshëm për të mbajtur ujin të freskët”. (5)

Zbulimet pas vitit 1990 nxorën në pah një supertunel të nëndheshëm, i cili nisej nga rezidenca e Enver Hoxhës dhe dilte në dy drejtime: njëri në rezidencën e Mehmet Shehut rreth 200 metra më tej dhe tjetri në bodrumet e selisë së KQ të PPSh. Por nuk mbaronte me kaq. Së andejmi, nën bulevard, dilte në selinë e Qeverisë përballë dhe vijonte deri në oborrin e jashtëm të saj. Në fund u zbulua se ai përfundonte në ndërtesën e Pallatit të Kongreseve dhe në oborrin e saj. Sipas specialistëve të xhenios në Ministrinë e Mbrojtjes, ka ekzistuar projekti për të ndërtuar një tunel të nëndheshëm që të lidhte Bllokun me Korpusin Qendror të Universitetit dhe të përfundonte në Pallatin e Brigadave. Por nuk u realizua. Disa sqarojnë se nuk u realizua për arsye fondesh, ndërsa të tjerë për arsye se toka nuk dha garanci mbajtjeje të kësaj lidhje të tunelizuar

Edhe më e ndërlikuar ishte ruajtja e Hoxhës në Pogradec. Peng i një fobie ndaj jugosllavëve dhe i bindur se ata kishin tentuar ta eliminonin politikisht disa herë, ai kishte kërkuar që gjatë qëndrimit në Pogradec të parashikohej gjithçka. Kadri Hazbiu, në një shkresë zyrtare, autorizonte dërgimin e trupave për mbrojtjen e Hoxhës në Pogradec, që sipas letrës numëroheshin 432 vetë, oficerë dhe ushtarë. Personat e ngarkuar me sigurinë e Hoxhës duhet ta ruanin, pikësëpari, nga skuadrat speciale që mund të hynin nga Jugosllavia, nga toka ose liqeni, për ta eliminuar. Nuk dihet nga vinte kjo fobi e Hoxhës ose përse jugosllavët mund ta kryenin një akt të tillë. Më shumë se realitet duket e gjitha një film fiction nga ata që kënaqin adoleshentët në kinematë e sotme.

Asnjë dokument, i asaj kohe ose i mëvonshëm, nuk ka dëshmuar që ndaj Hoxhës të jetë tentuar eliminim fizik. I vetmi rast i përfolur në shtyp pas vitit 2000 i takon një emigranti politik shqiptar, Avdyl Banushit, i cili kishte hyrë disa herë në Shqipëri dhe kishte tentuar të eliminonte Hoxhën në tribunë, gjatë njërit prej manifestimeve masive. Por Banushi vepronte i vetëm, nuk ishte një rast i organizuar dhe Sigurimi i Shtetit, i informuar për këtë, e ndryshoi vendin e tribunës nga trotuari përballë hotel “Dajtit” te trotuari përballë selisë së Kryeministrisë. Banushi vetë u arrestua shpejt.

20 vjet pas rrëzimit të regjimit komunist, askush nuk mund të thotë që dikush, një qeveri e huaj ose ndonjë lëvizje e brendshme, ka kërcënuar ndonjëherë Enver Hoxhën.

Biseda mes dy krerëve komunistë që u zhvillua mbasditen e 11 shtatorit 1981. Regjistrimi i saj, që Hoxha shënon se ndodhej në kasafortën e tij, nuk është gjendur në AQSh, as në fondin e Hoxhës dhe as në atë të Mehmet Shehut. Me gjasë ajo ndodhet në materialet që Nexhmije Hoxha mori nga kasaforta pas vdekjes së tij.

Biseda 3-orëshe mes Mehmetit e Enverit, sekretin e di vetëm Nexhmija

Por përse Shehu iu bind Hoxhës për ta prishur fejesën me aq nxitim? Është e vështirë të thuhet. Dy burrat e morën në varr sekretin e bisedës së tyre 3-orëshe atë mbasdite të datës 11 shtator 1981. Regjistrimi i saj, që Hoxha shënon se ndodhej në kasafortën e tij, nuk është gjendur në AQSh, as në fondin e Hoxhës dhe as në atë të Mehmet Shehut. Me gjasë ajo ndodhet në materialet që Nexhmije Hoxha mori nga kasaforta pas vdekjes së tij. Por as zonja Hoxha nuk e ka publikuar kurrë këtë bisedë: bisedë që me siguri është kyçi që shpjegon eliminimin e Mehmet Shehut dhe ngritjen e Ramiz Alisë.

Por një fakt i ri mund të japë më shumë shpjegime për shqetësimin e Mehmet Shehut dhe një drejtim të bisedës me Enver Hoxhën atë ditë. I pyetur nga dy djemtë e tjerë se përse prishja e fejesës po bëhej tani, kur problemet biografike diheshin më parë dhe madje i dinte edhe Enver Hoxha, Mehmet Shehu iu përgjigj si në faj: “Doli edhe kjo puna e Arshi Pipës! Nuk ishte tamam siç e dinim...”.

Por çfarë nuk dinte Mehmet Shehu për Arshi Pipën dhe ç‘kish dalë pas kësaj? Një dokument që, me gjasë, përbën thelbin e paranojës së Enver Hoxhës dhe fundin e Mehmet Shehut. Në vitin 1973, kur Enver Hoxha dergjej i sëmurë me zemër pas atakut që kish kaluar, Arshi Pipa botoi në Nju Jork një biografi satirike në vargje të Hoxhës, ku i linte shumë vend “homoseksualizmit” të tij. Një pjesë të këtij argumentimi ai e ka përmbledhur më vonë në dy vargjet e famshme që i drejtoheshin Hoxhës:

“O bandill, të lumtë bitha,

Ajo i shpjegon të gjitha...”. (6)

Nuk ka dyshim që fleta volante e shpërndarë kudo në emigracionin shqiptar kishte mbërriti në Drejtorinë e Sigurimit që merrej me kundërspiunazhin. Me gjasë, Hoxhës së sëmurë nuk kanë guxuar t’ia japin atë. Ose, edhe nëse e ka marrë, nuk i ka dhënë rëndësi. Por në datën 3 shtator të vitit 1981, në mbrëmjen e vizitës së urimit të Enver Hoxhës te Mehmet Shehu, dosja e Arshi Pipës është tërhequr nga Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme “me porosi të udhëheqësit kryesor”, një shprehje që përdorej nga Sigurimi i Shtetit për t’iu referuar pikërisht Enver Hoxhës. Një analizë e këtillë mund të nxjerrë te thelbi i mërisë së shtuar që Hoxha ndërtoi kundër zëvendësit të tij.

Atëherë do të bëhej i kuptueshëm shpërthimi i Hoxhës: nëpërmjet një fejese të tillë problematike, jo vetëm jashtë normave të kohës, por edhe të kryer pa e pyetur aspak “udhëheqësin”, madje duke u lidhur me një familje “armiqsh” të pafalshëm për sulmet personale kundër vetë Hoxhës, Shehu po dëshmonte sheshazi ende në gjallje të Hoxhës një autonomi që mund të merrte përmasa më kërcënuese kur të bëhej numri një i Shqipërisë. Nëse fejesa ishte apo jo shkaku real i eliminimit të Shehut, kjo nuk mund të thuhet. Por, në të gjitha rastet, ajo shërbeu për të ushqyer tek “udhëheqësi” idenë fikse se Mehmet Shehu nuk po dëshmonte më besnikëri. Në një situatë të tillë konflikti i Nexhmije Hoxhës me Fiqirete Shehun, që shumë vetë në Bllok e dëshmojnë, madje edhe konfliktet tekanjoze mes grupeve të shoqërimit të Shehut dhe të Hoxhës, që pa dyshim i qenë raportuar këtij të fundit, kanë luajtur rolin e tyre. Ato kanë ndikuar në forcimin e bindjes se Shehu po ngutej të bëhej numri një ose, më së paku, po sillej si numri një ende në gjallje të Hoxhës.

Në fund të shtatorit të vitit 1981 Enver Hoxha i kërkoi mjekut personal, Isuf Kalos, që të qëndronte ende pak minuta me të pas vizitës rutinë të mëngjesit. Nuk ishte një bisedë, por një komunikim i prerë:

“- ...Nëse ke diçka për të biseduar ose kërkuar për shëndetin tim, mund t’i drejtohesh Ramizit! E qartë, kuptove?”

Mjeku afërmendsh që iu përgjigj pa ngurrim:

“-Si urdhëroni, ju kuptova”. (7)

Deri atëherë, qysh pas vdekjes së Hysni Kapos, për çdo problem që lidhej me shëndetin e Hoxhës ai i drejtohej, veç Nexhmije Hoxhës, edhe Mehmet Shehut. Tashmë Mehmet Shehu “nuk ishte më” dhe Hoxha ia kishte besuar shëndetin e tij Ramiz Alisë. E dëshmon këtë edhe vetë ky i fundit kur përmend Isuf Kalon në librin “Enveri Ynë”.

Mjeku që e njihte Bllokun e kuptoi mesazhin: që nga ai moment Mehmet Shehu nuk ishte më pasardhësi dhe eliminimi i tij ishte vendosur: një eliminim që filloi ngadalë, por i pandalshëm, ndërsa ky i fundit, për fatin e tij të keq, dukej se nuk e kuptoi dot kurrë. Njeriu që kishte qenë dëshmitar dhe protagonist në eliminimin e shumë shokëve të tjerë, atëherë kur duhej, nuk e kuptoi dot që i kishte ardhur radha?! Ka gjasë që sistemi ishte ndërtuar i tillë që, edhe pse ky e dinte, nuk mund ta ndalte, sikurse mendon edhe Bashkim Shehu në librin e tij:

“Rënia e Mehmet Shehut për 3 muaj e gjysmë, që nga fillimi i shtatorit gjer në 18 dhjetor 1981, ishte e pandalshme. Të paktën Mehmet Shehu vetë nuk bëri asgjë për ta ndalur këtë rënie. Nëse bëri diçka ajo ishte pikërisht e kundërta e asaj që duhej të bënte: vetëfajësimi, vetëqortimi i vazhdueshëm, dorëzimi i plotë i vetvetes ndaj vullnetit të shokut të tij dhe torturuesit dhe vrasësit të tij, Enver Hoxhës”. (8)

Rrënimi i Shehut në ato muaj vjeshte të vitit 1981 është një shpërfytyrim i vërtetë. Ndërsa “loja” e Hoxhës me të diabolike. Në fund të shtatorit kryeministri ndjeu për herë të parë se vartësit, deri atë ditë tejet të bindur e të përulur, filluan të bëhen tekanjozë, shpesh rebelë. Prania e tij në disa veprimtari publike, si në Konferencën e Partisë së Korçës, u censurua në Televizorin shtetëror, ndërsa Hoxha thuajse nuk e kishte kontaktuar për ditë me radhë.

Më 16 tetor 1981, me rastin e ditëlindjes së Hoxhës, Mehmet Shehut iu tha se Fiqiretja, ndryshe nga herët e tjera, nuk kishte përse të vinte për vizitë me Byronë Politike, por me shokët e KQ të PPSh. Kur vetë Shehu u gjet në shkallët e shtëpisë së Hoxhës vuri re se e veja e Hysni Kapos ishte thirrur të shkonte për vizitë bashkë me Byronë, sipas një rituali të pandryshuar prej dekadash. Por shqetësimin e parë ai e kaloi nga pritja e Hoxhës. Një kronikë televizive e kësaj ditëlindjeje, e pa bërë publike në atë kohë, hedh dritë për atë që ka ndodhur aty. Hoxha është tejet dashamirës me Shehun: e përqafon, e ul në një kanape krah tij, i thotë shpesh “shoku im i betejave” dhe, mbi të gjitha, kur ky i fundit e uron: “T’i rrosh Partisë”, ia kthen:

“-Bashkë, Mehmet i dashur. Edhe ti! Dhe kujdes shëndetin. Se nuk jemi më të rinj, i duhesh Partisë për tani dhe më vonë”. (9)

Shehu u ndie i çliruar atë ditë, por e parë 30 vjet më pas kronika ndryn brenda saj pamje të frikshme. Ndër njerëzit që vijnë për ta uruar dhe që Hoxha i përqafon fort janë edhe 12 vetë që brenda disa muajsh, deri një vit më vonë, do të ndëshkoheshin rëndë: 4 prej tyre do të pushkatohen, njëri do të vrasë veten dhe 7 do të ndëshkohen me burgime të gjata. Për shumë prej tyre ky ishte takimi i fundit me “udhëheqësin”: ai ka dalë t’i përcjellë te deri te dera me një buzëqeshje të lehtë dhe me shumë fjalë mallëngjyese krejt si në një “takim të fundit”. (10)

Kronika nuk u transmetua kurrë për një arsye të thjeshtë: kur ajo u montua dhe u bë gati nga kinostudio, Mehmet Shehu kishte vrarë veten dhe shumë të tjerë po dënoheshin. Hoxha nuk mund të dilte në publik duke përqafuar njerëzit që vetëm pak javë më pas qenë bërë viktimat e tij.

Dëshmia e djalit të kryeministrit, të mbijetuar nga historia tragjike, është tronditëse. Mehmet Shehu po mënjanohej, po i lihej të kuptonte se dënimi i tij ishte vendosur. Njëkohësisht ngjitja e Ramiz Alisë, njeriut që ai nuk e përfillte si rival, ishte e dukshme. Hoxha i shmangte takimet me Shehun, ndërsa shfaqej gjithnjë më dendur nëpër rrugët e Bllokut dhe të Vlorës me Ramiz Alinë. Në këtë atmosferë pritje dhe ankthi Hoxha kreu edhe një nga gjestet që vlejnë për të analizuar psikopatologjinë e tij: ndërsa Mehmet Shehu ndihej i izoluar; ndërsa në organizatën bazë i kërkohej thellimi i autokritikës, ndërsa vartësit dëftonin hapur përçmim ndaj tij, Hoxha thërret në zyrë djalin e madh të Mehmet Shehut, Vladimirin. Për rreth dy orë ai i foli për kontributet e Shehut në Luftë dhe në ndërtimin e socializmit, duke i kërkuar djalit që t’i rrinte pranë të atit dhe ta ndihmonte, ngase lodhej dhe tani mosha bënte punën e vet. E dëshmon edhe vetë në shënimin që ka lënë po atë ditë në Ditarin e tij:

“E premte, 25 shtator 1981.

Thirra djalin e Mehmetit, Vladimirin dhe i thashë se banimi me familjen e vet, në një apartament më vete, është normal dhe këtu nuk ka asnjë gabim, por, duke parë sensibilitetin e Mehmetit dhe situatat e rënda që u krijuan në familjen tuaj, hëpërhë mos u largo nga Mehmeti, se si ju edhe ne duhet ta ndihmojmë babën ta kalojë këtë situatë. Ishte dakord djali dhe do t’ia thotë të atit që nuk do të largohet veç...”. (10)

[POKO]

Letra e Hoxhës për Mehmet Shehun: Ekzekutimet, vetëm me miratimin tim
Më 1 shkurt 1945, Enver Hoxha urdhëroi Mehmet Shehun që, përpara se të kryente ekzekutime të tjera, të merrte leje nga ai

Hoxha pranoi në Berat që kishte ndjekur “vijën terroriste”, siç e quan ai, por tregoi me gisht se kjo ishte diktuar nga jugosllavët

Për herë të parë në biografinë e Enver Hoxhës të shkruar nga Blendi Fevziu, zbardhen detaje të ekzekutimit të një sërë figurave kryesore të komunizmit në kohën e luftës dhe pas saj. Në këtë biografi zbardhen urdhra të Enverit, të firmosur prej tij, ku kërkohet që njëri apo tjetri “armik” të ekzekutohej. Kështu janë urdhrat për ekzekutimin e Zef Malës, ai për të vrarë Llazar Fundon, Anastas Plasarin apo Sadik Premten, disa prej këtyre shpëtuan pasi u arratisën, por edhe sepse të gjithë këta ishin ndër njerëzit e parë që sollën në Shqipëri idetë e majta dhe respektoheshin veçan nga ata që Hoxha i urdhëronte t’i vrisnin. Kjo pjesë e biografisë që është shkëputur nga libri i Fevziut “Enver Hoxha”, tregon edhe detaje për një anë tjetër të diktatorit, atë të eliminimit me urdhër dhe me dijeni të tij të shokëve apo kushërinjve të afërt e të largët.

Som

“Vija terroriste ishte më e theksuar te Dushani dhe tek Aliu me Lirinë. Në këtë pikë, unë isha pasqyrë e Aliut. Kur vinte ndonjë nga fronti, ku thuhej që ky ose ai po vepronte keq dhe vendosnim ta vrisnim. S’kishim një vijë të qartë për këtë çështje”. (15)

“Tepër urgjent. Mehmet Shehut, Shkodër. Asnjë të mos pushkatohet pa komunikuar emrat dhe pa marrë aprovimin tonë. Stop. Prandaj na komunikoni kë keni dënue me vdekje dhe prisni aprovimin. Gjeneral-kolonel Enver Hoxha”. (12)

“Zef Mala të mos shkojë në Kosovë. Përkundrazi, ta dekoroni me një plumb kresë. Ay s’është i mirë dhe duhet të zhduket. Gjeni mënyrën që të mos kuptohet, por edhe një mënyrë që të mos lihet pas dore kjo punë...”.

"Të organizohen burgjet dhe fushat e përqendrimit dhe të burgosen të gjithë ata elementë të akuzuar me faje të mëdha, me tradhti të naltë dhe bashkëpunim të hapët. Të mos ketë mëshirë ndaj tyre që kanë bashkëpunuar me okupatorin dhe të ekzekutohen në vend. Të gjithë robërit të mblidhen në fushën e përqendrimit, të mos bëhen arrestime në masë sepse veprime të tilla trembin popullin. Bëni kujdes. Kapni, arrestoni dhe ekzekutoni njerëz me ndikim, që të bëhen shembull për të tjerët. Këta bëjnë përshtypje në popull". (1)

Ky radiogram, i dërguar në 17 nëntor 1944 nga kryeministri i Qeverisë Provizore, gjeneral-kolonel Enver Hoxha për gjeneral Dali Ndreun që po merrej me spastrimet në Veriun e vendit, përbën në njëfarë mënyre esencën e filozofinë politike të regjimit të ri që vinte në pushtet: një regjim që ishte i vendosur për të ndëshkuar këdo që ishte kundër tij, këdo që ishte skeptik, por me një logjikë të ftohtë dhe të kalkuluar, edhe ata persona me ndikim që mund shpreheshin dyshues ndaj tij.

Duke nisur që nga vera e vitit 1944 kujdesi kryesor i Hoxhës ishte pikërisht eliminimi i njerëzve me ndikim, siç dëshmon edhe kjo letër për Gogo Nushin: “Të gjyrmohet dhe të vritet Irfan Ohri. Hetoni se në një shtëpi andej nga cinema Rex po rri...”. (2)

Pak ditë përpara letrës për Ndreun, më 10 nëntor 1944, Hoxha i kishte dërguar një urdhër Mehmet Shehut, komandantit që po drejtonte luftimet për çlirimin e Tiranës. Kabllogrami me shkrimin e Hoxhës, numër 44 për atë ditë, thotë: “Qëndrimi karshi tradhtarëve dhe kriminelëve që kapen ose dorëzohen të jetë i ashpër dhe aspak familjar. Ata duhet ta ndjejnë menjëherësh se janë në dorën e gjyqit. Ndalohet rreptësisht qëndrimi i tyre i lirë nëpër qytet dhe bisedimet me këdo. Ata duhet të burgosen dhe të ruhen me roje”. (3)

Nuk dihet nëse ka lidhje mes këtij kabllogrami dhe veprimeve të forcave partizane në Tiranë, por dy ditë më pas, në datën 12 nëntor ndërsa vijonin luftimet, pesë skuadra partizane trokitën në dyert e 52 personave për një “verifikim”. 37 prej tyre i morën me vete, 14 nuk i gjetën në shtëpi atë natë, kurse një i fundit, Hamit Kokalari, nuk mund të zhvendosej dot për shkak të etheve të rënda dhe temperaturës të lartë. Të 37 ata që u gjetën, një mishelë bashkëpunëtorësh të fashizmit, intelektualësh të paangazhuar, antijugosllavësh ose oficerësh të vjetër të mbretërisë që nuk qenë bashkuar as me okupatorin dhe as me komunistët, u dërguan në bodrumin e hotel “Bristolit”. U ekzekutuan po atë natë, pa gjyq, pa asnjë lloj vendimi dhe pa u dhënë asnjë shpjegim. Midis tyre qenë edhe dy vëllezërit Kokalari, themelues të shtëpisë botuese "Mesagjeritë shqiptare", të paangazhuar, por kundër pushtuesve dhe, mbi të gjitha, farefis i largët i Enver Hoxhës. Vrasja e tyre pa gjyq, ndërkohë që shumë kolaboracionistë u kursyen, mbeti mister së paku deri në vitin 1995, kur në AQSh u gjet letra që Muntaz Kokalari, njëri prej dy vëllezërve, i dërgonte Makbule Vrionit, një mikeshë e familjes së tyre, në datën 8 nëntor të vitit 1944, në të cilën i shkruante:

“Jeta ime dhe e miqve të mi është në rrezik nga bashtua i Gjirokastrës, Enver Hoxha. Ai ka urdhëruar djajtë e kuq kundër nesh. Kjo kuptohet: thjesht për motive personale, se ne kemi qenë kundërshtarë të okupatorit nazifashist dhe kemi punuar për të mirën e përparimit të kombit. Siç e kemi biseduar edhe herë të tjera, fatkeqësi e kombit tonë dhe Shqipërisë së gjorë, që ka rënë në duart e një njeriu të përbindshëm, tinëzar, hakmarrës, inatçi, dinak, megaloman, egoist, që i do njerëzit nën vete, kumarxhi, gënjeshtar edhe kur qe jashtë për studime nuk dha asnjë provim, mbeti pas kabareve, kazinove etj. Fëlliqi botën me borxhe. Ne intelektualët gjirokastritë ia dimë të gjitha dhe sa i vlen lëkura, prandaj kërkon të na asgjësojë. Po kam besim se këtij batakçiu, bashkë me djajtë e kuq, shpejt ka për t’i dalë boja”. (4)

Nuk dihet sesi letra ra në dorën e komandantit të qytetit, Mehmet Shehut, pa rënë në dorën e asaj së cilës i ishte nisur, por 4 ditë më pas Muntaz Kokalari u pushkatua pa gjyq bashkë me 37 të tjerë në bodrumet e Hotel “Bristolit”.

Ekzekutimet e natës së 12 nëntorit, si edhe shumë të tjera që vijuan së paku deri në nisjen e proceseve të rregullta gjyqësore në dhjetor 1944, nuk qenë as spontane, as aksidentale. Kishte prej tyre edhe të frymëzuara nga inate ose mëri personale të disa prej drejtuesve partizanë. Por, pa asnjë dyshim, ato qenë fryt i listave të hartuara paraprakisht. Pas vitit 1991 Kristo Themelko, një oficer i lartë e i ashpër i Sigurimit të Shtetit, që përfundoi edhe vetë i degraduar për shumë vite, ka deklaruar në librin “Tirana e përgjakur” lidhur me ekzekutimet e para dhe dijeninë e Hoxhës për to: “Kur unë kam biseduar me Enverin, ai më ka këshilluar se, kur të hynim në qytet, të spastronim elementët e rrezikshëm. Prandaj, kur hyra në Tiranë, kërkova një listë nga organizata për këta elementë”. (5)

Ndëshkimet pa gjyq në Tiranë qenë kaq alarmuese sa provokuan edhe reagimin e vetë drejtuesve të lartë të Partisë Komuniste. Nëse i referohesh kujtimeve të Hoxhës, Sejfulla Malëshova ishte i pari që shprehu shqetësimin për ekzekutimet e oficerëve të penduar dhe të atyre që nuk kishin bashkëpunuar me armikun. Malëshova ishte ankuar se: “…në Tiranë bëhej shumë terror, po vriteshin “shumë oficerë të penduar”. (6)

Përgjigja e Hoxhës, po t’u referohesh kujtimeve të tij te “Titistët” ishte krejt: “Në Tiranë vazhdon lufta e madhe për çlirimin e kryeqytetit. Kë quan terror ti dhe për cilët oficerë më ankohesh?” (7)

Por pak ditë më pas, në Berat, në atë që njihet si Plenumi i Beratit, Gogo Nushi, njëri ndër drejtuesit komunistë të Tiranës, shprehu “pendesën” e tij duke deklaruar: “Të gjithë ata që kanë qenë kundërshtarë të politikës tonë, jo kriminelë dhe jokuislingë, ne i konsideronim armiq dhe përpiqeshim t’i zhduknim nga faqja e dheut [...].Me hyrjen e forcave tona në Tiranë janë vrarë 60 njerëz, e kemi listën e tyre. Unë i njoh këta emra dhe asnjë prej tyre s'meritonte të vritej. Jemi të sigurt që do të ketë dhe të tjerë. Numri do të ketë kaluar 100 vetë. Ne kemi menduar se me këto masa do të mbronim fitoren duke vrarë dhe zhdukur armiqtë”. (8)

Ndëshkimet e vërejtura në Tiranë qenë të pranishme në gjithë Shqipërinë. Në një letër nga Shkodra të 30 janarit 1945 për kryeministrin, gjeneral-kolonel Enver Hoxhën, nënshkruar prej Vaskë Kolecit, kuptohet se listat qenë hartuar për gjithë qytetet e vendit. Sipas tij qyteti qe rrethuar nga forcat e dy brigadave në datën 28 janar dhe qe shpallur shtetrrethimi, ndërsa më poshtë ai vijon: “Ne që ditën e parë, me ndihmën e shokëve të Qarkorit, përgatitëm listat. Listat përmbanin 210 vetë për t’u arrestuar me akuza të ndryshme…”. (9)

Letra bëhet dramatike kur sqaron: “... akuzat nuk janë e aq me bazë. Kjo vjen se ata nuk e kishin filluar punën që më parë. Deri tani janë kapur rreth 120 veta”. (10)

Oficeri i propozon Hoxhës një zgjidhje radikale, por që jep rezultat; me shkrim dore dhe me nënvizim të trashë, i vetmi në gjithë letrën prej 7 faqesh, ai shprehet: “…duke shëkuar pozitën tonë në këtë anë duhet të merren masa, të jepen goditje brenda në qytet e përjashta, duhet të derdhet ca gjak e të digjen shtëpi, këtu në qytet e nëpër katunde, kështu të shëkojnë forcën tonë e të nënshtrohen. Sot për sot, vetëm forca e goditja do të na vlejë për ndryshimin e situatës…”. (11)

Më pas oficeri i propozon kryeministrit listën prej 12 personash që duhen pushkatuar pa gjyq dhe atë të 31 të tjerëve që duhen dënuar me burgime të ndryshme. Për shumë vite me radhë, herë nën zë dhe herë zyrtarisht, është hedhur ideja se ekzekutimet e fillimit, në muajt e parë pas Luftës dhe ato të 4-5 viteve të para, janë bërë pa dijeninë e Hoxhës. Përgjegjësia e tyre i është ngarkuar herë Mehmet Shehut, herë Shefqet Peçit, herë Koçi Xoxes. Në të vërtetë, hapja e arkivave pas vitit 1991 dëshmon se çdo ekzekutim, edhe ai më i parëndësishmi në dukje, është bërë drejtpërdrejt me dijeninë e Enver Hoxhës dhe me miratimin e tij, sikurse dëshmon ky kabllogram i datës 1 shkurt 1945 ku Enver Hoxha urdhëron Mehmet Shehun: “Tepër urgjent.

Mehmet Shehut Shkodër. Asnjë të mos pushkatohet pa komunikuar emrat dhe pa marrë aprovimin tonë. Stop. Prandaj na komunikoni kë keni dënue me vdekje dhe prisni aprovimin.

Gjeneral-kolonel Enver Hoxha”. (12)

Urdhri i përsëritur i Hoxhës është zbatuar, sepse në shumë raste më pas ai njoftohet për dënimet dhe jep miratimin e tij, si në këtë kabllogram që mban datën 10 shkurt 1945:

“Tepër urgjent. Korpusit II, Sektori juridik. Në gjegjie të radiogramit ekstra, datë 9 fruer 1945, aprovohen ndëshkimet me vdekje të dymbëdhjetë (12) vetave dhe ndëshkimi i të tjerëve me dënime të ndryshme propozue më sipër. Stop. Na njoftoni datën e ekzekutimit.

gjeneral-kolonel Enver Hoxha”. (13)

Në më shumë sesa pesë raste urdhri për ekzekutim vjen vetëm 12-15 minuta pasi është dhënë njoftimi, çfarë të bën të besosh se ky vendim merrej drejtpërdrejt nga Hoxha ose njerëzit që ndodheshin pranë tij, por gjithsesi jo pas një vendimi më kolegjial politik. I tillë është rasti i Dom Lazër Shantojës dhe Sulçe Beg Bushatit. Po t’i referohesh kohës së kabllogramit, ekzekutimi është urdhëruar vetëm 9 minuta pasi kërkesa i është paraqitur Enver Hoxhës, siç dëshmon ky kabllogram i datës 10 shkurt 1945: “Korpusit të 3, Gjykatës Ushtarake Shkodër.

Gjegje shkresës numër 5, datë 10 fruer 1945. Aprovohet ndëshkimi me vdekje i Don Lazër Shantojës dhe Sulçe Beg Bushatit. Stop. Na lajmëroni datën e ekzekutimit. Enver Hoxha”. (14)

Për këto ekzekutime nuk u fol dhe nuk u tha asgjë për shumë vite me radhë. Në të vërtetë, qëmtimi në dokumentet e rëndësishme të Luftës, sidomos në ato të Plenumin e Beratit mbajtur nga 23 më 27 nëntor 1944, dëshmon se edhe brenda PKSh pati njëfarë ndjenje pendimi për gjakun e derdhur pa shkak. Kur u referohesh procesverbaleve të kësaj mbledhjeje, rezulton që edhe vetë Hoxha është detyruar ta pranojë dhunën brenda dhe jashtë Partisë, por duke ia veshur këtë më shumë urdhrave të jugosllavëve:

“Vija terroriste ishte më e theksuar te Dushani dhe tek Aliu me Lirinë. Në këtë pikë unë isha pasqyrë e Aliut. Kur vinte ndonjë nga fronti, ku thuhej që ky ose ai po vepronte keq dhe vendosnim ta vrisnim. S’kishim një vijë të qartë për këtë çështje”. (15) Mirëpo rezulton që, edhe pas Plenumit të Beratit, ndëshkimet vijuan, madje edhe më të ashpra. Ndëshkimet ndaj asaj që quhej “klasë e përmbysur” qenë të skajshme. Ekzekutimet e para në Tiranë, menjëherë pas marrjes së kryeqytetit, ishin vetëm fillimi i tyre, pas tyre do të vinin dënimet në gjithë zonat e Shqipërisë. Me dhjetëra vetë u ndëshkuan pa gjyqe, pothuajse 2.000 vetë u ekzekutuan. Brenda pak kohësh tregtarët dhe njerëzit e pasur u ngarkuan me gjoba marramendëse nën atë që quhej “Tatimi i jashtëzakonshëm i Luftës”. Kush nuk i paguante ose nuk kishte për t’i paguar, arrestohej. Shumë vdiqën në burgje. U shtetëzuan gjithë makinat, shtëpitë dhe pothuaj i gjithë malli i tregtarëve. Pronarët e tokave u shpronësuan nën përligjjen e reformës agrare që u shpall me shumë bujë, por brenda një viti filloi "bashkimi vullnetar" i tokave në ato që u quajtën “kooperativa bujqësore”, një imitim i drejtpërdrejtë i kolkozeve sovjetike. Bashkimi, që në fillim u shpall si “vullnetar”, u bë shpejt i detyruar dhe i dhunshëm.

Eleminimet e para që vijuan deri në fillim të viteve '50 - të, pavarësisht nëse kishin si shenjë të tyre antikomunistët apo komunistët e penduar, realizuan një mision ndoshta të padeklaruar. Elita shqiptare, ajo e shkolluar në perëndim dhe ajo e biznesit dhe tregtisë, njerëzit më të zgjedhur të vendit, humbën jetën në këtë masakër të pakuptueshme ose u dergjën nëpër burgje nga ku nuk mund të kontribuonin më për shoqërinë. Në vend të saj, komunizmi tentoi të ndërtonte një elitë të re, kryesisht të shkolluar në vendet e Lindjes Komuniste, dukshëm më inferiore se sa ajo e para e masakruar, por që hyri me kapacitet të plotë në shoqëri thuajse 10 vjet më pas, në mes të viteve ' 50 - të.

Për garantimin e regjimit dhe mosprekjen e tij vigjilonte “Sigurimi i Shtetit”, një strukturë e posaçme e Ministrisë së Brendshme që u ngrit herët sipas modelit jugosllav, siç dëshmoi në gjyqin e tij Koçi Xoxe, ndërtuesi i parë i kësaj strukture:

“...formën e organizimit dhe metodën e punës së Sigurimit e kam marrë nga jugosllavët. Kam dërguar në Beograd në vitin 1946 Nesti Kerenxhin për këtë qëllim. Më 1947 ka ardhur këtu, i thirrur prej meje, Safet Filipoviçi, i cili punoi në Ministrinë tonë të Brendshme dhe mbasandaj mbeti pranë Legatës Jugosllave. Në dhjetor 1944 ka ardhur në Tiranë Miati, nënkolonel i OZNA-s, i cili na ndihmoi për organizimin e punës...”. (16)

Urdhrat e vrasjeve që u firmosën nga vetë Hoxha

Por menjëherë pas Luftës situata ishte tronditëse. Ministria e Punëve të Brendshme, e drejtuar nga Koçi Xoxe, filloi të kontrollonte gjithë vendin. Veç burgosjeve, u aplikua sistemi i internimeve, i huazuar nga sistemet më të këqija dhe të ashpra diktatoriale. Kryesisht nga ai sovjetik i Siberisë. Dhjetëra familje u larguan nga vendlindjet e tyre dhe u izoluan në kampe fshatrash kënetore, kryesisht në Myzeqe, ku duhej të paraqiteshin në rajonet e policisë tri herë në ditë. U ndalohej të largoheshin nga kampi i internimit dhe shumica e tyre qëndroi aty deri në fund të regjimit komunist, plot 46 vjet.

Sistemi u ngrit mbi filozofinë e fajësisë fisnore: kush kishte pasur dikë të angazhuar me “Ballin Kombëtar”, të dënuar ose të konsideruar “kundër Partisë”, në brezin e parë internohej, ndërkohë që fëmijët dhe nipërit nuk lejoheshin të vijonin studimet shkollore, nuk pranoheshin në punë normale dhe do të ndiqeshin gjithnjë nga “njolla e biografisë”. Madje fëmijët e familjeve të persekutuara e bënin edhe ushtrinë në një repart të veçantë, të quajtur "reparti i punës".

Dënimet e para të atyre që konsideroheshin kundërshtarë të regjimit, me të cilët ky i fundit mbaroi punë shpejt, u pasuan nga të tjera. Gjergj Kokoshi, anëtar i Këshillit Nacional-Çlirimtar dhe pjesëmarrës në Kongresin e Përmetit ishte i pari ndër luftëtarët partizanë që u dënua. Ministër i Arsimit në Qeverinë Provizore të Enver Hoxhës, ai protestoi për ndëshkimet e para, për mungesën e demokracisë dhe rolin e jugosllavëve në Shqipëri. Pak muaj pas hyrjes së Qeverisë në Tiranë Gjergj Kokoshi u shkarkua nga detyra e Ministrit, u arrestua dhe u dënua me burg, ku edhe vdiq disa vjet më pas. Todi Lubonja, ish- nxënës i tij, ishte komisar në Burrel kur e takoi profesorin në një prej qelive të burgut të famshëm, qeli ku do të kalonte edhe Lubonja vetë shumë vjet: “Këtu në burgun famëkeq të Burrelit, më 1946 (nga fillimi duhet të ketë qenë) kam takuar një intelektual, njeri të ditur. Qëndronte i vetmuar në një qeli. Ai vuante nga tuberkulozi. E njihja. E kam pasur profesor për ca kohë. Ka vuajtur tërë jetën i sëmurë. Më 1943 la kryeqytetin dhe erdhi në mal te partizanët, në Pezë. U lidh me Luftën Nacionalçlirimtare. Ishte nga shtresat e varfra të ortodoksëve të Shkodrës. Unë nuk kisha ndonjë punë atje, por për kuriozitet hyra për të parë të burgosurit, disa prej të cilëve kishin qenë eksponentë të regjimit, si Koço Kota, për shembull. Isha atëherë komisar i Komandës së Qarkut, më njihnin dhe më lejuan të futesha brenda. Sapo e pashë, të them të vërtetën, u trondita. Në Pezë e kisha përqafuar me dashuri profesorin, bile me gëzim të madh. Qëndrova pranë tij si i ngrirë. Ai rrinte si i ngrirë. Ai rrinte ulur. Nuk lëvizte, vetëm ngriti kokën sa për të parë se kush isha. Nuk e di nëse më njohu. “E, profesor! - i thashë, - si jeni?”. I fola me zë të dridhur. Nuk mbaj mend nëse m’u përgjigj ose jo. “Po si u bë kjo punë?” i thashë unë pa ditur ç’po dërdëllisja. Doja që ai të fliste, të thoshte diçka. “Koha do ta provojë, djalë”. Kaq foli dhe u mbyll përsëri në vetvete. Ishte Gjegji Kokoshi, ish-ministri i parë i Arsimit në Qeverinë tonë Demokratike, pas fitores mbi nazifashizmin. Ai guxoi të flasë në parlament si njeri i lirë e demokrat. Enver Hoxha e futi në burg. Atje vdiq”. (19)

Todi Lubonja përfundoi edhe vetë, vite më pas, në Burgun e Burrelit së bashku me të birin.

Në majin e vitit 1947 u arrestua grupi i deputetëve dhe miq e të afërm të tyre. Rreth 40 vetë, shumica anëtarë të Kuvendit Popullor, me bindje komuniste ose neutrale. Grupi ishte orvatur të krijonte në Parlament një opozitë që t’u kundërvihej vendimeve të Qeverisë ose, së paku, e këtillë qe akuza për të cilën u dënua. Në kujtimet e tij Enver Hoxha e përcakton kështu atë që Riza Dani, si deputet, kërkonte në Kuvendin Popullor:

“ Riza Dani, ky ithtar i regjimit të vjetër dhe sigurisht edhe i parlamentit borgjez, kërkonte ta bënte edhe Asamblenë tonë një kuvend llogjesh, ku secili të fliste sa t’i donte qejfi, si t’i donte qejfi, pa asnjë kufizim dhe të gjitha ç‘thoshin Riza Dani me shokë të botoheshin në shtyp...”. (20)

Ndërsa qëndrimin e Riza Danit për Kushtetutën e re të Republikës Popullore të Shqipërisë Hoxha e kujton kështu:“... ai sulmoi Kushtetutën sepse, sipas tij, ajo ishte “me frymë ideologjike dhe jo me frymë kombëtare”. “Unë - shprehu më në fund kredon e vet Riza Dani - jam për demokraci të lirë dhe do të dëshiroja që edhe Kushtetuta të inspirohej nga ky parim!” (21)

Riza Dani foli edhe pak kohë në Parlament. Ai u arrestua në maj të vitit 1947, pothuajse një vit e gjysmë pas zgjedhjes si deputet. Bashkë me të u arrestuan edhe 10 deputetë të tjerë. Në total numri i të arrestuarve arriti në 40. Më 30 gusht të vitit1947 u mor vendimi: 17 vetë u dënuan me vdekje, midis tyre edhe tre emra të njohur: Shefqet Beja, Riza Dani dhe Selahudin Toto, ky i fundit, vëllai i Et’hem dhe Ismet Totos që qenë vrarë në një orvatje kryengritjeje kundër mbretit Zog. Në listën e 17 të pushkatuarve ishte edhe Enver Zazani, një mik i vjetër shkolle i Enver Hoxhës, ndoshta miku më i afërt i tij. Gruaja franceze e Zazanit priti për 12 orë me foshnjën në krah përpara derës së Hoxhës për t’i lypur mëshirë për mikun e vjetër. Por nuk e ndaloi dot pushkatimin. Vetë u përzu për në Francë, ndërsa e bija u kthye në një moshë pothuajse të thyer për një gjest sublim: gjetjen e eshtrave të të atit, që nuk e njohu kurrë dhe rivarrosjen e tyre sipas gjithë normave të shoqërisë njerëzore.

Eliminimi ishte vetëm njëra anë. Survejimi i atyre që merreshin me politikë, madje edhe kur ishin drejtues të lartë komunistë, ishte një tjetër metodë pune e regjimit për sigurimin dhe mbajtjen e pushtetit. Gjatë gjyqit të tij, në vitin 1949, kur u akuzua se kishte vënë nën përgjim Presidentin e Republikës, anëtarët e Byrosë Politike dhe pothuajse gjithë anëtarët e Qeverisë, ish-ministri i Punëve të Brendshme Koçi Xoxe deklaroi:“Për vëzhgimin e udhëheqësve kam biseduar me Sekretarin e Përgjithshëm të Partisë dhe kam marrë pëlqimin e tij...”. (22)

Ndëshkimet brenda llojit, midis protagonistëve komunistë, filluan të shkaktojnë trauma të pashembullta. Kishte nga ata që nisën të ngrenë nën zë pyetjen: Përse e gjitha kjo? Por shumica vijoi të njëjtin stil sjelljeje, duke ndëshkuar “fajtorin” e radhës pa guxuar as të pyeste se kush e kishte radhën pas tij. Në vitin 2008 Bedri Koka, ish -oficer i Ministrisë së Punëve të Brendshme, që punonte kryesisht si shofer në rastet e ekzekutimeve, trokiti në derën e familjes Ndreu. Ai u orvat t’i rrëfente djalit dhe vajzës së ish-gjeneral Dali Ndreut dhe Liri Gegës, dy funksionarëve të lartë komunistë që kishin qenë protagonistë të instalimit të dhunës në Shqipëri, vendin ku ata të dy qenë ekzekutuar një ditë me shi të vitit 1956 së bashku me një komunist tjetër të quajtur Petro Bullati. Rrëfimi i tij, megjithëse me një pendesë të sinqertë, nuk ndihmoi dot në gjetjen e eshtrave të tyre. Ato, me gjasë, qenë lëvizur më pas në një vend tjetër, sipas një parimi të fshehtë të ndëshkimeve totale të atij regjimi. Në një intervistë për gazetën “Panorama”, po në vitin 2008, i njëjti person dëshmonte nisjen në internim të familjes së Petro Bullatit, personit të tretë të ekzekutuar me Liri Gegën dhe Dali Ndreun:

"Disa ditë pas ekzekutimit, ma deshi puna të rikthehesha në familjen e Petro Bullatit. Kishte dalë urdhri për internimin e familjes së tij. Unë isha caktuar në grupin që do të bënte transferimin e saj nga Tirana. U futëm në shtëpi dhe u komunikuam urdhrin e komisionit të internim-dëbimeve. Morëm plaçkat dhe i hodhëm në makinë. Kur po dilnim pashë drejtuesin e operacionit që zgjatej në faqe të murit për të hequr një fotografi të madhe. U afrova ta ndihmoj duke mbajtur karrigen mbi të cilën kishte hipur. Sa e shkëputi nga gozhda u kthye nga gruaja e Petro Bullatit dhe filloi ta shajë: “Po ti moj shtrigë, na mbake dhe fotografinë e heroit!”. Ishte portreti i Vasil Shantos. “Mos kështu të lutem!”, gati iu përgjërua ajo. “Laj gojën kur zë në gojë emrin e tij!”, u skërmit majori me kornizën e fotografisë në duar. “Ai është im vëlla, miku i Enverit dhe Vojo Kushit. E dha jetën për vatanin”, sqaroi gruaja e Petro Bullatit me lot në sy. Një moment ngrimë në këmbë. Menduam se diçka nuk shkonte në këtë mes, por detyra nuk na lejonte të mendonim përtej saj. E morëm bashkë me fëmijët motrën e Vasil Shantos dhe e çuam në kampin e internimit. Gjatë gjithë rrugëtimit përgjegjësi i operacionit mbante në dorë fotografinë e heroit dhe herë pas here fliste me vete. Siç na tha kur po ktheheshim, në vitet e luftës Vasil Shantua i kishte shpëtuar jetën në një betejë në periferi të Tiranës...". (23)

Vasil Shanto ishte ndër themeluesit e Partisë Komuniste në vitin 1941, njëri prej atyre që mbështeti pa asnjë kusht Enver Hoxhën dhe ndikoi që ai të bëhej Sekretar i Parë i Komitetit Qendror të PKSh. Humbi jetën në një betejë në brigjet e Liqenit të Shkodrës, në vitin 1943, duke lënë pas motrën e tij, militante komuniste, që po ashtu po ndëshkohej tashmë.

[POKO]

Bahri Omari, Nexhmija i çoi bakllava në burg 4 muaj para ekzekutimit
Biografia e Blendi Fevziut zbardh eliminimin e Bahri Omarit, kunatit dhe përkrahësit të Enver Hoxhës në vitet e Francës dhe të luftës. Urdhri i Enverit për ta trajtuar atë si “horrat e tjerë” dhe burrëria e tij para togës së pushkatimit. “Askush nuk duhet t’i kthejë krahët nga tytat, pasi pas shpine vriten vetëm tradhtarët. Këtë do ta vërtetojë historia”

Zbulohet letër-këmbimi i

Enverit me Musine Kokalarin

Misteri i marrëdhënieve të Enver Hoxhës me njërën prej vajzave më të emancipuara në Shqipëri luhatet nga letrat dashamirëse të viteve ’30, tek ekzekutimi i vëllezërve dhe burgosja e saj për 18 vjet. Kërkesës së të huajve për ta liruar, Hoxha iu përgjigj: Gjallë ende është rrospia? Musine Kokalari kaloi vitet e fundit si fshesare në Rrëshen e u përcoll në varreza vetëm nga dy varrmihësit

Mbasditen e 28 nëntorit 1944, kur parada entuziaste mbaroi, Qeveria e re e nisi punën me një gjest jo të zakonshëm për regjimin komunist: organizoi një ballo në hotel “Dajti”, në mjediset e të cilit qenë vendosur anëtarët e Qeverisë. Enver Hoxha qëndronte në suitën nr. 5, në katin e dytë: suita më e madhe e Hotelit, me një dhomë ndenjje, dhomën e gjumit dhe një tarracë që binte mbi bulevard. Në tarracë qëndronte natë e ditë një rojë, partizan i Batalionit Special. Në ballo, kreu i Qeverisë u paraqit për herë të parë publikisht me të fejuarën e tij. Vajzë e re nga një familje dibrane e ardhur në Tiranë nga Manastiri - sot qytet në Maqedoni - në vitin 1928, quhej Nexhmije Xhuglini dhe ishte shkolluar në institutin mbretëror “Nëna Mbretëreshë”, institucioni mësimor femëror më prestigjioz në vend. Enver Hoxha dhe Nexhmije Xhuglini qenë njohur më 23 nëntor 1941, vetëm dy javë pas themelimit të PKSh, në mbledhjen themeluese të Rinisë Komuniste. Në kujtimet e saj Nexhmije Hoxha shkruan se e ka parë Hoxhën nga larg që në demonstratën e 28 tetorit 1941 në qendër të Tiranës:

“Aty pashë një burrë trupmadh, që dallonte një kokë mbi të rinjtë që e rrethonin, të shkëpuste me forcë një të ri nga duart e një milici. Cili qe vallë? Pranë meje u ndodh Meli Dishnica, e motra e Esat Dishnicës, e cila nuk linte demonstratë pa marrë pjesë. E pyeta: Kush është ai? Më tha se ishte një profesor nga Korça, që e kanë pushuar nga puna dhe tani ka ardhur në Tiranë, shet cigare në një lokal këtu afër. Si e quajnë? e pyeta. E quajnë Enver Hoxha, më tha”.

Njohja me Nexhmijen

Enver Hoxha duket se nuk e ka fshehur simpatinë për militanten e re komuniste që nga takimi i tyre i parë dhe në ato të mëpasme nëpër bazat ilegale të Tiranës: simpati që vajzës së re i kishte rënë në sy mjaft mirë. 57 vjet më pas Nexhmije Hoxha përshkroi në kujtimet e veta atë ditë të vitit 1942 kur, në një bazë ilegale pranë Gjimnazit të Tiranës (gjimnazi i sotëm “Qemal Stafa”), Enver Hoxha i propozoi martesën. Baza ku strehoheshin vetëm të dy ishte marrë me qera për Hoxhën nga miku i tij i afërt, Syrja Selfo. Ky i fundit u bë mbështetësi më i madh financiar i Hoxhës dhe i familjes së tij gjatë Luftës, me sa dëshmon vetë Hoxha në kujtimet:

“Syrjain e kisha shok të mirë, me të cilin bisedoja shpesh dhe më kishte kuptuar. Ai komunist nuk ishte, por ishte patriot, antiitalian, antifashist. Mua veçanërisht më donte sinqerisht dhe unë po ashtu. Syrjai e ndihmoi Luftën sa mundi. Dy shtëpi që zuri me qira na i vuri në dispozicion të punës sonë ilegale. Jepte ndihma në të holla për Luftën tonë dhe mua personalisht gjatë Luftës më ka ndihmuar shumë, po ashtu familjen time kur dola në ilegalitet”.

Pikërisht ky mik i tiji, Syrja Selfo, në vitin 1946 do të arrestohej për “komplot kundër pushtetit popullor” dhe do të dënohej me pushkatim. Në kujtimet e tij, në librin “Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re”, Enver Hoxha sqaron se pushkatimi i Selfos qenkësh një intrigë e kurdisur nga Koçi Xoxe dhe se ai e paskësh dhënë urdhrin për ekzekutim, pasi ky i fundit i paskësh dëftuar deponimin e Selfos me firmën e tij. Për fatin tragjik, Selfo kishte qenë krejtësisht i pafajshëm. 40 vjet pas pushkatimit të tij Hoxha shprehu keqardhje: mbetet ndoshta keqardhja e vetme e tij në gjallje.

Propozimi për martesë

Nexhmije Hoxha, në kohën tonë, e dëshmon kështu momentin kur Hoxha i propozoi martesën:“Ndërkohë që unë isha me shpinë nga ai duke përgatitur kafenë, Enveri ia pati që andej ku po rrinte: “E di Nexhmije, meqë s’po kupton gjë ose po bën sikur s’kupton, po ta them copë: DUA TË MARTOHEM ME TY!” Unë ngriva, një propozim i tillë, i thënë kaq bram, më ra si bombë në kokë”.

Pak ditë më pas, vajza e re, e vendosur për zgjedhjen e saj, e organizoi ditën që të shkonte në bazën ku ndodhej Enver Hoxha. Vajtja atje ishte për t’i kthyer përgjigje propozimit të tij, siç dëshmon në kujtimet, në po atë mënyrë.

“I thashë: “U thye fronti i rezistencës sime, u dorëzova!” Kjo i erdhi aq e papritur sa për një moment mbeti si i hutuar dhe sikur më pyeste me sy: “E dëgjova mirë”? “Po, po, - i thashë duke qeshur, - unë u dorëzova!”.

Ishte viti 1942: Hoxha dhe Xhuglini do të jetonin edhe dy vite në ilegalitet, shpesh me ndarje disamujore. Deri në vdekjen e Hoxhës në prill të 1985-ës ata jetuan së bashku plot 43 vjet. Roli i zonjës Hoxha është padyshim ndër më të diskutuarit dhe misteriozët në jetën e liderit komunist. Vetë ajo, në një intervistë të vitit 1995 kur gjendej në burgun e Tiranës, ka dëshmuar se në histori i është veshur një rol që nuk e ka luajtur kurrë.

“Unë nuk kam luajtur asnjë rol në vendimmarrjen e Enverit, me përjashtim të kohës që ai ishte sëmurë dhe unë ua komunikoja porositë e tij shokëve”.

Në të vërtetë, lidhja e Nexhmije Hoxhës me të shoqin duhet të jetë bërë shumë më e fortë pas infarktit që ai kaloi në vitin 1973. Kjo duket në vitet që pasuan, nëse u referohesh shënimeve të Hoxhës në ditarin e tij:

“E hënë, 5 tetor 1981.

Nexhmijen e kam ca sëmurë dhe, kur sëmuret ajo, jam edhe unë i sëmurë. Kur ajo është mirë, edhe unë ndjehem mirë”.

Ajo që bashkon shumë dëshmitarë dhe njerëz që i kanë njohur është fakti që zonja Hoxha ishte pa dyshim një grua e ashpër, e aftë të kryente çdo krim dhe ta thellonte paranojën që Hoxhës i theksohej më shumë sa më tepër pushtet fitonte. Ka shumë vetë që thonë se vajza e re u deformua me kalimin e kohës, nga ndikimi i pushtetit, joshjes të së cilit shumë pak vetë në histori kanë arritur t’i rezistojnë. Mirëpo në një letër që i dërgon Hoxhës në vitin 1944, vajza e re dëshmon karakteristikat e një shpirti kriminal dhe një rol pranë Hoxhës që padyshim do të ketë qenë ndër më negativët. Është letra e 14 tetorit, në të cilën vajza e re me pseudonimin “Delikatja” i ankohet “të fejuarit” të saj për mosbindjen e shokëve të Qarkorit të Tiranës (Gogo Nushi, Ymer Dishnica, Nako Spiru) për të zbatuar urdhrat e tij për të vrarë Anastas Plasarin dhe “shokë” të tjerë:

“Për të gjitha ato që më porositët, për kontrollin dhe spastrimin e disave unë ua komunikova shokëve. Siç të ka shkruar Deti [Nako Spiru], ata nuk janë të mendimit që vendosëm atje. Ata s’kanë besim që ta kem raportuar drejt çështjen e Anastas Plasarit e të tjerëve. Prandaj hezitojnë se mos bëjnë një veprim të padrejtë. Megjithëse s’më pëlqen të përgjigjem për akuza të vogla, por nuk kam qenë unë që kam vendosur të sjellin Anastas Plasarin atje [...] Delikatja”.

Strehimi në shtëpinë e kunatit

Në vitin 1942, çifti i ri u vendos në banesën e familjes Omari, kunatit të Enver Hoxhës. Nexhmije Hoxha e dëshmon kështu në kujtimet e veta vizitën e parë në familjen e kunatës, në një shtëpi në rrugën e Bamit (sot rruga “Qemal Stafa”), ngjitur me shtëpinë e prefektit të Tiranës Qazim Mulleti:

“Më tha: “Kjo është dhoma ku rri e punon Enveri, kur vjen këtu. Tani është edhe tëndja. Rrini këtu, bisedoni e punoni. Për natën do të bie një dyshek për ty, kurse Enveri fle me djemtë e mi””. Më tej zonja Hoxha sot tregon:

“Atë natë zbrita poshtë, në katin e parë dhe më njohën me të zotin e shtëpisë, Bahri Omarin. Ai të jepte përshtypjen e një intelektuali, qoftë në mënyrën sesi mbahej, qoftë në sjelljen e tij dhe në bisedë. Dukej se e donte dhe respektonte të shoqen përderisa pranonte të strehonte vëllanë e saj komunist dhe të fejuarën e tij...”.

Enver Hoxha dhe Nexhmije Xhuglini qëndruan, me shkëputje të herëpashershme afro 8 muaj në shtëpinë e familjes Omari. Vetë Bahri Omari u angazhua me forcat nacionaliste dhe në vitin 1944 pranoi detyrën e ministrit të Punëve të Jashtme në Qeverinë e kryeministrit Rexhep Mitrovica. Nuk dihet se si kanë qenë marrëdhëniet e tij me Hoxhën në atë kohë: a ka pasur ndonjë bisedë ose sherr mes tyre. Enver Hoxha, në një radiogram të datës 29 shtator 1944, drejtuar Gjeneral Dali Ndreut, shprehet me përbuzje për kunatin, njeriun që e kishte strehuar dhe ndihmuar në ditë të vështira, siç e dëshmojnë pothuaj të gjithë ata që e kishin njohur, sidomos edhe për vetë të fejuarën e tij, Nexhmijen. Ja teksti i radiogramit, i bërë publik vetëm në vitin 2004:

Urdhri për arrestimin e Omarit

“Datë 29/IX/1944.

Gjeneral Daliut.

Për sa u përket Bahri Omarit me shokë mos qëndroni as pak në thirrjen e bame veçanërisht. Ato hynë në kategorinë e horrave të tjerë.

Enver”.

Fati i Bahri Omarit do të ishte tragjik: ai u arrestua bashkë me 60 figura të tjera të rëndësishme të jetës politike dhe publike shqiptare në nëntor të vitit 1944 dhe doli përpara Gjyqit Special, një prej gjyqeve të para të diktaturës komuniste, më 15 dhjetor 1944. Në listën prej 60 personalitetesh përfshiheshin nënshkrues të Aktit të Pavarësisë së Shqipërisë më 1912, ish- kryeministra, ish- kryetarë të Parlamentit shqiptar, ish-ministra, shumica prej tyre të diplomuar në Europën Perëndimore. Por, pa asnjë dyshim, pothuajse të gjithë të implikuar si bashkëpunëtorë të pushtuesve: pa e ditur shkakun dhe pa u hyrë justifikimeve, ata qenë shndërruar në kolaboracionistë. Prokuror i çështjes ishte Bedri Spahiu, ndërsa kryetar i Trupit gjykues zëvendëskryeministri, gjeneral-lejtënant Koçi Xoxe, një njeri me shkollim fillore, me profesion teneqexhi, ashtu si edhe prokurori Spahiu: një ish-toger i degraduar dhe i çmobilizuar i Ushtrisë Mbretërore që në vitin 1935, pa kurrfarë formimi juridik dhe njohje të ligjeve. Gjyqi u zhvillua në kinema “Kosova” (sot “Teatri Kombëtar”), ndërsa mijëra vetë e ndiqnin atë nëpër rrugë nga altoparlantët që qenë vendosur kudo në Tiranë. Vendimi u dha më 13 prill 1945, ora 10.00. 17 veta u dënuan me vdekje, të tjerët me burg nga 20 deri në 30 vjet. Vetëm 5 veta u liruan. Midis të dënuarve me vdekje ishte edhe Bahri Omari, kunati i Enver Hoxhës. Ai kishte besuar deri në fund se jeta do t’i kursehej. Këtë ia kishte përforcuar edhe më shumë dhurata që kishte marrë më 31 dhjetor 1944: në qelinë e tij në burgun e Tiranës kishin mbërritur tri racione bakllava dërguar nga nusja e kunatit, Nexhmije Hoxha, si urim për vitin e ri dhe për martesën me gjeneral-kolonel Enver Hoxhën. 4 muaj më pas po merrte një dhuratë të dytë: dënimin me vdekje.

Bahri Omari mori dënim kapital edhe pse shumë të tjerë, që kishin mbajtur funksione më të rëndësishme, si kryeministri i fundit Ibrahim Biçakçiu, u dënuan vetëm me burgime të gjata. Dënimi i tij të bën të mendosh se ishte gjesti i parë që shpallte simbolikisht se regjimi i ri nuk do të tregohej tolerant ndaj asnjërit prej kundërshtarëve të tij, qofshin edhe njerëz të afërt të drejtuesve të tij, siç ishte kunati i Enver Hoxhës, njeriu që e kish ndihmuar kaq shumë në vitet e studimeve në Francë dhe gjithnjë më vonë.

Eliminimi i kunatit të Hoxhës

Bedri Spahiu, shok klase i Enver Hoxhës, prokurori i çështjes në fjalë, njëri prej “duarve të forta” të regjimit që do të përfundonte edhe vetë në burg për 30 vjet më radhë. Më 1991 ai u bë ndër të paktat figura të atij regjimi, të ndëshkuar ose jo, që shpreh publikisht pendimin për atë që ndodhi. Në një letër të hapur, të botuar në gazetën “Republika” më 6 qershor 1991 me titullin “Bedri Spahiu revizionon Bedri Spahiun”, shprehej:

“Dy herë Enver Hoxha ka caktuar prokuror të gjyqeve më të rëndësishme historike të vendit tonë një injorant të fushës së drejtësisë si Bedri Spahiun. Herën e parë si Prokuror të Gjyqit Special, për të dënuar të ashtuquajturit armiq të popullit dhe herën e dytë prokuror të gjyqit të Koçi Xoxes. Sot ndjehem i turpëruar që kam luajtur rolin e Prokurorit të atyre gjyqeve. Komunistët e dinë këngën që këndonte populli atë ditë të zhvillimit të gjyqit: “Tradhtarët porsi miu/ i dënoi Bedri Spahiu”. Sot unë do të thoja: shumë lavdi për njerëz të palavdishëm!”

Bedri Spahiu e kujton kështu momentin kur Bahri Omari dhe 16 të dënuarit e tjerë u pushkatuan:

“Kur komandanti i skuadrës së pushkatimit dha urdhër, një lëvizje u pa në rreshtin e të dënuarve, të cilët i kthyen krahët tytave të armëve, siç kish urdhëruar komandanti. Vetëm një njeri pati guximin t’i kundërvihej urdhrit: “Jo, askush nuk duhet t’i kthejë krahët nga tytat, pasi pas shpine vriten vetëm tradhtarët. Këtë do ta vërtetojë historia”. Ky ishte Bahri Omari, një burrë i zgjuar dhe patriot”.

Të 17 të dënuarit u varrosën në një gropë anonime, për t’u zbuluar rastësisht 60 vjet më pas, në një lagje në periferi të Tiranës. Mbi të ishte ngritur edhe një shtëpi. Amaneti i vetëm i shumicës së tyre kishte qenë të mos t’u prekeshin familjet. Në të vërtetë, familjet e të gjithë atyre, me përjashtim të asaj të Omarit, bënë vite të gjata burgje dhe internime në vitet e komunizmit.

Por dënimet e Gjyqit Special nuk ishin të vetmet. Për 5 vite me radhë regjimi komunist u mor me spastrimin e pjesës më të madhe të personaliteteve që kishin ndikim në popull ose që shprehnin rezerva për mënyrën sesi regjimi po ndërtonte pushtetin e tij.

Pak kohë pasi Qeveria qe instaluar në Tiranë u arrestuan 15 vetë të një grupimi që quhej “Grupi Bashkimi Demokrat”. Ishte iniciativa e një numri intelektualësh, kryesisht të majtë, që kishin vendosur të krijonin një parti socialdemokrate, me të cilën do të paraqiteshin në zgjedhjet. Grupi u cilësua “i nxitur nga reaksioni”. 8 vetë u dënuan me vdekje, 7 të tjerë me dënime të rënda deri në 30 vjet burg.

Goditja e Musine Kokalarit

Midis tyre edhe një grua, Musine Kokalari, vajza e një avokati të pasur. Njëra ndër femrat më të shkolluara, të bukura e të emancipuara të Shqipërisë, autore e tre librave të suksesshëm në vitet e fundi të Luftës. Dy vëllezërit e saj, Muntaz dhe Vejsim, qenë pushkatuar pa gjyq, pa asnjë akuzë, edhe pse nuk qenë përfshirë në politikë, në bodrumet e hotel “Bristolit” më 12 nëntor 1944, kur Enver Hoxha nuk kishte hyrë ende në Tiranë. I treti, Hamiti, shok klase për shumë vite i Hoxhës, kishte shpëtuar për një arsye të thjeshtë: natën ku i morën dy vëllezërit, ai dergjej në shtrat i sëmurë me ethe të rënda dhe partizanët nuk e bartnin dot.

Qëndrimi në gjyq i Musine Kokalarit qe mbresëlënës. Ajo deklaroi:

“ Nuk kam nevojë që të jem komuniste për ta dashur vendin tim! Unë e dua vendin tim edhe pse nuk jam komuniste. Unë e dua progresin e tij. Edhe pse ju keni fituar luftën, edhe pse ju keni fituar zgjedhjet, ju nuk mund ti persekutoni ata që kanë mendime të ndryshme politike nga ato tuajat. Unë mendoj ndryshe nga ju, por unë e dua vendin tim. Ju po më dënoni për idetë e mia. Unë nuk kërkoj falje, sepse unë nuk kam bërë asnjë faj!”

Vitet e fundit, si fshesare rrugësh

Vajza kaloi 18 vite nëpër burgje. Pas lirimit u internua në Rrëshen, ku do të plakej duke punuar si fshesare rrugësh. Jetoi atje, e vetme dhe e refuzuar nga komuniteti, por shumë krenare, derisa vdiq nga kanceri në vitin 1983. Në ditët e lëngimit të rëndë Musine Kokalarit i ishte mohuar edhe ndihma mjekësore, çfarë e detyroi që një javë përpara vdekjes të shkruante në fletoren e saj të shënimeve:

“Njoha kulturën demokratike, njoha tragjedinë e përmbysjeve të mëdha revolucionare. Njoha një gjyq special. Njoha 18 vjet burg dhe 22 vjet internim me përplasje andej-këndej. Njoha punën e punëtorit me normë individe, njoha punën e krahut me normë kolektive në bujqësi e ndërtim. Njoha vetminë e vetëkërkuar, shoqërinë e rastit në burg dhe gjithë ndryshimet që pasojnë nga ky tërmet i pandërprerë për të konsoliduar diktaturën e proletariatit. Nganjëherë them me vete se nuk fitova gjë që mbeta gjallë. Kam 38 vjet që nuk e di ç´domethënë familje. Ndoshta do të ishte mirë të kisha mbyllur sytë njëherë e përgjithmonë. Kështu merrnin fund edhe vuajtjet, me gjithë gjendjen tragjike…”.

Ditën e vdekjes operativi i Sigurimit të Shtetit për Rrëshenin thirri në zyrë fqinjin e saj, një i moshuar edhe ai i persekutuar: e porositi se, nëse ai ose dikush tjetër do të merrnin pjesë në varrim, do të arrestoheshin. Ajo u përcoll e vetme: pas karrocës me arkivolin e saj ecnin vetëm dy varrmihësit e “shërbimeve komunale”.

Letërkëmbimi me Musinenë

Pas viteve 1990 raporti i Hoxhës me Musine Kokalarin dhe ndëshkimi i saj janë diskutuar shumë. Është shkruar madje qe ajo të ketë refuzuar një propozim për martesë të Hoxhës ose që të jetë tallur me të, por janë tregime që nuk ngjajnë bindëse. Më befasues është fakti që, pas vitit 1991, është zbuluar në AQSh një letërkëmbim mjaft intensiv midis Musine Kokalarit dhe Enver Hoxhës. Letrat u takojnë fundit të viteve ’30, kur ajo ishte studente në Romë dhe ai mësimdhënëse në Korçë. Duket letërkëmbim shumë i zakonshëm, fort dashamirës, ku Hoxha e përgëzon për shkrimet e saj në shtypin e kohës. Letra e fundit daton në vitin 1939 dhe duket qartë se Hoxha dhe Kokalari janë edhe kushërinj të largët. Por qëndrimi i Hoxhës ndaj saj bëhet edhe më i pakuptueshëm po t’i referohesh një të dhëne tjetër. Tregohet se më 1960, kur një ndihmës i tij e ka njoftuar se PEN Club International kishte kërkuar zyrtarisht lirimin e saj, duke e futur në listën e 30 shkrimtarëve të burgosur nga diktaturat në botë, përgjigja e tij të ketë qenë vetëm: “Ende gjallë rrospia?!”

[POKO]

Nako Spiru: Biseda e fundit me Enver Hoxhën, para vetëvrasjes
Liri Belishova rrëfen se ndodhej në shtëpinë e Mehmet Shehut kur mësoi vetëvrasjen e bashkëshortit të saj. “Ai ishte gjallë, por mua nuk më lanë ta shoh. Para se sa të më thoshin se ka vdekur, unë dëgjova klithmën e tij që bërtiti “Oooh”, sa kishte në kokë”. Në vitin 1949, arkivat jugosllave zbuluan letrën që Nako Spiru kishte shkruar për Enverin: Inteligjencë mediokre, jetë të parregullt para krijimit të Partisë

Koçi Xoxe, si u tërhoq publikisht

zvarrë dhe u eliminua njeriu i terrorit

Biografia e Blendi Fevziut, botuar nga UET Press zbulon “amanetin” e Koçi Xoxes, drejtuar Enver Hoxhës një ditë para pushkatimit. Zbardhen letrat kontroverse që ish-bashkëpunëtorët i shkruanin diktatorit para ekzekutimeve, e ku njëri prej gjeneralëve kërkonte veprën dhe një fotografi të Enverit

Pas vizitës në Beograd, marrëdhëniet mes dy vendeve jo vetëm që u bënë më intensive, por filluan të ecin në rrugën konkrete të bashkimit. Nuk dihet nëse Hoxha ishte i pafuqishëm apo qe i bindur për t’u bërë lëshime jugosllavëve, por ai mori në vitin 1947 një prej vendimeve më të skajshme: unifikimin e monedhave dhe bashkimin doganor mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Ishin vendime që çuan në vetëvrasjen e Nako Spirut, një prej liderëve kryesorë të Partisë Komuniste të Shqipërisë. Enver Hoxha ndodhej në zyrën e tij, në rezidencë, kur dera u shty me vrull dhe në kuadratin e mbetur bosh u shfaq zëvendëskryeministri dhe ministër i brendshëm, Koçi Xoxe:

“-Të kam thënë, thirri ai. Ai është armik, i poshtër. Ia hoqi vetes e mbaroi si qentë. Tani vërtetoi se ka qenë armik dhe shkuar armikut.

-Kush?

-Nako Spiru vrau veten, mbaroi ashtu si e meritonte”.

Ky është së paku komunikimi që Hoxha përshkruan vite më pas në librin e tij “Titistët”. Në të vërtetë, marrëdhëniet mes Xoxes dhe Spirut qenë tejet të tensionuara dhe rivaliteti mes tyre po mbante peng Byronë Politike. Xoxja mbështetej fort nga jugosllavët, ndërsa Nako Spiru, ministër i ekonomisë, bir i një familjeje shumë të pasur nga Durrësi, i dërguar në Itali për studime që nuk i mbaroi dhe i ndërpreu për t’u kthyer dhe luftuar në Shqipëri, tejmase inteligjent, u kishte dalë kundër. Për këtë ishte thirrur një mbledhje e Byrosë Politike, në të cilën merrte pjesë edhe përfaqësuesi Jugosllav, Savo Zllatiç. Zllatiçi dhe Xoxja kishin sulmuar Nako Spirun si antijugosllav dhe kritikat kishin qenë jo vetëm të ashpra, por edhe kërcënuese. Mbledhja ishte mbyllur me zhurmë dhe vijimi i saj qe shtyrë për të nesërmen në 20 nëntor 1947. Mëngjesin e datës 20 nëntor, Nako Spiru trokiti edhe një herë në derën e Enver Hoxhës. Duket se Hoxha është i sinqertë në kujtimet kur thotë se miku i tij i vjetër i kërkoi 5 ditë kohë, derisa të mblidhte materiale dhe të përgatitej për mbrojtjen. Kohë që Hoxha nuk ia dha. Nako Spiru ishte i shqetësuar atë ditë: e dinte se jugosllavët kishin vendosur ta eliminonin dhe ata e kishin atë forcë. Që prej janarit 1946, pas pushkatimit tragjik që vetë partizanët i kishin bërë në vitin 1944 të fejuarës së tij të parë, Ramize Gjebresë, ai ishte martuar me një militante të re, shumë inteligjente, Liri Belishovën. Bashkë me të banonte në një vilë në periferi të Bllokut. Mëngjesin e 20 nëntorit të vitit 1947 ai dukej tejet i mërzitur, siç kujton Liri Belishova:

“Dita e fundit ka qenë më e vështira nga të gjitha. Ai shkoi në Ambasadën Sovjetike dhe ato ditë që ka kërkuar të shtyhet mbledhja që të përgatitej patjetër që kanë pasur dhe qëllim që të përgatitej, se nuk ishte aq kollaj, kanë pasur edhe qëllimin që të informonte Ambasadën Sovjetike duke shpresuar që ndërhyrja e udhëheqjes sovjetike do të mund ta shpëtonte nga ky kurth. I dërguari me punë i Ambasadës Sovjetike, që quhej Gagarinov, nuk e pranoi. E kishte pranuar ditët e tjera, por atë ditë jo”.

Vite më pas, 50 vjet pas vetëvrasjes së të fejuarit të saj, Liri Belishova kërkoi në Arkivat sovjetike për të gjetur shkakun e refuzimit që sovjetikët i bënë Nako Spirut:

“Sot unë e kam të qartë pse nuk e ka pranuar, sepse në mëngjesin e asaj dite, në bazë të dokumenteve që kanë botuar tani arkivat sovjetike, Enver Hoxha e ka thirrur Gagarinovin dhe i ka thënë se ne konstatojmë që janë bërë gabime shumë të rënda në politikën e miqësisë ndaj Jugosllavisë dhe për këtë është përgjegjës Nako Spiru. Jemi duke analizuar në Byro dhe ai po mban një qëndrim të padrejtë, nuk po jep llogari, po kërkon shtyrje, por ne do të marrim masa shumë serioze për t’i ndrequr këto gabime dhe për të forcuar miqësinë me Jugosllavinë. Atëherë, del këtu çështja: që ky ka qenë pozicioni i Enver Hoxhës, pozicion pro akuzës që bënte Titoja dhe shovinistët jugosllavë, atë akuzë që e mbështeti Koçi Xoxe. Kurse, në qoftë se Enver Hoxha do të ishte në pozita të drejta, atëherë ai duhet t’i kërkonte ndihmë të ngarkuarit sovjetik me punë, duke thënë që jugosllavët po na bëjnë akuza të padrejta. Një qëndrim të tillë Enver Hoxha e mbajti në të vërtetë, në fillim të korrikut të vitit 1947, kur ishin akuzat e para të jugosllavëve dhe atëherë e ngarkoi Nako Spirun të grumbullonte materiale dhe u ktheu përgjigje jugosllavëve duke i thënë: “Ju s’keni të drejtë””.

Liri Belishova ndodhet në shtëpinë e Mehmet Shehut kur mori vesh se bashkëshorti i saj kishte vrarë veten në zyrën e tij. Ajo kishte qenë e shqetësuar që në mëngjes, kur duke dalë ai i pati shqiptuar fjalët e fundit:

“Nuk më mbetet asnjë rrugë shpëtimi. Ma mbylli derën Ambasada Sovjetike, ma mbylli derën dhe Enver Hoxha. Nuk më mbetet gjë tjetër, veçse t’ia mbaj vetes”.

Belishova kujton për veten që filloi të qante, dhe atëherë ai iu afrua e i tha:

“Si e besove? Ishte një shprehje. Shqiptarët e thonë gjithnjë që jam bërë për të vrarë veten”. (14)

Në të vërtetë, Nako Spiru qëlloi mbi veten e tij, por nuk vdiq në vend. Ai u bart në spital, ku luftoi mes jetës dhe vdekjes për disa orë. Atje e gjeti edhe e shoqja, Liri Belishova, të cilën me një vendim të pashpjegueshëm nuk e lejuan që ta shohë të gjallë dhe as t’i qëndrojë te koka momentet e fundit të jetës. Në intervistën e vitit 2004 ajo kujton:

“Ai ishte gjallë, por mua nuk më lanë ta shoh. Kam qëndruar deri në orën 22 e 05, kur ai dha frymë. Kjo është pikëpyetje e madhe. Përse nuk më lejuan kur ai ishte gjallë? Mehmet Shehun, në të vërtetë, e lejuan, Mehmeti ishte brenda, por mua nuk më lanë. Para se sa të më thoshin se ka vdekur, unë dëgjova klithmën e tij që bërtiti “Oooh”, sa kishte në kokë. U turra te dera, mirëpo dera nuk më hapej. Pas disa sekondash doli Mehmeti dhe më tha: “Është e kotë Liri, vdiq, prit sa ta rregullojnë”. Dhe, pas disa çastesh, më futën brenda. Ai tashmë kishte vdekur”.

Vetëvrasja e Nako Spirut u komentua gjatë në Shqipëri dhe jashtë saj si eliminim. Ka shumë vetë që ende besojnë se Spiru u vra nga Xoxja dhe vrasja e tij u servir si vetëvrasje. Po t’i referohesh përsëri Liri Belishovës, bashkëshortes së tij 20-vjeçare që më pas pati një karrierë mjaft të rëndësishme dhe një fund gjithashtu mjaft të dhimbshëm brenda Partisë, argumentet pro dhe kundër nuk kanë rëndësi. Me pengun e madh të jetës, që nuk arriti ta shohë edhe një herë të gjallë, Liri Belishova deklaroi për vetëvrasjen e tij 57 vjet më pas:

“Kam menduar dhe mendoj që ka vrarë veten. Por dua t’ju them që ka të drejtë poeti Jevtushenko kur thotë: “Në këtë botë nuk ka vetëvrasje, ka vetëm vrasje”. Dhe, pavarësisht kush e ka hequr këmbëzën, që në fund të fundit është shumë e vështirë pas kaq vjetësh, janë afro 60 vjet ta vërtetosh, Nako Spiru ishte viktimë e jugosllavëve me në krye Titon dhe bashkëpunëtorët e tyre, Enver Hoxhës dhe Koçi Xoxes, që e vunë në ato pozita duke e akuzuar agjent të imperializmit, armik të miqësisë me Jugosllavinë. Me të drejtë, atëherë, ai më ka thënë: “Nuk kërkojnë autokritikë, kërkojnë kokën time; nuk flitet për gabime, por flitet për armik””.

Nako Spiru u varros disa herë si “hero” dhe po aq herë u damkos si “tradhtar”. Shkaku për damkosjen e fundit duket të ketë qenë një letër e hershme që ai i dërgonte Dushan Mugoshës, letër që ruhej në Arkivin e Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, një lloj biografie e Enver Hoxhës që Jugosllavët e bënë publike më vonë, në vitin 1949, në librin "Gjaku i tradhtuar" të biografit të Titos, Vladimir Dedijer. Nuk është çudi që ajo letër të ketë qenë shantazhi që jugosllavët i kanë bërë këtij politikani që po kthehej pengesë për politikën e tyre dhe që njëkohësisht i bënte hije në Byro, Koçi Xoxes. Letra u botua në librin e Dedijerit edhe si faksimile. Hoxha, që e njihte shkrimin e Nako Spirut, siç dëshmojnë ata që i kanë ndenjur pranë, u tërbua nga përmbajtja e saj. E shkruar italisht dhe e publikuar në Shqipëri në shtyp në vitin 1993, letra është kjo:

“Enver Hoxha, Inteligjencë mediokre në shkollë jashtë edhe si profesor, gjithashtu mediokër. Gjatë gjithë kësaj kohe (para krijimit të Partisë) jetë jo shumë e rregullt. Në Parti sektar. Tani do që të jetë i adhuruar. Do që gjithçka të sillet rreth tij, do që të jetë i parë në gjithçka dhe është i gatshëm t’i shkelë të gjithë me këmbë. Do t’i shohë të tjerët të vegjël, të vegjël. Ka rënë në sy, kompleksi i inferioritetit. Asnjë cilësi prej drejtuesi dhe frenon të gjitha iniciativat. Nga familje pronarësh të vegjël dhe së fundmi në kushte jo shumë të mira ekonomike. Në popull nuk është i njohur dhe atje ku e njohin, nuk gëzon reputacion. Partia e popullarizon me të gjitha forcat dhe për këtë arsye ka filluar të njihet, por populli nuk është shumë i bindur në aftësitë e tij.”

Vetëvrasja e Nako Spirut duket se i hapi më shumë mundësi Xoxes që të merrte revanshin. Në Byro shumica qenë projugosllavë, madje pjesa më e madhe e tyre edhe me kombësi maqedone. Në 14 mars 1948 Byroja Politike e PKSh mori vendimin për bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë dhe në Selinë e Republikave, në buzë të lumit Sava, sipas një letre të Kardelit, po përgatiteshin edhe disa kabinete për Republikën e shtatë.

Shqipëria do të ishte bërë Republikë e Shtatë e Jugosllavisë edhe me bekimin e Stalinit, sikur diçka e papritur të mos ndodhte. Midis Stalinit dhe Titos nisën kontradikta që çuan më 27 mars të vitit 1948 në denoncimin publik që Stalini dhe PolitByroja i bënin Titos.

Letra e parë e Stalinit mbërriti në Shqipëri më 15 Prill 1948, në kohën kur Hoxha po orvatej të shkëputej nga jugosllavët, mbështetësit e parë që tani donin ta zëvendësonin me Koçi Xoxen. Çuditërisht në ato momente kur kishte më shumë se kurrë nevojë për përkrahje, Hoxha nuk udhëtoi as në Moskë dhe as u takua me Stalinin. Shumë vite më vonë ai tregon në kujtimet e veta se, përpara se sa të merrte përsipër spastrimin e Partisë nga projugosllavët, u thirr në një takim thuajse sekret në Rumani. Në Bukuresht bisedoi me Vishinskin, ish-Prokurorin e famshëm të gjyqeve tragjike të Stalinit me mes të viteve '30.

Biseda e Hoxhës me Vishinskin është ende thuajse e panjohur, me përjashtim të dy-tri pasazheve që ka përmendur vetë Hoxha. Padyshim ajo gjendet në Arkivat sovjetikë, por thelbi i saj duhet të ketë qenë garancia që Hoxha i ka kërkuar atij dhe Stalinit: garancia që Shqipëria nuk do të sulmohej nga Jugosllavia, si dhe dorë të lirë për të spastruar Partinë nga elementët projugosllavë. Kërkesa që, me siguri, i janë pranuar.

Me t’u kthyer në Tiranë, Hoxha veproi shpejt. Thirri në takim njërin prej komandantëve më të njohur të luftës, Mehmet Shehun, në raporte mjaft të këqija me Xoxen dhe ndërtoi një plan për veprim. Zyrtarisht Byroja Politike u solidarizua me Stalinin dhe me letrën e tij më 28 qershor të vitit 1948. Jugosllavia u godit si vend armik. Ekspertët e saj u përzunë. Spastrimi i projugosllavëve ose i atyre te të cilët Hoxha s’kishte më besim ishte hapi i ri, i dyti ishte një “amnisti” për një pjesë të atyre që ndërkaq vuanin nëpër burgje si “antijugosllavë”.

Koçi Xoxe u befasua, në mes të nëntorit 1948, kur në një mbledhje partie në Korçë, në qytetin e lindjes dhe të veprimtarisë komuniste, nga salla filluan t’i bëjnë pyetje provokuese. Dikush i foli madje me ironi. Njeriu që kishte terrorizuar Shqipërinë u befasua nga guximi i të ftuarve në sallë. Mbledhja po kthehej në gjyq kundër tij. Atë mbasdite, kur u kthye në Tiranë, Xoxja mësoi se nuk ishte më Ministër i Brendshëm. Në ditët në vazhdim, degradimi i tij do të ishte mbresëlënës. Ai u shkarkua nga zëvendëskryeministër, nga ministër i industrisë, nga Sekretar i KQ të PKSh dhe, së fundmi, edhe nga zëvendëspresident i Shqipërisë. I mbetur pa asnjë post, Koçi Xoxe, numri dy i regjimit, u arrestua më 28 nëntor 1948 në shtëpinë e tij në Bllok, ngjitur me atë të Enver Hoxhës. Xoxja u tërhoq publikisht zvarrë deri te makina, nën thirrjet lebetitëse dhe shikimet e mekura të fqinjëve të zonës ekskluzive. Bashkë me të u arrestuan edhe disa drejtues të lartë të Qeverisë dhe të organeve të Sigurimit të Shtetit.

Koçi Xoxe u dënua me vdekje dhe u ekzekutua në pranverën e vitit 1949. Në letrën e fundit nga burgu, të nënshkruar më 11 qershor 1949, ditën përpara pushkatimit, ai i drejtohet Hoxhës me këto fjalë:

“Shoku Enver,

Lutja time për falje m’u refuzua nga Presidiumi. Mirë, të rrojë Partia, populli, ju shoku Enver Hoxha. Ju uroj suksese për lulëzimin e Shqipërisë, për çështjen e kauzës, nga zemra…”.

Ndër të tjera, momentet e fundit, Koçi Xoxe që kishte jetuar për 4 vjet në të njëjtën shtëpi ose ngjitur me Hoxhën, i la atij amanet familjen:

“Po të shkruaj dy fjalë për fjalën e fundit që do them para ekzekutimit tim dhe po të lë amanet familjen dhe fëmijën tim të dashur…”.

Ish-zëvendësi i kërkoi Hoxhës që familja të mos i persekutohej, që ajo të jetonte në Tiranë ose në Korçë dhe fëmija e tij të shkollohej si gjithë të tjerët. Letra mbyllej me dy fjalë:

“Lamtumirë. Koçi Xoxe!”

Asnjë nga amanetet nuk u mor parasysh. Familja u persekutua për 41 vjet me radhë dhe fëmija nuk u shkollua. Por letra tronditëse, e publikuar vetëm pas vitit 1990, ngjall shumë pikëpyetje në historinë e komunizmit shqiptar. Edhe për arsyen e thjeshtë se nuk është as e fundit dhe as e vetmja në vazhdën e eliminimeve të Hoxhës. Në mes të viteve ’70 grupi i ushtarakëve, i dënuar me vdekje, do të shprehte si dëshirë të fundit që t’i çonin në qeli, natën përpara ekzekutimit, “Veprën” e re të Hoxhës dhe një foto të tij. Në letrën e njërit prej tyre shkruhet:

“Shoku Enver. Sot kërkuam të na sjellin Veprën tuaj të fundit. Do konspektoj sot gjithë ato që ju thoni, i bindur se unë kam gabuar rëndë dhe se dënimi im është i merituar dhe vjen për të mirën e Partisë”.

32 vjet më vonë njeriu që do të ndëshkonte drejtpërdrejt Xoxen, kryeministri Mehmet Shehu, do të linte edhe ai një letër përpara vetëvrasjes. Në të shkruante:

“Po, shoku Enver, unë gjithmonë kam qenë i gatshëm për të lënë jetën për Partinë. Dhe pikërisht këtë po e bëj tash: po lë jetën për Partinë, për të të dhënë rastin e vetëm që më mbeti, ty, shokut, mësuesit dhe vëllait tim të dashur, unë, shoku yt më i afërt i halleve dhe i fitoreve, siç më ke quajtur me të drejtë, që të mësosh të vërtetën”.

Po të njëjtën gjë përsëriste Kadri Hazbiu nga burgu, në pranverën e vitit 1983, kur dihej se jeta e tij kishte marrë fund:

“Nuk duhej të arrestohesha tani, kur Partisë i duhesha më shumë se kurrë”.

Po ç‘i bënte këta njerëz që natën e tyre të fundit në jetë të mos vajtonin për fëmijët që po linin pa mbështetje apo prindërit, por të lexonin veprat e Hoxhës?! T’i shprehnin atij gëzimin, që si vrasës i tyre po vijonte edhe më tej në krye të Partisë?! Një shpresë e vagullt se ai do t’i falte?! Një sakrificë që familjet e tyre të kurseheshin nga persekutimi?! Apo një indoktrinim i skajshëm dhe i pashpjegueshëm në këtë rast, i ngjashëm me shumë besnikë të Stalinit që, ndërsa vriteshin, nuk besonin dot kurrë se ai që po e bënte këtë ishte pikërisht idhulli i tyre. Jugosllavët nuk e lëshuan deri në fund njeriun e tyre. Pas pushkatimit, një rrugë në Pejë dhe një tjetër në Beograd, morën emrin “Koçi Xoxe”. Vrasja e Xoxes ishte më e bujshmja e hierarkëve të lartë komunistë. Por jo e vetmja. Historia e eliminimeve të Hoxhës do të vijonte me një ritëm të frikshëm për 32 vjet me radhë, duke arritur kulmin në natën e 17 dhjetorit 1981, me eliminimin e kryeministrit Mehmet Shehu.

[POKO]

Detajet e 5 takimeve të Enverit me Stalinin
Arsyet e vërteta që sollën ndarjen e Shqipërisë nga Bashkimi Sovjetik dhe prishjen me Hrushovin. Pse Hoxha, pasi kishte pranuar se Stalini kishte gabuar, mohoi gjithçka dhe ndoqi deri në fund stalinizmin si metodë qeverisjeje. Në biografinë e Blendi Fevziut për Hoxhën zbardhen detajet e 5 takimeve me Stalinin, qëndrimi kontradiktor për figurën e këtij të fundit menjëherë pas vdekjes.

“-Ju shoku Enver e hani mishin e derrit? - pyeti Stalini befas, ndërsa ngacmonte me lugë gjellën e ftohtë që kishte përpara në tasin metalik.

-Po, - iu përgjigj Enver Hoxha.

-Feja myslimane ua ndalon këtë gjë besimtarëve të saj, - tha ai dhe pastaj shtoi: zakon i vjetër, që i ka ikur koha. Sidoqoftë, - vazhdoi, - çështja e besimeve fetare duhet pasur mirë parasysh, duhet vepruar me shumë kujdes, sepse nuk mund të merren nëpër këmbë ndjenjat fetare të popullit. Këto ndjenja janë kultivuar prej shekujsh në njerëzit dhe duhet vepruar me shumë maturi. Se ky qëndrim ka vlerë për kompaktësinë dhe unitetin e popullit”.

Ky dialog, i regjistruar në Arkivat sovjetikë më prill 1949 është ndoshta elementi më interesant i takimeve të Enver Hoxhës me Stalinin. Të ulur përballë njëri-tjetrit, një ish-seminarist që nuk u bë kurrë prift dhe tjetri, djali i një hoxhe që i kishte marrë njohuritë e para mbi botën në Mejtep, d.m.th. në një shkollë fetare myslimane, duket se nuk kishin ndonjë temë tjetër më interesante për të diskutuar.

Ishte takimi i dytë mes Hoxhës dhe Stalinit, por edhe më i rëndësishmi. Hoxha ishte i qetë, me kontroll më të plotë mbi Partinë Komuniste dhe Qeverinë e Shqipërisë. Takimi i parë, në 16 korrik 1947, kishte qenë më formal dhe me praninë e Koçi Xoxes, që me siguri do të raportonte për gjithçka te jugosllavët. Hoxha ishte kthyer te Stalini në vitin 1949 me kartën e një Partie që i kishte mbijetuar presionit jugosllav dhe me bindjen se për këtë “fitore” do të gjente mbështetjen e fortë të Stalinit.

Enver Hoxha e takoi Stalinin pesë herë deri në fund të jetës. Takimi i pestë daton në prill 1951, dy vjet përpara se Stalini të ndërronte jetë. Në vitin 1979, me rastin e 100-vjetorit të lindjes së udhëheqësit sovjetik Hoxha botoi librin me kujtime “Me Stalinin”: një libër i vëllimshëm, mbështetur më shumë në dokumentet dhe protokollet shqiptare, por i paverifikuar nga Arkivat sovjetikë. Ajo që bie në sy, edhe nga shqyrtimi i kujdesshëm i kujtimeve të Hoxhës, është mosinteresimi i Stalinit për Shqipërinë. Në vitin 1945, kur ishte gjendur përballë të dërguarit special Jugosllav Milovan Gjilas, Stalini nuk kishte treguar asnjë lloj vëmendjeje ndaj vendit të vogël. Në librin e tij “Biseda me Stalinin” Gjilasi kujton se, kur i pati përmendur Shqipërinë dhe kishte dashur një miratim për ç‘mund të bëhej me të, Stalini i kishte lënë të kuptonte se ata mund ta fusnin Shqipërinë brenda federatës së tyre. Siç dëshmon Gjilasi, ai kishte mbledhur gishtat, kishte hapur gojën dhe kishte bërë një gjest që donte të thoshte “Gëlltiteni!”

Nuk ka dyshim që në vitin 1979 Hoxha i dinte të gjitha këto. Libri i Gjilasit ishte botuar në Perëndim dhe vetë disidenti jugosllav gjendej prej vitesh në burg dhe izolim. Nga ana tjetër, Hoxha e kishte parë që, në të gjitha takimet e tyre, Stalini qe treguar dashamirës, por rrallë kishte pasur interes për diçka. Me përjashtim të një fakti: që i kishte deklaruar prerë Hoxhës se nuk duhej të bëhej pjesë e luftës civile që zhvillohej në Greqi dhe i kishte sugjeruar që PKSh të mos quhej më “Parti Komuniste”, por “Parti e Punës”, si ajo e Koresë, me gjasë nisur nga numri i madh i fshatarëve dhe ai i vogël i punëtorëve në Parti. Gjithçka tjetër është një amalgamë argumentesh dhe kuriozitetesh që mund të shkëmbenin dy persona të ndryshëm, të takuar rastësisht në çdo kafene të globit. Stalini e kishte pyetur për prejardhjen e shqiptarëve, për raportet fetare, për numrin e popullsisë, për terrenin, gjeografinë, për problemet me fqinjët dhe për shumë gjëra të tjera, që një ndihmës, nëse do të kish treguar interes, do t’ia kish vendosur mbi tavolinë në formën e një note, për më pak se një orë.

Edhe diçka tjetër bie në sy: Stalini e këshillon Hoxhën që të mos ngutet për kolektivizimin, të mos e teprojë me luftën kundër fesë dhe me dënimet e klerikëve, të mos jetë agresiv në raportet me Britaninë dhe ShBA, madje të mos japë dënime të ashpra për kundërshtarët në Parti. Po t’u referohesh kujtimeve të Hoxhës, në një moment kur, i pyetur nga Stalini për raportet me Anglinë, Hoxha qe shprehur se për njohjen ata kërkonin baza ushtarake në Adriatik dhe mes tyre qenkësh zhvilluar ky dialog:

“Për bazat mos lëshoni! Ti ruani mirë portet tuaja! - tha ai.

-Ne nuk do t’i lëshojmë kurrë dhe askujt, - i thashë. - Po të vijë puna, do të vdesim dhe ato s’i lëshojmë.

-T’i ruani dhe të mos vdisni, - tha Stalini duke qeshur. - Këtu duhet diplomaci”.

Po të ndjekësh bisedën mes tyre, të duket sikur Stalini, drejtuesi më despot që ka njohur Globi në kohën moderne, ngjan më i moderuar dhe më tolerant se Hoxha. Ndoshta është fryt i mungesës së interesit të Stalinit për Shqipërinë. Hoxha, si gjithë drejtuesit komunistë të Europës Lindore, e adhuronte Stalinin. Ai ishte miti i tij. Por, ndryshe prej tyre, Hoxha mbeti deri në fund të jetës një stalinist i bindur. Në rastin e 100- vjetorit të lindjes së Stalinit, në vitin 1979 kur botoi librin “Me Stalinin”, ai ishte i vetmi udhëheqës i vetëquajtur “stalinist” i botës. Ishte i vetmi që nuk i njihte dhe nuk i pranonte krimet e Stalinit. Për çudi të çdo vizitori të huaj, në qendër të Tiranës lartohej një shtatore gjigante e Stalinit, monument që qëndroi i vendosur në bulevardin kryesor të kryeqytetit deri në dhjetor të vitit 1990. Shumë ndërmarrje në Tiranë, përfshi edhe njërin nga sheshet kryesore të hyrjes në kryeqytet, mbanin datën e lindjes së tij, “21 Dhjetorin”, ndërsa një qytet i njohur naftëtarësh, Kuçova, që prej vitit 1953 quhej “Qyteti Stalin”.

Nuk dihet nëse Hoxha ishte vërtet adhurues fanatik i Stalinit apo filozofia staliniste i shkonte më për shtat stilit të tij të drejtimit të Shqipërisë, të sundimit të saj. Kjo e dyta duhet të ketë qenë më bindëse nëse u referohesh dokumenteve. Në hyrjen e librit të tij “Me Stalinin”, në vitin 1979, Hoxha shkruante:

“Jo, Stalini nuk ishte tiran, nuk ishte despot. Ai ishte njeri parimor, i drejtë, i thjeshtë, i dashur dhe shumë i vëmendshëm ndaj njerëzve, ndaj kuadrove, ndaj bashkëpunëtorëve të tij [...] asnjë gabim parimor nuk mund të gjendet në veprat e këtij marksist-leninisti të shquar”.

Por, nëse Hoxha kishte të tillë vlerësim dhe i bënte këtë përkufizim Stalinit në dimrin e vitit 1979, ai kishte pasur një tjetër qëndrim ndaj Stalinit në pranverën e 1956-s, pak javë pasi Stalini qe goditur nga Hrushovi në kongresin XX. Në një kryeartikull të botuar në gazetën “Zëri i popullit” në 14 prill 1956 me titullin “Marksizëm-Leninizmi na mëson se populli është krijues i historisë” dhe nënshkruar me emrin e tij, po Enver Hoxha shprehet për Stalinin:

“Stalini bëri gabime që i kushtuan shumë popullit sovjetik dhe çështjes së socializmit [...]

PK-ja e BS-së e dënoi me të drejtë kultin e individit të krijuar për J. V. Stalinin në vitet e fundit të aktivitetit e të jetës së tij dhe që i solli kaq dëme Bashkimit Sovjetik [...] Duhet thënë se J. V. Stalini në një kohë, pasi PK-ja e BS-së e populli sovjetik arritën fitore të mëdha, që çuan në triumfin e socializmit, filloi ta vinte veten mbi Partinë e popullin, të largohej nga masat dhe kështu u bënë gabime që i kushtuan shumë popullit sovjetik dhe çështjes së socializmit”.

Nëse u referohesh dy përkufizimeve kryekëput të Hoxhës për figurën e Stalinit, është e lehtë të kuptohet se më shumë se Stalini si figurë Hoxhës i leverdiste “stalinizmi”, filozofia politike që ai aplikoi deri në fund të jetës së tij.

Në vitin 1949, kur Hoxha shkoi për herë të dytë në takim me Stalinit, situata kishte ndryshuar rrënjësisht. Prishja me Jugosllavët hapi një periudhë dashurie dhe varësie të plotë nga Bashkimi Sovjetik. Shqipëria u bë pjesë e Bllokut Lindor, pjesë e Traktatit ushtarak të Varshavës dhe e strukturës ekonomike të quajtur KNER. Nënshtrimi dhe servilizmi i politikanëve shqiptarë ndaj Bashkimit Sovjetik ishte impresionues: gjithçka vendosej në Moskë dhe nga Moska. Ambasadori Sovjetik ishte njeriu më i rëndësishëm në vend dhe përcaktonte gjithçka.

Në mars të vitit 1953 Stalini vdiq. Atë ditë Enver Hoxha i detyroi gjithë shqiptarët, duke nisur nga ai vetë, të ulen në gjunjë përpara Shtatores së bronztë të diktatorit sovjetik vendosur në qendër të sheshit “Skënderbej”, aty ku gjendet sot monumenti i Skënderbeut. Shqipëria shpalli 14 ditë zije, më shumë se vetë Bashkimi Sovjetik.

Por dashuria për Stalinin nuk e pengoi aspak Hoxhën që të ndërtonte një raport po aq të nënshtruar me Hrushovin dhe ta mbështeste në Kongresin e XX kur sulmoi “kultin e individit” të Stalinit. Duke ndjekur linjën e Hrushovit, në të njëjtin artikull të cituar botuar në prill 1956, Hoxha shkruante:

“Në dënimin që Kongresi i 20-të i bëri i kultit të individit, në kritikën e hapur dhe të guximshme që u bëri dëmeve të tij, PK-ja e BS-së dhe të gjitha partitë komuniste e punëtore të të gjitha vendeve nxjerrin konkluzione me rëndësi praktike...”.

Madje Hoxha sheh me një lloj syri kritik edhe zhvillimet e deriatëhershme brenda Partisë së Punës së Shqipërisë, kur shkruan:

“Në mjaft raste janë dhënë dënime me akuza të fryra, sidomos në periudhën deri në Kongresin e Parë të Partisë sonë [...] Partia i ka dënuar përpjekjet për të vënë Sigurimin e Shtetit mbi Partinë, për të vendosur metoda policeske në Parti dhe për të shkelur të drejtat e qytetarëve duke kryer arbitraritete, persekutime e dënime pavend”.

Marrëdhëniet e Hoxhës me Hrushovin qenë normale deri në 1955, kur ky vendosi të përmirësonte raportet me Jugosllavinë. Strateg në politikën e jashtme, Nikita Hrushovi vendosi të kthejë në Kampin Lindor Jugosllavinë, delen e zezë, duke e konsideruar këtë një fitore personale. Ai e quajti të gabuar sulmin që Stalini dhe InformByroja i kishte bërë Jugosllavisë në vitin 1948 dhe çoi mesazhe të hapura pajtimi drejt Titos. Vizita e Hrushovit në Beograd, në vitin 1955, duhet të ketë qenë shenja e parë e alarmit që Hoxha ndezi në politikën ndaj Bashkimit Sovjetik.

[POKO]

Libri me dedikim, dëshmia e dashurisë së Hoxhës për italianen Aurelia
SHKRUAN: Aida Tuci 28-10-2011 12:36
Aldo Terrusi rikthehet sërish në Shqipëri pas 18 vjetësh për të rrëfyer historinë e një dashurie që u kthye në urrejtje, e cila u përmbush me hakmarrje. Kjo është biografia e familjes së autorit të librit “Kthim në vendin e shqiponjave”, që u prezantua dje në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë

Aldo Terrusi rikthehet sërish në Shqipëri pas 18 vjetësh. Në ‘93-shin erdhi së bashku me dajën Xhakomo Pozeli (Giacomo Poselli), ish-portierin e shquar të skuadrës së “Flamurtarit” dhe të përfaqësueses shqiptare, fituese e Ballkaniadës së vitit 1946, për të gjetur eshtrat e të atit, i cili kishte vdekur në burgun famëkeq të Burrelit në vitin 1952. Duke udhëtuar nga Tirana në Vlorë e më pas në Burrel, ai gjeti copëza historie të rrëfyera prej miqve, kolegëve dhe bashkëvuajtësve të të atit, Xhuzepe Terrusi. Kështu ai njohu babain dhe historinë e trishtueshme të nënës së tij Aurelia, bukuria e së cilës i solli fatkeqësinë më të madhe të jetës, vdekjen e bashkëshortit Xhuzepe Terrusi në burgjet komuniste shqiptare. Një dashuri që u kthye në urrejtje, e cila u përmbush me hakmarrje, është biografia e familjes së Aldo Terrusit në librin “Kthim në vendin e shqiponjave”, që u prezantua dje në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë. Libri u prezantua në gjuhën italiane, por së shpejti ai do të vijë edhe në gjuhën shqipe.

Historia e familjes së Terrusit është ajo e një prej atyre familjeve italiane, që në kërkim të një jete më të mirë emigruan nga vendi i tyre në mesin e dytë të shekullit XIX, drejt vendeve të ndryshme. Pas një itinerari të pasur, paraardhës të kësaj familjeje mbërrijnë në Shqipëri. Xhuzepe, babai i Aldos do të bëhej një personazh i njohur në fushën bankare, kryesisht në jug të vendit, si në Gjirokastër dhe në Vlorë, ku do të ushtronte funksionet respektive të zv/drejtorit të Bankës Italo-Shqiptare dhe të drejtorit të saj për degën e Vlorës. Në këtë rrugëtim, fati dhe origjina i bashkoi prindërit e Terrusit, Xhuzepen dhe Aurelian. Por para se të njihej me bashkëkombësin e saj Xhuzepe, Aurelia, vajza e bukur italiane, kur ishte vetëm 17 vjeç njihet dhe krijon miqësi me një djalë të ri që ishte komshiu i saj në Gjirokastër, aty ku familja e saj u vendos gjatë luftës italo-greke. Ky djalosh i ri vetëm 22 vjeç, me emrin Enver Hoxha, do të mrekullohej nga bukuria e fqinjës së re italiane me emrin Aurelia. Pikërisht këtu e kanë gjenezën vuajtja dhe fatkeqësitë në familjen e autorit të librit, Aldo Terrusi. Ndërkohë që udhëheqësi i ardhshëm i Shqipërisë komuniste, në atë kohë 22 vjeç, studionte në Paris, vazhdonte të ushqente simpati për bukuroshen italiane. Nga kryeqyteti francez, ai i dërgonte përkushtime përmes së motrës, 17-vjeçares, por merrte vetëm kundërshtimin nga ana e saj. Ishte viti 1930. Në vitin 1936, Aurelia njihet me Xhuzepe Terrusin, i cili do të bëhej dhe bashkëshorti i saj. Të dy do të kalojnë disa vjet në Vlorë, ku Xhuzepe ishte emëruar në krye të Bankës Italo-Shqiptare, që ishte vendosur në godinën e Bankës së sotme Tregtare në ‘Sheshin e Flamurit’, ku edhe banonin. Pikërisht në banesën e tyre në Vlorë do të lindte edhe Aldo Terrusi, i cili në pasaportën e tij ka vendin e lindjes, Vlorën. Fatkeqësia e kësaj familjeje nis kur pushtetin e marrin komunistët. Xhuzepe Terrusi arrestohet dhe burgoset fillimisht në burgun e Vlorës, për t’u transferuar më pas në atë të Burrelit, ku dhe vdes më 3 mars të vitit 1952, në rrethana që kanë mbetur ende mister. Ai ishte 52 vjeç. Ende dhe sot i biri, Aldo Terrusi kërkon eshtrat e të atit. “Nuk do të resht së kërkuari eshtrat e tim eti. Dua që të paktën babai dhe nëna ime të jenë pranë njëri-tjetrit në botën tjetër”, - shpreh pikëllimin e tij në intervistën për Mapon, autorit Aldo Terrusi.

Si e ka njohur të riun Enver Hoxha, nëna juaj? Çfarë ju tregonte për të?

Mamaja ime nuk ka dashur kurrë të më tregojë historinë e jetës së saj. Gjithçka që unë kam mësuar për të kaluarën e familjes sime ma kanë treguar gjyshërit dhe daja im, Xhakomo Pozeli. Ajo(nëna) kurrë nuk ka dashur të flasë për këtë, sepse për të ishte shumë e tmerrshme ajo histori. Kishte humbur bashkëshortin, dashurinë e vetme të jetës. Kur erdha në Shqipëri në vitin 1993 për të kërkuar eshtrat e tim eti dhe për të mësuar se çfarë kishte ndodhur me të, ajo gati-gati refuzonte të dinte se çfarë kisha zbuluar në Shqipëri. Ajo nuk reagonte kur unë i rrëfeja. Ishte shumë, shumë e dhimbshme për të. Prandaj e vetmja gjë që më ka mbetur prej saj si relike e së kaluarës është një libër që Enver Hoxha ia kishte dhuruar mamasë sime gjatë kohës që ajo jetonte në Gjirokastër. Libri ka një dedikim, ku Enver Hoxha shkruan: “Në kujtim të miqësisë”. Është një libër që Hoxha ia dhuroi nënës sime pas kthimit nga Parisi, në vitin 1930. Libri titullohej “100 pamje nga Parisi”.

Vetëm ky libër ka mbetur si dëshmi e miqësisë mes tyre?

Janë dhe disa mesazhe që Enver Hoxha ia dërgonte nënës sime përmes motrës së tij, ku kjo e fundit ia delegonte motrës së vogël të nënës sime. Kjo ishte rruga e komunikimit mes tyre.

Këto ishin mesazhe të shkruara, apo transmetoheshin gojë më gojë?

Ishin mesazhe të shkruara në copa letre. Kaq di unë, sepse në fakt asnjë nga ato copa letrash nuk janë ruajtur. Nga të afërmit e mi kam mësuar se ajo i ka grisur që të gjitha për arsyet e saj. E vetmja gjë që ajo ka ruajtur është pikërisht ky libër, që gjithsesi është një kujtim.

Ishin mesazhe dashurie?

Ishin mesazhe, ku Enver Hoxha i kërkonte takim nënës sime. Me sa më kanë treguar gjyshërit, tezja dhe daja, Hoxha kishte kërkuar të fejohej me nënën time dhe këtë ua kishte shprehur edhe familjarëve të tij. Por kur ai u kthye nga Parisi dhe i rrëfente mamasë sime (fqinjës Aurelia), idetë e tij që ishin vite drite larg nga ato që kishte nëna ime, miqësia e tyre me sa duket u prish.

Çfarë moshe ka pasur nëna juaj në periudhën që po flasim?

Nëna ime ka qenë 17 vjeçe, kurse Enver Hoxha 22 vjeç, çka mund të kuptohet edhe dëshira e këtij djaloshi të ri, i cili kërkonte miqësinë dhe afrimitetin me një vajzë të re dhe të bukur. Është normale një gjë e tillë. Është e qartë se kur idetë politike u bënë shumë të forta tek Enveri, nuk mund të kishte më miqësi mes tyre.

Këto letërkëmbime mes Enver Hoxhës dhe nënës suaj, në çfarë viti kanë ndodhur dhe ku?

Në Gjirokastër, ku ajo jetonte me familjen e saj. Nuk e kishte njohur akoma babanë tim. Bëhet fjalë rreth viteve 1927-1930. Libri ku Enveri shkruan “Në kujtim të miqësisë” mban si datë vitin 1930. Në vitin 1936, nëna imë u martua me Xhuzepe Terrusin, babanë tim dhe ka jetuar në Vlorë, aty ku kam lindur edhe unë. Këto që unë tregoj, kanë ndodhur shumë kohë para se nëna ime të njihte babanë tim.

Çfarë përfaqësonte për nënën tuaj ky libër, që ajo e ka ruajtur si të vetmin kujtim nga komshiu Enver Hoxha?

Ai libër, me siguri që është dëshmia e një miqësie e cila ka përfunduar.

Si e përshkruante nëna juaj Enver Hoxhën?

Ka ndodhur vetëm një herë, kur ajo shumë shkurt dhe në pak sekonda më bëri një përshkrim të tij: “Ishte një djalë i bukur dhe simpatik”.

Mamaja juaj është martuar më pas vdekjes së babait Xhuzepe Terrusi në burgun e Burrelit?

Jo, absolutisht. Nëna ime nuk u martua kurrë më, mbeti vejushe deri në fund të jetës. Por ju siguroj se ajo ishte një grua shumë e bukur dhe që ka pasur shumë që e kanë dashur në krah, por dashuria për babain tim ishte absolute, ishte një dashuri ideale.

Një telegram njoftonte Aurelian për vdekjen e bashkëshortit

Aldo Terrusi ka qenë i vogël kur ai bashkë me nënën u deportuan në Itali. Pas arrestimit të të atit nga forcat nacional-çlirimtare, të cilat një ditë hynë në bankën ku punonte i ati dhe e arrestuan në emër të popullit, hera e fundit që ai pa të atin ishte kur e transferuan nga burgu i Vlorës për në Burrel. Aldo Terrusi në atë kohë ishte vetëm 4 vjeç. Por e mban mend ditën kur e lajmëruan për vdekjen e të atit. “Gjithmonë shpresonim se babai do të kthehej një ditë në shtëpi. Mamaja ime shpresonte shumë, daja po ashtu, por një ditë në derë troket tezja, motra e vogël e nënës sime, e cila mbante një telegram në dorë. Ai telegram ishte i kobshëm për nënën time, e cila shpërtheu në vaj. Babai im Xhuzepe Terrusi kishte vdekur në Shqipëri në burgun e Burrelit”, - tregon Aldo Terrusi.

Eshtrat e babait, të humbura në Shqipëri

Qëllimi kryesor i Aldo Terrusit në vizitën e parë në Shqipëri në vitin 1993 ishte të gjente eshtrat e të atit, që kishin mbetur në Shqipëri. Nga dëshmitë që ka mbledhur në udhëtimin e parë në vitin 1993, mësoi nga dy bashkëvuajtës që kishin qenë në një qeli me të atin, se ai ishte varrosur pranë një qershie në një nga kthinat e burgut të Burrelit. U nis drejt Burrelit me shpresën se do të gjente eshtrat e të atit. Por qershia nuk ishte më dhe vendi që mbanin mend dy dëshmitarët nuk ishte më si atëherë në vitin 1952, kur i ati gjeti vdekjen.

Arrestimi dhe momentet e fundit të Xhuzepe Terrusit në Burrel...

Mandati i arrestit mbante firmën e Enver Hoxhës. Dy partizanë të Lëvizjes Nacional-Çlirimtare hyjnë në bankë dhe i vënë prangat drejtorit të Bankës Italio-Shqiptare në Vlorë, Xhuzepe Terrusi, duke e akuzuar si fashist. E dërguan fillimisht në burgun e Vlorës e më pas në Burrel. “Na jepnin për të ngrënë një herë në ditë pak fasule dhe një patate, aq sa edhe sot më del gjak nga ulcera”, - i tregonte Engjëll Kokoshi (sot nuk jeton më), i cili e kishte njohur babanë e tij në burgun e Burrelit. Një tjetër dëshmitar që ka qenë pranë Xhuzepe Terrusit kur ka dhënë shpirt është Petrit Velaj (i cili jeton edhe sot). Kam qenë një mik i vërtetë për babain tënd. Unë isha vetë 21 vjeç kur më dënuan me vdekje dhe për 77 ditë më kanë lidhur duar dhe këmbe. Tri herë më detyruan të hapja varrin tim. Kur më kthyen dënimin me vdekje, në burgim të përjetshëm mora vesh dhe vdekjen e babit tënd. Më kujtohet se dy ditë përpara se të vdiste e kishin çuar në qelinë numër 9, që ishte qelia e vdekjes. Në momentet e fundit të jetës filloi të ndjente një therje dhe më pas nga goja i doli gjak. E varrosëm pranë një qershie diku në skaj të burgut”, - kështu i tregon momentet e fundit të jetës së Xhuzepe Terrusit, dëshmitari okular Petrit Velaj.

Ditari që u bë libër biografik

Aldo Terrusi nuk kishte pasur kurrë si synim të shkruante një libër, aq më tepër biografik. “Gjithçka që unë kisha hedhur të zezë mbi të bardhë ishte thjesht një ditar. Fotografitë dhe adresat që unë kisha shënuar në këtë ditar ishin thjesht kontaktet me këta njerëz që unë kisha takuar në Shqipëri për të komunikuar me ta, por nuk kishin një synim për të shkruar një libër. Në disa raste kisha arritur në konkluzionin se unë po shkruaja më shumë se çfarë më kishin rrëfyer. Pashë se e ndjeja të nevojshme të hidhja të zezën mbi të bardhë për të kaluarën time. Me vdekjen e nënës sime Aurelia dhe dajës Xhakomo Pozeli, nisa të mendoj se unë kisha mbetur hallka e fundit e zinxhirit që bënte të mundur bashkimin e asaj që kishte ndodhur në të kaluarën me të tashmen e familjes sime. Për këtë arsye e ndjeva të nevojshme të shkruaja historinë e familjes sime”, - shpjegon Aldo Terrusi.

[presHeva-Lee]

Gjithmon kam menduar qe rruga ne Preshev me emrin Koci Xoxe esht ndonje Serb por se qe esht Shqiptar mendja kurr nuk ma kish mar ! Tash as 1 min nuk ka qe lexova se para Koci Xoxe-s paska qen Enver Hoxha e emeruar rruga, e cuditshme .

[Linda5]

Nje pytje kisha une :

E kam porositur kte liber,dhe kte jave do ma sjellin nga Shqiperia,dhe do doja te dinja

Sa kushton ky liber???

Faleminderit

[Noellag]

Nje pytje kisha une :

E kam porositur kte liber,dhe kte jave do ma sjellin nga Shqiperia,dhe do doja te dinja

Sa kushton ky liber???

Faleminderit

Libri kushton 10000 te vjetra ose 7 euro. E kam blere sot dhe kam filluar ta lexoj..

[Jack Watson]

Une e mbarova pardje, ia vlen ta lexosh. Në 350 faqe informohesh shumë qartë dhe me fakte/dokumente mbi jetën e Enver Hoxhës, si erdhi në pushtet, si qëndroi në pushtet për 41 vite dhe si i vrau pa përjashtim të gjithë shokët, miqtë dhe dashamirët që e kishin mbështetur. E tmerrshme kur të lexoni dokumente të shkruara me dorën e vet "ta dekoroni me plumb kokës". Fatkeqësi e papërshkrueshme për Shqipërinë që ky pusht erdhi në pushtet dhe e la Shqipërinë në një gjendje super të mjerushme dhe popullin vetë e la me pasoja nervore.

[Mike Oldfield]

Une e mbarova pardje, ia vlen ta lexosh. Në 350 faqe informohesh shumë qartë dhe me fakte/dokumente mbi jetën e Enver Hoxhës, si erdhi në pushtet, si qëndroi në pushtet për 41 vite dhe si i vrau pa përjashtim të gjithë shokët, miqtë dhe dashamirët që e kishin mbështetur. E tmerrshme kur të lexoni dokumente të shkruara me dorën e vet "ta dekoroni me plumb kokës". Fatkeqësi e papërshkrueshme për Shqipërinë që ky pusht erdhi në pushtet dhe e la Shqipërinë në një gjendje super të mjerushme dhe popullin vetë e la me pasoja nervore.

E nderkohe bijte e tij jane bere me meleona e biznese natyrisht nen emrin e Dulakeve, Trebickeve, Dukeve, Kokedhimeve etc.

[Alti Elezi]

Une e mbarova pardje, ia vlen ta lexosh. Në 350 faqe informohesh shumë qartë dhe me fakte/dokumente mbi jetën e Enver Hoxhës, si erdhi në pushtet, si qëndroi në pushtet për 41 vite dhe si i vrau pa përjashtim të gjithë shokët, miqtë dhe dashamirët që e kishin mbështetur. E tmerrshme kur të lexoni dokumente të shkruara me dorën e vet "ta dekoroni me plumb kokës". Fatkeqësi e papërshkrueshme për Shqipërinë që ky pusht erdhi në pushtet dhe e la Shqipërinë në një gjendje super të mjerushme dhe popullin vetë e la me pasoja nervore.

Po Bledoja i din mir k'to Dokumenta,se nje kembe e ka pas vet ne SG,i ri ishte djali,nuk i eci karriera se ra Sistemi.......Une se kam lexuar librin,por nuk dua te besoj,se duhet te kete ndonje Dokument qe Anglezet duhet tja kene dhene Bledos,se si e sollem ne pushtet VERON?

[shigjeta]

Teuta Hoxha: libri ‘Enver Hoxha’ i shkruar nga një prej të mundurve

Eshtë një “palo” libër, kështu do e quante Enver Hoxha po ta lexonte. Kështu shprehet Teuta Hoxha nusja e Ilir Hoxhës, përfaqësuesja e familjes e cila ka marrë përsipër mbrojtjen e jetës personale të ish-udhëheqësit, jetë e cila është botuar nëpërmjet librit të gazetarit të njohur Blend Fevziu. Teuta Hoxha shprehet se nuk do të merret me pjesën historike pasi kjo i mbetet si punë historianëve, ndërsa për jetën private ka shumë për të thënë.

Pse pikërisht ju, morët iniciativën ti përgjigjeni Blendi Fevziut, mbi të pavërtetat (siç pretendoni ju) e jetës së Enver Hoxhës, që ka shkruar autori?
Së pari, se jam pjesëtare e familjes së Enver Hoxhës dhe e njoh shumë nga afër jetën e tij. Së dyti, falë specializimit tim në fushën e historisë dhe arkivistikës, ende vazhdoj të merrem me këtë profesion, tashmë duke punuar për të njohur dhe sistemuar gjithë fondin dokumentar të Enver Hoxhës,që ne disponojmë. Prandaj e ndjeva si detyrim moral ndaj tij dhe opinionit, që të them të vërtetën, ashtu siç ka qenë.
Atëherë, a do të presim prononcime të tjera nga ju, për çfarë mund të thuhet për Enver Hoxhën?
Edhe mundet, kur ta shoh të arsyeshme.
Mendoni që do të bëj efekt tek lexuesi intervista juaj?
Siç thashë, unë po e jap intervistën që të them të vërtetën e dokumentuar, aq sa do të mundem në hapësirën e një interviste. Kush dëshiron që ta mësoj atë, do ta lexoj, kush do që të mbetet i mashtruar, mos ta lexoj. Është zgjedhje e gjithë secilit.
Sa, ju tërhoqi vëmendje dalja e librit të Blendi Fevziut, “Enver Hoxha”?
Ne më shumë, na tërhoqi kureshtje pretendimi i tij, që kishte shkruar biografinë e Enver Hoxhës, bazuar mbi dokumente të arkivit personal, që publikoheshin për herë të parë. Ne nuk kishim as dyshimin më të vogël, mbi objektivitetin e autorit për sa i përket figurës së Enver Hoxhës, sepse tashmë, autori njihet publikisht, si zëri i kundërshtarëve politikë dhe i forcave të mundura. Interesi ynë i vetëm, ishte të njiheshim me dokumentet e reja që duhet të kishte zbuluar autori, sipas pohimeve të tij.
Si e gjykoni librin?
Nga fillimi deri në fund të librit, autori ishte munduar të prezantonte para lexuesit, Enver Hoxhën të tjetërsuar, nga ai që ka qenë realisht.
Libri nuk mund të quhet biografi si e ka quajtur autori. Ai si nga konceptimi, trajtimi, ndërtimi dhe stili, bie ndesh me një biografi shkencore kritike, prandaj mund të quhet vetëm biografi publicistike. Libri është ngritur mbi intervista, kujtime, dëshmi gojore, bazuar vetëm mbi mendimet e kundërshtarëve dhe armiqve të tij, duke lënë jashtë qëllimisht mendimet e njerëzve dashamirës, objektiv të rrethit të tij, duke filluar nga gruaja e tij, që është gjallë. Ky fakt, flet për një pozicion tendencioz, dashakeqës që, e vë në dyshim vërtetësinë e veprës.
I gjithë libri, ka elementët e inskenimit të një farse absurde. Duket qartë që ngjarjet trajtohen në mënyrë arbitrare dhe të njëanshme, sepse mungojnë pikërisht dokumentet që janë baza e themeleve solide mbi të cilat duhet të ngrihet biografia. Veç kësaj, kur lexon librin,kupton jo vetëm mungesën e një pune serioze, por edhe mangësitë e shumta që ka autori në njohjen e historisë së Shqipërisë ,në njohjen e jetës dhe të aktivitetit politik të shumë personave që përmend, në boshllëkun e madh të njohjes së jetës dhe veprës së Enver Hoxhës.
Ndërsa nga ana metodike, i mungojnë nocionet bazë të një pune shkencore.
Libri, siç thashë më lart, është ngritur mbi opinione nga intervistat që autori i ka marrë, një numri të konsiderueshëm personash, të gjithë kundërshtarë politik të Enver Hoxhës, përjashto Ramiz Alinë. Atëherë, me të drejtë lind pyetja,sa të besueshme janë këto opinione? Sa bazohen këto opinione mbi dokumente? A e ka verifikuar autori vërtetësinë e tyre? Por është vetë B. Fevziu që pohon njëanshmërinë e tyre,madje pohon që, “vende vende nuk janë të vërteta”, por, në libër intervistat e tyre I jep të plota, me qëllimin e mbrapsht, le të mbetet çfarë të mbetet tek lexuesi.
Të bën çudi, që në gjithë këtë mori intervistash, ka lënë jashtë me qëllim mendimet e njerëzve dashamirës, objektiv të rrethit të tij, duke shmangur edhe Nexhmije Hoxhën, njeriun më të afërt të Enver Hoxhës. Në të kundërt nga sa veproi Blendi , historiani serioz, amerikani Bernd J. Fischer, kërkoi ta takonte Nexhmijen, dhe bisedën disa orëshe me të,e quajti me shumë vlerë, për punën e tij, në përgatitjen e librit biografik mbi Enver Hoxhën.
Në një intervistë dhënë në televizor, kur gazetari e pyeti për njëanshmërinë e intervistave, përgjigjja e Blendit ishte; “Këtyre intervistave i kam vënë përballë Enver Hoxhën dhe Nexhmije Hoxhën, nëpërmjet librave të tyre me kujtime”. Përballje të munguar, do ta quaja unë. Gazetari i ka masakruar kujtimet e tyre. Ai ka marrë, një rresht këtu e një rresht atje, duke i shkëputur nga konteksti i vërtetë i problemit apo ngjarjes dhe duke i përdorur në interes të qëllimit të tij.
Intervistat e tjera, që mbushin librin, përveç që vende vende nuk janë të sakta (arsyet i dinë vetë intervistuesit) ose janë të fryra me protagonizëm të paqenë. Ato janë krejt dytësore dhe nuk sjellin asgjë të rëndësishme mbi jetën e Enver Hoxhës.
Libri është i mbushur edhe me dëshmi gojore,por pa cituar asnjë emër që, sipas autorit, e kanë njohur nga afër Enver Hoxhën, por që nuk duan të identifikohen, dmth kanë mbetur anonim. Atëhere si mundet autori t’ju referohet këtyre burimeve! Kush mund ti besojë që janë të vërteta, mbase edhe të sajuara! Çdo autor serioz, është i detyruar që këtë lloj informacioni duhet ta ballafaqojë me burime të tjera, dhe pastaj mund t’ia serviri lexuesit, që të jenë të besueshme.
Cila është gjëja më e rëndë në punën që ka kryer autori në trajtimin e biografisë së Enver Hoxhës?
Mendoj që gjëja më e rëndë në këtë libër është shtrëmbërimi i fakteve.
Shpesh here burimet, i fragmentarizon, merr copëza që i interesojnë atij dhe lë jashtë gjëra të rëndësishme që i japin kuptim atij problemi. Dëshmi për këtë është ditari i Mirash Ivanajt, ku Blendi citon vetëm atë pjesë që i intereson, duke e shkëputur nga konteksti i plotë dhe pastaj komentet i bën sipas oreksit. Pas pritjes që i bën Enver Hoxha ai shkruan me simpati për të, “Më priti si s’ka më mirë, siç i ka hije një kryetari të zgjedhur prej 50 mijë shqiptarëve, shpëtimtarëve t’Atdheut. Mbeta shumë i kënaqun”.(Ditari, 8.10.1945, Shih. Radi: “Misteret e një ministri”.
Më habit pretendimi i autorit,që ka shkruar biografinë e Enver Hoxhës, nga lindja e tij e deri në vdekje, pra në një hark kohor prej 77 vitesh, me një aktivitet, themi të jashtëzakonshëm, dhe ka shfrytëzuar vetëm 25 dokumente. Edhe këto, një pjesë janë të dyshimta, pasi nuk janë me shkrimin e Enver Hoxhës. Vetëm 22 herë i referohet gjithë kolanës me mijëra faqe të kujtimeve të Enver Hoxhës, dhe 7 herë ditareve personale të tij, dhe shumë here më pak, Nexhmije Hoxhës, e tek tuk ndonjë personi tjetër që ka punuar pranë Enverit. Gjithë dëshmitë e tjera janë nga kundërshtarët e tij ose i mbushur plot fantazi, mbi të cilat gazetari ngre gjithë këtë “palo” vepër. Këtë fjalë gjirokastrite, përdorte zakonisht Enveri për libra të këtij lloji.
Këtu nuk duhet të harrojmë edhe një element tjetër të rëndësishëm, mungesën e referencave arkivore të dokumenteve që ka përdorur, që pa to, kthehen në të pavlera. Dhe unë mendoj që, autori nuk është që s’e ka ditur këtë kriter shkencor të botimit të dokumenteve, të paktën miqtë e tij që e kanë ndihmuar duhet t’ia kenë thënë, por kur do të manipulosh, padyshim që nuk të intereson, sepse në të kundërt, çdokush do të shkonte në Arkivin e Shtetit, do të kërkonte dokumentin dhe do të verifikonte të vërtetën. Pra më mirë tym e mjegull.
E njëjta gjë mund të thuhet edhe për mungesën here here, të dhënies të numrit të faqes,që ka shfrytëzuar nga librat me kujtime të Enver Hoxhës, ose edhe të të tjerëve. Unë vetë u hasa me këtë vështirësi, kur më duhej të saktësoja një emër që përmendte Fevziu nga libri i Enver Hoxhës, “Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re”. Më duhej të lexoja mbi 400 faqe të librit, për ta gjetur e verifikuar. Prandaj unë jam e bindur, se kjo mangësi, në dukje e parëndësishme, është bërë me qëllim për të fshehur manipulimet që ka bërë Blendi, sidomos ndaj librave me kujtime të Enver Hoxhës.
Në këtë libër, ka aq shumë pohime të pasakta, sa do të duhej një libër i tërë që, ti hedhësh poshtë të gjitha. Po jap një shembull të thjeshtë,ndër dhjetëra shembuj të tjerë, “ Shtëpia e Enver Hoxhës, thotë Fevziu, lidhej me dy tunele të nëndheshme, që shkonin, njeri deri tek shtëpia e Mehmet Shehut dhe tjetri deri në godinën e KQ”. Këto janë nga ato shpifjet e Robert Papës, të cilat koha i sqaroi që nuk ishin të vërteta, ose të paktën sot janë shumë lehtë të verifikueshme, sidomos për Fevziun që i ka dyert e hapura. Por gjëja që të revolton është se kjo është një gënjeshtër me vetëdije. Ai, e di mirë të vërtetën, po në këtë rast, qëllimi është i qartë. Të ngjalli dyshime për vdekjen e Mehmet Shehut. Dmth përdor kudo hilera të paskrupullta, që po të mos i dish, i beson ashtu siç ti servir Fevziu. Një tjetër pohim i rremë është citimi se: “Pas viteve 1976-1978 , kohë gjer në të cilën ai e shkruante vetë me dorë ditarin e tij, Enver Hoxha nuk ka mbajtur ditar të shkruar” f.227. Vetë Blendi e përgënjeshtron thënien e tij,( f221) kur thotë se, “Hoxha hidhte në ditarin e tij këto mendime për Myslim Pezën”…dhe i referohet datës 21 qershor 1982. Megjithatë, vetë ditaret e tij, janë dëshmija më e mirë se deri kur, ka shkruar mbi to. Jam plotësisht e bindur që Blendi as me sy nuk i ka parë Ditaret.
Materiali fotografik që është përzgjedhur, është aq tendencioz sa kompromenton gjithë objektivitetin e librit. Blendi vetë e kritikon heqjen e personave nga fotografitë që botoheshin në kohën e socializmit. Dhe mund të them që, ka të drejtë. Blendi bën të njëjtën gjë, por në një formë tjetër. Përzgjedh dhe boton ato fotografi të Enver Hoxhës, që sipas mendjes së tij, e diskretitojnë atë. Sepse, nëse në atë numër të vogël fotografish që janë botuar, zgjidhen 5 fotografi (të së njëjtës ditë) ku ka dalë me rroba banje, apo 2 fotografi në shtratin e vdekjes si dhe 3 fotografi i veshur si plaku i Viti të Ri, atëherë nuk ke më dyshim që është vërtet një përzgjedhje tendencioze dhe dashakeqëse. Është pamja vizive e asaj, që autori ka dashur të përcjellë nëpërmjet librit.
Si i ka trajtuar autori, vitet që Enver Hoxha jetoi në Gjirokastër?
Blendi Fevziu e fillon përshkrimin e jetës së Enver Hoxhës, me prejardhjen e origjinës së familjes së tij. Ai shkruan: “Enver Hoxha për shumë vite me radhë, në kulmin e pushtetit të tij dhe sidomos gjatë viteve të fundit të jetës, u mundua të krijonte për vete imazhin e një njeriu që vinte nga një familje e madhe, familje me ndikim, nga një lloj parie e qytetit të gurtë…”. Dhe vazhdon duke cituar fjalët e gjirokastritit Ismail Kadare, sot, një nga kundërshtarët më të egër të Enver Hoxhës,i cili thotë: “Shtëpia e Enver Hoxhës ka qenë një shtëpi relativisht e re, vetë mbiemri Hoxha tregon familje të ardhur vonë, një familje të re pa një mbiemër tradicional…Në shtëpinë tonë ose të fqinjëve tanë të vjetër të lagjes kishte njëfarë “mosvënie re” të shtëpive më të reja dhe këtu hynin edhe këta të Hoxhës”.
Por ç’thotë për këtë gjë,në kujtimet e tij, gjirokastriti shumë më i hershëm se Ismail Kadare, Aqif Selfo: “Familja ku ka lindur Enveri është një nga familjet më të vjetra të Gjirokastrës. Origjina e saj arrin në disa breza duke arritur tek Kol Gjini. Trashëgimtari i Kol Gjinit u kthye në fenë myslimane me emrin Ali dhe me mbiemrin Hoxha. Nga ky trung gjenealogjik rrjedh Hoxha që e mbajti mbiemrin Hoxha, vazhdimisht, kurse po nga ky trung, nga një brez në tjetrin dalin disa degë të tjera duke marrë mbiemra të ndryshëm:familja Ligu, Sferi, Kokalari …”[AQSH. F.10. Grupi I. D.v.1 Dosja 7.]
Si një dëshmi e kësaj që ka thënë Aqif Selfo, është edhe pema gjenealogjike e Hoxhatëve, që ne disponojmë.
Dhe komentet e gazetarit Fevziu, kalojnë tek përshkrimi i shtëpisë së Gjirokastrës, ku thotë: “Shtëpia dikur modeste, e djegur në vitin 1914 dhe e pandërtuar më kurrë, u rindërtua si një saraj i madh në fillim të viteve ’60, me stil osman, athua se për t’i dhënë atij rangun e munguar shoqëror”,f.22.
Por Blendi nxitohet. Gjatë gjithë librit, fluturon me imagjinatën e tij, duke harruar që dokumentet janë kokëfortë. Ja, si i drejton ngushëllimet e saj, Zyra e gazetës “Dielli”më 10 gusht 1916. “Ngushëllime. Me hidhërim të madh mësojmë që u dogj shtëpi e Hisein Hoxhës krye katundarit të Gjinokastrës dhe të kushëririt së tij Sami Kokalarit. Dielli e ngushëllon këtë atdhetarin e shkëlqyer që ka qenë kurdoherë shtyll e lëvizjes kombëtare dhe kandili gjith qytetin. Zoti ja dhëntë nga ana tjatër. Demi çmohet gjer në gjashtë mijë lira turke. Shtëpi e Zotërisë tij ishte nga më të çquarat si nga godija, mobllat dhe antikat e njehershme.” [AQSH. Grupi I Dv.1 dosja 5.]
Ja pra, që ta mësoj Blendi, por edhe ata që arriti t’i gënjejë që, familja e Enver Hoxhës, ka qenë nga më të vjetrat e Gjirokastrës, paçka që familja e Kadaresë “nuk e vinte re”.
Gazetari, po ti kishte lexuar Ditaret e Enver Hoxhës, do të kishte gjetur gjithë atë material interesant, që janë dëshmi e preokupimit që kishte Enveri, kur u rindërtua shtëpia, që të ishte çdo gjë konform origjinalit.
Enver Hoxha megjithëse e dinte shumë mire origjinën e tij të largët, asnjëherë nuk kërkoi ta vinte në dukje. Kudo dhe kurdoherë, ai është shprehur duke pohuar një të vërtetë tjetër, se nga familjarët e tij, ka pasur “patriotë dhe të mësuar”.
Më pas, gazetari, vë në fokusin e tij, Hysen Hoxhën, xhaxhain e Enverit, i cili ishte zgjedhur delegat për në Kuvendin e Vlorës (f.23.) Këtë fakt, do s’do autori nuk e mohon dot. Por ç’bën? Që t’ia lejë lexuesit të mjegullt pjesëmarrjen e Hysen Hoxhës në Kuvendin e Vlorës, Blendi, pasi e “vonon rrugës” për në Vlorë, hidhet menjëherë tek filmi “Nëntori i dytë”, indirekt duke mohuar kur thotë që “nuk është e vërtetë, (ashtu si tregohet në film) që ai takoi Ismail Qemalin sapo hynte në Vlorë”.Vetëm kaq thotë ,dhe e mbyll, që lexuesi të mos arrij ta kuptojë, që Hysen Hoxha mori apo nuk mori pjesë, në atë Kuvend.
Për ta sqaruar këtë eveniment shumë të rëndësishëm, për historinë e familjes së Enver Hoxhës,(siç do ishte për të gjitha familjet) unë po mjaftohem, pa dhënë dokumente të tjera, vetëm me botimin e fotografisë,që Hysen Hoxha ka dalë në Vlorë.
Blendi, kur flet për Halilin, babain e Enverit, na e bën me profesion hoxhë. Se ku e ka gjetur këtë fakt,vetëm Blendi e di. Dhe vazhdon më tej, duke ngritur pikëpyetje dhe dyshim “se përse Hoxha [Enveri] nuk i kushton shumë vëmendje babait të tij, Halilit, nuk dihet”.(f.23.) Është i njohur fakti që, Enver Hoxha kurdoherë i ka shmangur ose i ka përmendur fare pak në publik, njerëzit e familjes, duke përfshirë këtu edhe fëmijët e tij. Këtë gjë duhej ta kishte vënë re edhe “biografi” ynë. Por konsideratat e Enver Hoxhës për prindërit e tij, nuk mungojnë të shprehura herë pas here në Ditar. Unë po jap vetëm një datë nga Ditari i tij, 15 tetor 1980, megjithëse kanë kaluar shumë vite nga vdekja e prindërve të tij, ai e mban akoma të gjallë kujtimin e tyre. Ai shkruan: “nesër kam datëlindjen, mbush 72 vjeç. Kujtoj me dashuri të thellë plakun dhe anenë, prindërit e mi të dashur, që më lindën, më rritën dhe më edukuan, që u kujdesën që në vegjëlinë time të isha i ndershëm dhe i drejtë si ata, të doja njerëzit, siç i donin ata, t’i shërbeja popullit dhe atdheut me besnikëri. Ata më mësuan me sjelljet e tyre të përditshme të isha i thjeshtë, të mos isha kurrë fodull, pse “fudullëku është gjë e keqe, më thonin, nuk ekziston në gjakun tonë.”
Këto ishin shprehitë e para të edukatës që, ai mori që në vegjëli nga familja e tij dhe që do ishin baza e formimit të karakterit të tij.
Kur flet për vitet e vegjëlisë, siç thotë Enveri “kur ishim kalamanë”, Blendi pasi e përshkruan si nxënës të dobët, që nuk shfaqte asnjë talent, (a thua se në atë kohë anafalbetizmi, kultivoheshin talentet, por mesa duket Blendi kujton se ishte koha e “Pallatit të Pionierëve”) pasi kritikon edhe shkrimin “mediokër” të kujtimeve, më në fund, e jep viston, që kujtimet e vegjëlisë duken të “sinqerta”.
Po vitet e kaluara në Korçë preken në libër?
Më pas autori, hidhet në vitet që kaloi Enver Hoxha në Korçë. E fillon me një pasaktësi të qëllimshme, kur shkruan se:”kur shkroi kujtimet në fund të jetës së tij ai iu shmang viteve që kaloi si liceist në Korçë”. F.28
Nënkuptimi i Blendit, është i qartë. Sipas tij, “Enverit i vinte turp të shkruante për jetën e Korçës. Se ç’të shkruante! Talljet e Sabihasë apo që ishte mediokër!” Si mund të bjeri kaq poshtë një gazetar, të gënjej hapur, kur dihet nga të gjithë ata që i njohin kujtimet e Enver Hoxhës, që ai ka shkruar mbi 100 faqe për Korçën e atyre viteve, në librin e tij “Vite të Rinisë.” Për mos folur, për dhjetëra e dhjetëra faqe të tjera, nëpër libra të ndryshëm.
Autori gazetar, për këto vite të liceut, në konkluzionet e tij është bazuar në kujtimet (të botuara pas vdekjes) e Vedat Kokonës, të cilat i quan “shumë realiste”. “Shokët – thotë Vedati për Enverin- i kishin vënë nofkën “gazhel”, fjalë që kishte pak a shumë ngjyrimin e cilësorit të veshgjatit…”
Kur lexova këto rreshta, përveç përçmimit që ndjeva, mendova, kë Vedat të besoj, këtë pas vdekjes, apo atë të vitit 1989…kur Vedati ishte gjallë dhe Enveri kishte vdekur. Dhe në sy më erdhën fjalët e Vedat Kokonës, shprehur në një dedikas që i kishte dhuruar Nexhmije Hoxhës me rastin e botimit të librit “Fjalor, Frëngjisht-Shqip”. “Shoqes Nexhmije Hoxha, bashkëpunëtores së udhëheqësit tonë të lavdishëm, mësimet e ndritura të të cilit i kam pasur kurdoherë parasysh për të punuar për të mirën e brezave të ardhshëm, këtë vepër të një jete, ia kushtoi me respekt autori.” E di që Blendi ose ndonjë tjetër, do thotë, “e ka shkruar nga frika”. Ç’frikë! Enveri kishte vdekur, shumë mirë mund të mos e përmendte.
Siç e kam thënë më lart, mungesa e përballjes së opinioneve ndryshe, e dëmton shumë librin. Për ti ardhur në ndihmë autorit, kur të botoj librin e dytë (siç e ka pohuar vetë), po i sjell një mendim ndryshe nga ai i Vedatit. Ja si shprehet përsëri Aqif Selfo në kujtimet e tij: “…Gjatë kohës që qëndroi në Korçë, si nxënës, Enveri, me sjelljen dhe me guximin e tij, me njohjen e gjuhës frënge më mirë se bashkënxënësit e tij dhe me kujdesin që tregonte për jetën dhe përparimin e shokëve si dhe për zhdukjen e padrejtësive që bëheshin nga sipërmarrësit në kurrizin e internatistëve, fitoi simpatinë e të gjithë shokëve të tij, të shkollës dhe të internatit si dhe atë të profesorëve, shqiptarë e francezë…[AQSH. F.10. GrupiI, dv.1 dosja 7.]
Këto pohime të Aqif Selfos, gjenden edhe në disa burime dokumentare, të cilat ne do t’ia servirim lexuesit, në ndonjë botim tjetër për Enver Hoxhën.
“Enver Hoxha- citon Blendi, nga një burim shumë i dyshimtë – u ndihmua për të fituar bursën, nga Eqrem Libohova, Ministër i Jashtëm i Mbretërisë, të cilin Hoxha e kishte pritur ditë me radhë në derën e shtëpisë për t’i kërkuar këtë favor”.
Nuk na rezulton asnjë dokument që Eqrem Libohova ta ketë ndihmuar Enver Hoxhën. Por, edhe nëse e marrim të qenë këtë që thotë Blendi, atëherë vetvetiu lind pyetja: Kur ndërhyri Ministri i Jashtëm i Mbretërisë (s’ka mik më të fortë),që ti dilte bursa, pse nuk i dhanë lëndën që kërkonte, histori-gjeografi, por i dhanë për shkencat natyrore,shumë larg nga lënda që kishte kërkuar.
Më pas, autori hidhet në vitet që kaloi si student, në Francë dhe më pas në Belgjikë. Këtu ka kontradikta flagrante. Gjithë kjo periudhë shfaqet totalisht e zezë. Sipas Blendit,ai ishte hajdut, gënjeshtar, imoral. Atëherë si është e mundur që kur punësohet në Korçë, këtij njeriu me këto vese, ti jepet lënda e moralit, dhe ku, në një shkollë serioze si Liceu i Korçës! Nga sa kam dëgjuar në intervista, edhe Blendi e ngre këtë çudi, dhe nuk i jep dot shpjegim. Natyrisht që i mbetet arsyetimi në ajër, pas gjithë atyre të pavërtetave mashtruese që ka thënë. Blendi duhet ta mësoj, që historia edhe pse nuk është shkencë ekzakte, ka edhe ajo rregullat e saj,prandaj i ka mbeti ekuacioni pa zgjidhje.
Në këtë biografi, Blendit i del edhe një problem tjetër. Enver Hoxha mbajti fjalim në ballkonin e Bashkisë së Shkodrës, për marrjen e eshtrave të Çeçiz Topullit dhe Muço Qullit. Si t’ia bëj këtij fakti të njohur botërisht? Atëherë thotë që “kjo ishte aksidentale, se Hasan Dosti, atë ditë na u gdhi i pamundur dhe zgjodhi Hoxhën”. Dhe Hasani, që ishte 13 vjet më i madh (1895) se Enver Hoxha (1908), nuk gjeti një tjetër por një djalosh 28 vjeçar? I pëlqen apo jo Blendit, fjalimi është i Enverit. Ai foli në emër të brezit të ri, dhe madje gazeta “Demokratia” e botoi në faqe të parë. Pra nuk ishte rastësi.
Kjo ishte e para dalje publike e Enver Hoxhës, në një aktivitet kombëtar për kohën.
Më pas libri është mbushur, me thënie të kundërshtarëve të tij dhe citime nga shtypi antikomunist, ku ka inate, shpërthime, që nuk janë morale dhe aq më pak shkencore.
Momentin e 7 prillit, në mënyrë të paturpshme, autori mundohet ta tregoj Enver Hoxhën, si një intelektual jo patriot dhe indiferent, ndaj kësaj ngjarje të madhe. Injoron një dokument shumë të rëndësishëm dhe të njohur nga historiografia, që Enver Hoxha bashkë me Selman Rizën, Foto Balën dhe Abaz Ermenjin, u pushuan nga puna. Harresa bëhet në mënyrë të qëllimshme, që të mohohet patriotizmi i Enverit në një moment të rëndësishëm të historisë së Shqipërisë. Duke lënë edhe fakte të tjera shumë të njohura, që unë në këtë intervistë, nuk kam mundësi ti përmend të tëra. E gjithë kjo paçavure përgatitet që, kur të vij momenti i themelimit të PK, të thuhet që “Enverin e gjetën rastësisht në rrugë dhe e morën përdore në mbledhjen e themelimit”. Sa keq!
Historia nuk bëhet me kujtime dhe intervista, ato mbeten përherë burime dytësore. Historia gjykohet me objektivizëm në bazë të dokumentacionit. Kështu do të gjykohen nga historianët dhe historia, ngjarjet madhore që, i përfshijnë vitet 1941-1985. Prandaj, nuk na takon ne familjarëve të Enver Hoxhës, të merremi me to.
Por nuk mund të lë pa sqaruar, shpifjen shumë të rëndë, ku Blendi Fevziu thotë:”Në Ditarin e tij Hoxha sqaron se, edhe kur nisën protestat dhe demonstratat e forta në Prishtinë, ishte kundër shpalljes së Kosovës “Republikë”(f.183) Blendi nuk e referon se në cilën faqe të Ditarit të Enver Hoxhës, e ka gjetur këtë citim. Po të ishte gazetar serioz Blendi, duhet të kishte lexuar librin me përmbledhje dokumentesh të Enver Hoxhës “Kosova është Shqipëri”. Atje Blendi do të kishte kuptuar se Enver Hoxha jo vetëm mbështeste Kosovën Republikë, por ishte dhe për më shumë që Kosova të bashkohej me atdheun amë, me Shqipërinë. Po citoj shkurt se ç’ka thënë Enver Hoxha: “Kosova është shqiptare, mbetet shqiptare dhe i përket Shqipërisë”. [E.H. Dit.Politik 19/2/1966] Dhe më 13/6/1978, thotë: “Ne vetë me duart tona, me forcat tona, do ta ndërtojmë këtë unitet të kombit shqiptar. Këtë detyrë të shenjtë na i kanë lënë amanet ta plotësojmë të parët tanë. Në mos arriftë dot brezi ynë që ta plotësojë atë, duhet të përgatitim fushën që djemtë dhe vajzat tona të kryejnë këtë detyrë ndaj mëmës sonë të dashur Shqipëri”. Dhe ai e përgatiti fushën që djemtë dhe vajzat të fitonin lirinë.
Ju pretendoni që në libër, ka edhe shumë momente të tjera që, nuk i përmbahen të vërtetës. Si është kjo e vërtetë?
Pasi autori pohon që, biblioteka kishte 22 mijë kopje libra (në fakt 25 mijë), fillon të përshkruaj se çfarë librash përmbante kjo bibliotekë. Pasi bën kompetentin, pa ditur se çfarë përmbante biblioteka, sepse ajo u përvetësua në mënyrë të paligjshme, nga drejtues shumë të rëndësishëm të kohës, pas vitit 1993. Blendi me dashje, në këtë rast, mundet edhe nga padija, kufizon llojshmërinë e titujve të bibliotekës, vetëm në libra historik dhe biografik, si edhe kujtime të njerëzve të mëdhenj të globit.(f.327). Nëse do të kishte hapur librin e Nexhmije Hoxhës “Jeta ime me Enverin” vol.2, do të gjente një përshkrim të hollësishëm të përmbajtjes së bibliotekës, por edhe të raportit që kishte Enveri me librin. Më tutje shton, “nëse i bën një shqyrtim të hollësishëm listës së librave të bibliotekës së Hoxhës në Bibliotekën Kombëtare, bien në sy disa tregues kërshëror”. Por Blendi me gjithë kërshërin që tregon, nuk mund të nxjerri konkluzione se çfarë librash preferonte Enver Hoxha. Ai nuk e di, që nga 25mijë librat e bibliotekës së shtëpisë, në BK kanë shkuar vetëm 3600 libra, dhe këto nga librat që mbetën, ngaqë ishin titujt më të dobët. Pikërisht këto libra u dorëzuan, për të mbuluar atë dëm të madh që iu bë jo vetëm familjes së Enver Hoxhës, por edhe kulturës shqiptare. Më ngre një dyshim të madh mbi abuzimet që mund të jenë bërë në librat që ndodhen në BK, pohimi i Blendit se “një pjesë e madhe e tyre janë të nënvizuara…nga Hoxha”. Në mënyrë kategorike, e mohoj që Enver Hoxha, nënvizonte librat ose të shënonte diçka në to. Kujdesi i Enverit shkonte deri aty, sa edhe faqet nuk i përthyente, por i vendoste një shenjues librash. Kam frikë që, për të përligjur këto marrëzi që po thuhen, do të kenë bërë ndonjë veprim mbi to. Megjithatë do të jetë shumë lehtë e vërtetueshme.
Kur flet për shtypin e huaj që shfletonte Enver Hoxha, autori do të tregoj që ai ishte i pa azhornuar me aktualitetin në botë. Ai shkruan: “Shtypi i huaj që ai [EH] shfletonte ishin kryesisht “Le Monde” dhe “International Herald Tribune”, por të dyja gazetat vinin në Shqipëri shumë vonë, po të kesh parasysh që për shumë vite drejt Tiranës fluturonte vetëm një avion në javë.(f.327) Blendi mbase e ka harruar, që në atë kohë, në Shqipëri punonte 24 orë pa u ndalur, Agjensia Telegrafike Shqiptare (ATSH). Dhe nga kjo agjensi, Enver Hoxhës i vinin dy herë në ditë, lajmet më të fundit nga e gjithë bota. Duke përmendur këtu, që ai ishte edhe një dëgjues i rregullt i emisioneve të lajmeve të radio- stacioneve të huaja, si dhe i TV Italian, RAI.
Blendi mund ti sjellë edhe me avion informacionet e lajmeve, po të paktën ti sjellë në kohë.
Dhe autori e mbyll jetën e Enver Hoxhës, duke thënë gënjeshtrën e fundit që “Enver Hoxha kishte rënë në vdekje klinike…dhe ekipi i mjekëve e gjeti të shtrirë në dysheme”. Blendi e quan jo të vërtetë dëshminë e Nexhmije Hoxhës që në ato momente ishte prezent aty. Ajo në librin e saj me kujtime “Jeta ime me Enverin” vol 2, e kujton kështu atë mëngjes, “pranë tij ishte ende infermieri, që ishte në mbarim të tualetit të mëngjesit…për një sekondë, Enveri u drodh dhe iu var koka mbi gjoks. Unë brofa në këmbë dhe bërtita:”Enver!” Pastaj e tmerruar, pashë infermierin që, duke e shtrirë me nxitim, më tha: “Shpejt, shpejt lajmëro mjekët”. Në përshkrimin e saj del qartë që, nga pozicioni ulur që ishte, infermieri e shtriu menjëherë në shtrat. Vetëm nëse kërkon të abuzosh mund të sajosh shtrirje në dysheme. Por gjithë këtë, Blendi e fantazon, për të bërë paralelizëm me vdekjen e Stalinit, ku thotë,”një skenë identike me atë të orëve të fundit të J.V.Stalinit”.
Meraku i fundit që i ka mbetur Blendit, është që Enver Hoxha “ndërroi jetë pa thënë asnjë fjalë të fundit.” Nuk duhet të shqetësohet, se Enver Hoxha e ka lënë fjalën e tij në mijëra faqe të shkruara dhe në mijëra zemra njerëzish që, e vlerësojnë si Burrin më të madh të Kombit Shqiptar.
Keni ndonjë gjë tjetër për të shtuar?
Mbeten plot të tjera, por unë mendoj ta mbyll këtu, duke i kërkuar të falur lexuesit që (nga volumi i madh i problematikës) po ndalem pa arritur të sqaroj gjithçka që është e gënjeshtërt në këtë libër si, disa shtrembërime mbi ditët e fundit të vdekjes së Mehmet Shehut, opinionet dashakeqëse të vetë autorit për Nexhmije Hoxhën, shtrembërimeve që kërkon ti bëj marrëdhënieve shumë të mira që kishte Enver Hoxha me Myslym Pezën dhe Haxhi Lleshin, marrëdhëniet e Enverit me mjekët që duke i dhënë fragmentare, nuk kuptohen si kanë qenë realisht, si dhe kontaktet me mjekët e huaj, përshkrimet e “vetmisë së madhe”, që mbetet vetëm në fantazinë e autorit, ekzagjerimet si ruhej blloku dhe Enver Hoxha kur shkonte me pushime, aredimi i shtëpisë ku jetonte Enveri bashkë me familjen, etj. Megjithatë do të kemi raste të tjera.
Gjëja e fundit, dua ti drejtohem publikisht Blendi Fevziut, mbi abuzimet që po bën me filmat privat të Enver Hoxhës dhe familjes së tij.
Ti Blendi Fevziu, nuk mund t’i përvetësosh filmat familjarë të Enver Hoxhës. Ti nuk e di që në ato filma, dhe kurrë nuk do të mund ta dish, sepse nuk ke jetuar pranë tij, ka momente meditimesh dhe gjendjesh shpirtërore për shumë ngjarje të rëndësishme që kanë ndodhur ato vite në Shqipëri. Ka ngjarje familjare të cilat na përkasin vetën ne, pjesëtarëve të familjes së tij, dhe që ti, të paktën për etikë duhet të na kishe kërkuar leje për transmetimin e tyre. Megjithatë s’ka problem, ne nuk kemi asgjë të fshehtë për të mbajtur, por kërkojmë që të mos abuzosh dhe spekullosh me to, në komentet që bën. Të ka mbetur kamera tek noti që bën Enver Hoxha në pishinë, madje duke e cilësuar edhe stilin e notit. Ti kujton se po e deskretiton, një njeri në moshë, që po bën banjo, në një nga ditët e pakta që ai dilte në plazh. Nuk të shkon mendja, që para publikut dukesh shumë i papjekur me komentet e tua! Po ta kujtoj, Enver Hoxha, asnjëherë nuk ka pretenduar se ishte notar që thyente rekorde. Dhe po e mbyll duke të thënë, se sekuencat më të pafalshme që ke transmetuar, janë ato të ditëve të fundit të jetës së tij. Ato nuk kanë të bëjnë me aktivitetin e tij politik. Ai ishte një njeri, në prag të vdekjes siç janë të gjithë të vdekshmit e kësaj bote. Siç ka qenë edhe nëna jote e ndjerë, disa ditë para se të vdiste. Dhe ti me paturpësi, komenton flokët e paprera dhe të pakrehura, gjithmonë sipas teje. Kështu mund të veprojnë vetëm burracakët.

Gazeta Shqiptare

[shigjeta]

Ftesë për "duel", Fevziu: Përgjigjuni për krimet

"Zonja Hoxha të mos merret me fotografitë e pishinës, mënyrën se si është gjetur i vdekur, por me krimet që mbajnë emrin e Enverit”. Kështu shprehet Blendi Fevziu autori i librit biografik “Enver Hoxha” një ditë pas publikimit në “Gazetën Shqiptare” të intervistës me Teuta Hoxhën, bashkëshorten e Ilir Hoxhës e cila në bazë të materialeve që paraqiti e quante librin biografik. Që në fillim të intervistës Teuta Hoxha u shpreh se nuk do të merrej me anën historike të librit të Fevziut por me atë personalen, pjesë e së cilës ka qenë ajo vetë. Ndërkaq, sot kemi intervistuar autorin i cili sjell opinionet e kundërshtitë e tij në lidhje me këtë debat, sipas tij të nevojshëm.

Intervista e Teuta Hoxhës për shumëkënd që e lexoi duket bindëse pasi është mbështetur në dokumente arkivore, ditarët e Enver Hoxhës, në librat me kujtime të tij dhe Nexhmije Hoxhës duke mos përjashtuar dhe atë vetë që ka jetuar pranë tij. Cili ishte opinioni juaj kur e lexuat intervistën e saj?
Nuk është se unë ndaj të njëjtin opinion me të dhe nuk besoj se ishte një intervistë e mbështetur mbi dokumente. Përkundrazi, zonja Hoxha merrej me detaje, por nuk thoshte asgjë, për asnjë nga dokumentet që përfshin libri. Por për këtë do të flas më pas. Ndihem shumë mirë që zonja Hoxha reagoi dhe kisha tre javë që e prisja këtë gjë. E ftoj atë ta debatojmë këtë gjë edhe në televizione, ku të dojë ajo. Siç e ftoj të shprehet më gjatë mbi këtë subjekt. Ftoj edhe zonjën Hoxha senior, Nexhmijen, që të japë komentet e saj mbi librin. Një subjekt i tillë duhet debatuar sa më shumë dhe kjo do të ishte gjëja më e mirë.

Ju keni shkruar librin biografik për Enver Hoxhën sipas jush bazuar në dokumente ndërkaq, Teuta Hoxha ne intervistën dhënë për “Gazetën Shqiptare” thotë se për 77 vitet e Enverit ju keni paraqitur në libër vetëm 25 dokumente një pjesë e të cilave sipas saj të dyshimta pasi nuk janë me shkrimin e tij?
Unë nuk kam numëruar se sa dokumente ka libri, por ju që jeni në zyrën time tani, mund të shihni më shumë se 1200 fletë dokumentesh që lidhen me Enver Hoxhën. Libri është konceptuar si publicistikë historike dhe librat e shkruar në këtë mënyrë, qoftë nga Misha Glen qoftë nga Simon Montefiore nuk mbyten me dokumente sepse bëhen të vështirë për tu lexuar nga lexuesit. Për shembull, unë i jam referuar disa herë një libri brilant me dokumente për Pleniumin e Beratit të vitit 1944, publikuar nga studiuesit Ndreçi Plasari dhe Luan Malltezi shumë vite më parë. Libri ka me mijëra dokumente, por nuk ka shkuar masivisht tek lexuesit sepse leximi i dokumenteve në vetvete është i vështirë. Në funksion të këndvështrimit të librit serviren dhe dokumentet. Këndvështrimi im është ai i marrjes dhe konsolidimit të pushtetit brenda partisë Komuniste dhe më pas Partisë së Punës së Shqipërisë. Për këtë gjë kam paraqitur një seri dokumentesh. Edhe një prej tyre i vetëm shërben për të kuptuar stilin dhe filozofinë politike të Enver Hoxhës e jo më të gjithë bashkë. Zonja Hoxha merret me rininë dhe fëmijërinë, por nuk thotë asgjë për vrasjet brenda Partisë Komuniste. P.sh, cili është mendimi i Zonjës Hoxha për këtë dokument që Hoxha ka shkruar për Llazar Fundon më 21 shtator 1944, komunist i orëve të para, emigrant në Moskë dhe anëtar i Kominternit:
“Zain e Fundos ta torturoni deri në vdekje dhe pastaj ta pushkatoni. Ti kërkohet të japë shpjegime për këto pyetje: Pse ka ardhur në Kosovë? Kush e ka dërguar dhe me ç’direktiva? Cilat janë qëllimet e Ganiut dhe të anglezëve? Të japë shpjegim për aktivitetin e tij të mëparshëm dhe për tradhtinë e tij. Depozimet e Zaiut na i dërgoni këndej me një njeri të sigurt. Zain e vrisni andej. Enver”.
Ç’thotë zonja Hoxha për këtë letër që Enver Hoxha i çon Gogo Nushit më 8 Qershor 1943:
“Anastas Plasarin as që e kërkuam të vinte këtu, por ju dhamë urdhër që ay të qërrohej sans buit et sans trompettes çfr. pa zhurmë e pa bujë]. Më mos na pyesni [...] Taras”.
Po për këtë letër që Enver Hoxha i dërgon sërish Nako Spiros më 29 shtator 1943:
“Për Anastas Plasarin s’ju kërkuam aspak të vijë këndej, por ta dekorojë vetë atje me një plumb...”.
Po për këtë letër drejtuar Nako Spirus në 4 prill të vitit 1944 në të cilën flitet jo për ndonjë kolaboracionist, por për Kryetarin e grupit Komunist të Shkodrës, Zef Malën:
“Zef Mala të mos shkojë në Kosovë. Përkundrazi, ta dekoroni me një plumb kresë. Ay s’është i mirë dhe duhet të zhduket. Gjeni mënyrën që të mos kuptohet, por edhe një mënyrë që të mos lihet pas dore kjo punë...”.
Ç’mendon zonja Hoxha për këto deklarime të Enver Hoxhës më 25 nëntor 1944 në Pleniumin e Beratit:
“Vija terroriste ishte më e theksuar te Dushani dhe tek Aliu me Lirinë. Në këtë pikë unë isha pasqyrë e Aliut. Kur vinte ndonjë nga fronti, ku thuhej që ky ose ai po vepronte keq dhe vendosnim ta vrisnim. S’kishim një vijë të qartë për këtë çështje. Por edhe raportet na kanë vënë përpara situatave të këqija. Vjen raporti nga Gogoja për Sotir Kondin dhe ne i themi atij që ta vriste. Vjen një raport për Anastas Plasarin e për Zef Malën, ne i japim udhëzim të vriten...”. dhe me këtë tjetrin:
“Me punën tonë, me kaq përgjegjësi që kishim, do të mbështeteshim pa reshtur te Miladini dhe Dushani. Puna jonë ishte si puna e atij nxënësit që për çdo gjë, pyet ose shikon mësuesin nëse ka punuar mirë, ose si duhet të punojë ç...] Për çdo gjë që bënim merrnim aprovimin e Miladinit ç...] Komiteti Qendror ishte i identifikuar me Miladinin dhe Komitet Qendror praktikisht nuk kishte...”.
Ç‘mendon zonja Hoxha si historiane për këtë deklaratë të Gogo Nushit në Pleniumin e Beratit në nëntor 1944, që sa kohë ajo punonte në Arkiva, nuk i lejohej askujt që ta shihte:
“Të gjithë ata që kanë qenë kundërshtarë të politikës tonë, jo kriminelë dhe jokuislingë, ne i konsideronim armiq dhe përpiqeshim t’i zhduknim nga faqja e dheut [...].Me hyrjen e forcave tona në Tiranë janë vrarë 60 njerëz, e kemi listën e tyre. Unë i njoh këta emra dhe asnjë prej tyre s’meritonte të vritej. Jemi të sigurt që do të ketë dhe të tjerë. Numri do të ketë kaluar 100 vetë. Ne kemi menduar se me këto masa do të mbronim fitoren duke vrarë dhe zhdukur armiqtë”.
Ç‘mendim ka zonja Hoxha për këtë deklaratë të Enver Hoxhës në Plenumin e jashtëzakonshëm të KQ të PKSH, në datat 18-20 dhjetor 1946:
“Disa anëtarë partie duan se mos kërkojë populli ç’bëhet me Kosovën. Ne rast se një anëtar partie e ka të qartë vijën, ai e ka të qartë edhe çështjen e Kosovës. Jugosllavia demokratike është më e avancuar, më e përparuar se ne. Interesi ynë është që ajo të jetë e fortë, se me një Jugosllavi të fortë do të ketë paqe në Ballkan. A është në interesin tonë të kërkojmë Kosovën? Kjo nuk është progresiste. Pra, në këtë situatë, përkundrazi, duhet të bëjmë ç’është e mundur që kosovarët të vëllazërohen me jugosllavët”.
Po për këtë deklaratë po të Zoi Themelit në gjyq:
“Nga mesi i vitit 1945 jugosllavët, duke shoqëruar një numër kosovarësh të mobilizuar për në Mal të Zi, i vrisnin në masë rrugës pa pasur faj. Nga ky veprim disa kosovarë mundën të iknin dhe të dorëzohen në organet tona, duke kërkuar mëshirë dhe mbrojtje për të shpëtuar kokën. Ne me shkresa kemi sugjeruar që të dorëzuarit të mos u jepeshin jugosllavëve, se do t’i vrisnin. Mirëpo Koçi Xoxe na urdhëroi që ata të dorëzoheshin. Nga sa jam informuar, të riatdhesuarit, kanë gjetur vdekjen në Jugosllavi...”. Po për deklaratën e Koçi Xoxes që këtë gjë e kishte biseduar dhe kishte marrë aprovimin e Sekretarit Gjeneral?!
Përse Zonja Hoxha nuk thotë asgjë për “pasaktësinë” në kujtimet e Hoxhës lidhur me vrasjen e Qemal Stafës, kur deklaron se natën e fundit ka qenë me të. Gjë botërisht e përgënjeshtruar. Dihet që natën e fundit Qemal Stafa ka qenë me të fejuarën e tij dhe katër militantë të tjerë komunistë.
Përse zonja Hoxha nuk thotë asgjë për vrasjen e Mustafa Gjinishit dhe gënjeshtrën që Hoxha bëri me të. Në një anë e vrau dhe e pranoi vrasjen në pleniumin e Beratit më 1944 dhe në anën tjetër, shpalli ditë zije për të?!
Përse zonja Hoxha nuk thotë asgjë për dy qëndrimet me shkrim që Hoxha mban për Abaz Kupin në fillim kur ishte me të dhe më pas kur iku prej tij.
Përse nuk thotë gjë për dy qëndrimet që ai mban për Stalinin, qëndrim që ndërron 3 herë. Në fillim admirues, pas kongresit të XX kritik dhe pas prishjes me BS sërish adhurues.
Përse zonja Hoxha nuk thotë asgjë me apo pa dokumente për vrasjen makabre të Admiral Teme Sejkos, të goditur deri në vdekje me hunj druri?!
A e di zonja Hoxha se si e zbatuan partizanët porosinë e Enver Hoxhës dhe Marreshallit Tito për torturimin dhe vrasjen e Zai Fundos? E lidhën pas një peme dhe e rrahën derisa i doli shpirti, nën tmerrin e Said Kryeziut dhe togerit Britanik që ishte më ta. Qe një porosi e Hoxhës. Ja si e përshkruan George H. Show Trials: Stalinist Purges in Eastern Europe, 1948-1954. (New York: Praeger Publishers, 1987, p. 7). “In the summer of 1944, he (Lllazar Fundo, shënim i autorit) was arrested by his comrades and beaten to death before the horrified eyes of the British military mission.” Nëse zonja di anglisht mund ta kuptojë se si është përshkruar vdekja e Llazar Fundos, urdhëruar nga Enver Hoxha, në më shumë se 4 libra të botuar në perëndim.
Këto janë vetëm një pjesë e dhjetëra dokumenteve që citohen në libër dhe për të cilat zonja Hoxha nuk jep përgjigje. Përkundrazi, bie në komente të problemeve pa rëndësi si rezultatet e Enver Hoxhës në Lice apo madhësia e shtëpisë së Lindjes së tij. Por edhe këto janë me referenca. Shtëpia e Lindjes i referohet intervistës së shkrimtarit të shquar Ismail Kadare, gjirokastrit si Hoxha, ndërsa për problemin e rezultateve në shkollë po i citoj këtë fragment:
Rezultatet e tij janë dhe në dokumente arkivore të Liceut. Në vitin 1929 (dosja 14) vlerësohet: “Observation: Admis Passable [kalueshëm], admissible [i pranueshëm], po kështu e më 1930. Ka dhe një procesverbal për t’u riprovuar në vjeshtë: “Procesverbal. Komisioni i formuar si mbas telit të Ministrisë së Arsimit me nr. 968/50, dt. 27/9/27 për të provuar të mbeturit kandidatë bursistë për në Liceun e Korçës, i përbërë prej....” Enver Hoxha riprovohet në gjuhë, matematikë, histori, gjeografi, shkencë fizikë..
Po i kthehem edhe një herë thelbit të debatit. Unë nuk i kam cituar gjithë këto gjëra mbi notat e tij, siç kam qenë kundër shokëve të shkollës që e quajnë pa talent dhe pa dhunti. Po, ai nuk dinte të luante futboll, nuk dinte të bënte poezi, nuk dinte të këndonte, por kjo s’do me thënë asgjë. Ai kishte një talent të jashtëzakonshëm politik dhe këtë e përdori me mjeshtri në funksion të pushtetit të tij. Dhe në këtë fakt, nuk e pengon as qenia pa diplomë ose mungesa e studimeve universitare. Këto janë detaje, jo thelbi i problemit.
Ndërkohë, zonja Hoxha duhet të kuptojë se sot jemi në një shoqëri të lirë dhe kushdo mund t’i shprehë lirisht mendimet e tij, mjafton që ato të jenë të argumentuara. Panairi i ri i librit do jetë së afërmi në pranverë dhe le të botojë ajo një libër mbi Hoxhën siç e sheh ajo dhe të shohim reagimin e publikut dhe kritikën për këtë gjë.

Në arkivin e shtetit është shumë i madh fondi për Enver Hoxhën, pse nuk e shfrytëzuat atë?
B.F. Fondi për Enver Hoxhën dhe për regjimin e tij është shumë i madh. Janë më shumë se 44 vjet aktivitet padyshim. Unë kam shfrytëzuar aq sa më duhet në përputhje me këndvështrimin tim. Ju e dini që bëhet fjalë për disa miliona fletë, mendoni se ato duheshin futur të gjitha në libër?! Pastaj është hera e parë që dëgjoj që një autori i thonë pse nuk mendon kështu, por mendon ashtu. Në fakt, unë kam gjetur një kënd shikimi dhe nuk kam menduar vetë. Thjeshtë kam ballafaquar kujtimet e Hoxhës me dëshmitë dokumentare.
Zonja Hoxha thotë që...
Më fal, Zonja Hoxha thotë që ajo disponon dokumente të tjera për Enver Hoxhën. Po i bëj një ftesë publike. Le t’i botojë sot dokumentet që ajo ka dhe që e tregojnë Hoxhën një njeri ndryshe. P.sh në ditarin e Hoxhës në datat 11, 12 dhe 14 Shtator, flitet për dy biseda të tij me Mehmet Shehun. E para kokë më kokë, e dyta në prani të Fiqret Shehut dhe Nexhmije Hoxhës. Ditari thotë:
E premte, 11 shtator 1981.
Thirra Mehmetin nga Korça që ta pyesja për fejesën e djalit të tij me vajzën e një familjeje me plot kriminelë lufte, të pushkatuar e të arratisur. Kjo çështje zien në të gjithë Tiranën, por unë e mora vesh indirekt. Mehmeti e kishte bërë këtë fejesë me plot dijeni. Ky është një gabim i rëndë politik nga ana e tij. Biseda me të është në dorëshkrim në kasafortën time.
E dyta:
E shtunë, 12 shtator 1981.
Bisedë më Mehmetin për problemin e koklavitur të djalit të tij, Skënderit. Biseda me të, është në dorëshkrim në kasafortën time.
E treta:
E diel, 13 shtator 1981.
Bisedë më Mehmetin dhe Fiqireten për çështjen e djalit. Asistonte edhe Nexhmija. Biseda me ta është në dorëshkrim në kasafortën time.
Meqenëse familja Hoxha disponon gjithë materialet e kasafortës së Hoxhës, përse nuk i boton të plota këto dorëshkrime për të kuptuar gjithë shqiptarët se ç‘është biseduar mes tij dhe Mehmet Shehut për një gjë kaq të diskutuar që çoi në eliminimin e Kryeministrit 27 vjeçar?
Përse zonja Hoxha junior dhe senior nuk reaguan kur pjesë të ditarit të Hoxhës u botuan në gazetën “Panorama”, “KJ” e madje edhe në gazetën tuaj?! Përse nuk reaguan kur dokumente si ai i Zai Fundos u vendosën në stendat e Muzeut Historik Kombëtar dhe ndodhet atje prej shumë vitesh?
Nga ana tjetër, të bësh shantazh me ndonjë dedikim të viteve të komunizmit, është t’i rikthehesh filozofisë enveriste të përbaltjes së kundërshtarit. Zonja Hoxha kujton se Vedat Kokona, një njeri fisnik, i paska dhuruar një fjalor me dedikim dhe me lavde për Hoxhën. Po kush do guxonte të bënte ndryshe në vitet ’80? Por Kokona pati kurajën t’i shkruajë dhe t’i botojë kujtimet e tij në vitet ’90 dhe ato janë një burim shumë interesant. Ai nuk e tall, nuk e fyen Hoxhën e nuk e merr nëpër këmbë. Ai jep kujtimet e tij dhe ky ishte gjesti i fundit fisnik që ai bëri përpara ikjes përgjithnjë nga kjo botë.
Natyrisht, unë po flas për një libër mbi kreun e shtetit dhe profilin e tij. Nuk po flas për një individ. Sepse nëse flasim për burracakëri, ajo ka vetëm një shembull. Sjelljen e Enver Hoxhës ndaj Anasatas Plasarit, të cilin e fton me një letër gjithë lajka që të shkojë dhe ta takojë në shtab dhe po me atë korrier, çon një letër tjetër ku ju thotë drejtuesve komunistë, Vriteni rrugës! Si quhet kjo sjellje në gjuhën shqipe?
Dhe e fundit, dokumentet për Enver Hoxhën si edhe filmat për të janë pjesë e Arkivit Qendror të shtetit sepse kanë qenë që në gjallje të tij, pjesë e Arkivit të Komitetit Qendror të PPSH–së. Pastaj a mendohet, e s’mendohet Enver Hoxha në ato filma, a i dhembte a s’i dhembte koka për Shqipërinë, unë s’e di sepse s’jam psikolog.
Nga ana tjetër, insistoj edhe një herë. E ftoj zonjën Hoxha, si dhe zonjën Nexhmije Hoxha, t’i publikojnë çdo ditë komentet e tyre për këtë libër. Nëse ka diçka racionale, do ta përmirësoja me shumë falenderime në ribotimin e ri. Por nëse duan, jam gati të përballem me secilën prej tyre kudo që ato mendojnë.

Në librin tuaj ka edhe momente kur ju i jeni referuar burimeve pa dhënë identitetin e tyre, ndërsa një libër biografik bazohet në dokumente arkivore?
Më gjeni një rast dhe jam gati t’jua pranoj. Burime anonime unë nuk përdorur. Kam përdorur dokumente dhe citime të njerëzve që e kanë njohur. Madje jo gjithë burimet sepse për Hoxhën ka mjaft pasaktësi dhe kanë tentuar ta denigrojnë pa pasur nevojë për këtë.
Nga ana tjetër në pyetjen e parë më duket se ju rendita një seri burimesh arkivore. Nëse doni më shumë gjeni sa të doni në libër. Po ju sjell një shembull që lidhet pikërisht me zonjën Teuta Hoxha për ta ilustruar këtë. Sipas një burimi shumë të besueshëm, eliminimi i Mehmet Shehut ka nisur pikërisht në apartamentin e zonjës Hoxha. Sipas këtij burimi, pasditen e datës 3 apo 4 shtator, kur Enver dhe Nexhmije Hoxha u kthyen nga vizita që kishin bërë tek Mehmet Shehu për ta uruar për fejesën e djalit, gjetën në shtëpinë e tyre, të ëmën e zonjës Hoxha. Ishte kjo që i foli Nexhmije Hoxhës për diskutimet në qytet lidhur me fejesën dhe gjëra grarish si këto. Pas këtij momenti, Nexhmije Hoxha kërkoi të dhëna më të plota për Silva Turdiun dhe fisin e saj. Këtë episod që mund të jetë i vërtetë, unë nuk e verifikoja dot. Pavarësisht besimin që unë kam tek ai burim. Ndaj, nuk e përmenda emrin. Pra, ky është dallimi mes burimeve të citueshme dhe dokumenteve. Ndaj unë kam hequr në libër plot 32 citime që janë dëshmi, por që vërtetësinë e të cilave unë nuk e verifikoja dot.

Pse i jeni referuar vetëm kundërshtarëve të Enver Hoxhës, përjashto Ramiz Alinë duke i dhënë kontekstin e njëanshmërisë veprës suaj?
Në pjesën më të madhe të librit unë citoj Enver Hoxhën dhe Nexhmije Hoxhën. Unë nuk mund të citoj për Hoxhën të tjerë kur citoj atë vetë. Ka më shumë citime të Hoxhës në libër se sa të gjithë kundërshtarëve të tij të marrë bashkë. Edhe Hoxha nuk quhet burim i besueshëm? Hapeni librin dhe mund t’i gjeni vetë.

Në librin biografik të Enver Hoxhës janë prekur shumë pak koha e ndërtimit të socializmit, politikën e jashtme, zhvillimin e artit e kulturës. mbrojtjen territoriale... A e lënë pak mangët këto elemente biografinë e tij?
S’ka qenë as këndvështrimi dhe as puna ime kjo. Unë kam parë raportin e ardhjes në krye të PKSH–së dhe konsolidimit të pushtetit të tij. Nuk kam as aftësinë dhe as kohën të hulumtoj në këto drejtime. Ju siguroj se nëse dikush do të bënte një studim për izolimin, libri do të ishte fenomenal dhe shumë interesant. Nëse dikush do të shkruante për politikat ekonomike të Hoxhës, kolektivizimin, urinë masive, tollonin dhe gjithë mizerabilitetin e një kohe, po ashtu do ishte shumë interesante. Në vitin 1989, Shqipëria ishte zyrtarisht, vendi i 3-të më i varfër i globit. Zonja Hoxha nuk e di këtë se nuk kishte si ta shihte. Por kjo s’është ambicia ime, mund ta bëjë dikush tjetër. Nëse dikush bën një studim për atë që ju e quani mbrojtja e atdheut, mund të ishte interesante të shihje se si miliarda dollarë shkuan për të ndërtuar bunkerë apo vepra të mbetura pa sens si tuneli i Porto Palermos që ka kushtuar sa 35 herë autostrada Tiranë–Durrës. Mbaj mend që në vitin 1989, në Zbor, në Mamurras, në orën 02:00 të natës komandanti i batalionit hynte në fjetore dhe me një megafon bërtiste: Nato dhe Traktati i Varshavës po sulmojnë Shqipërinë. Na ngrinin me vrap dhe ecnim nëpër ca kodra ku shihnim fshatarë të mjeruar që dilnin të punonin tokën pa gdhirë. Po a mund të konsiderohet paranojë dhe idiotësi kjo, kur as NATO dhe as Traktati i Varshavës as kishin ndër mend të merreshin me Shqipërinë.
Pra ka plot gjëra që mund të bëhen libra të jashtëzakonshëm, por mos më kërkoni mua të bëj një libër në javë.
Në fakt ka edhe diçka tjetër që mund të shtoj në këtë drejtim. Unë jam përqendruar tek beteja e brendshme e Partisë Komuniste dhe kontrolli i pushtetit. Unë nuk kam trajtuar raportin e Enver Hoxhës me kundërshtarët e tij politikë dhe masakrimin e tyre që në ditët e para të ardhjes së Hoxhës në fuqi. Duke ndeshur plot dokumente për ato krime, jam ngjethur dhe jam ndjerë shumë keq. Nëse zonja Hoxha do t’i lexonte, dhe unë mund të shkruaj një libër tjetër vetëm për këtë temë, atë s’do ta zinte gjumi nga ato krime të përbindshme. P.sh, ç‘mendon zonja Hoxha si grua, për persekutimin e një gruaje kaq të emancipuar si Musine Kokalari? Ç‘mendon për sjelljen ndaj klerit, që nëse nuk e di, mund ta lexojë në librin e Gjon Sinishtës apo të At Zef Pllumit? Ç‘mendon për sjelljen ndaj nënë Terezës, letrat e plota të së cilës janë ende sot e kësaj dite të botuara?!

Gjatë një bisede që kam pasur me Nexhmije Hoxhën ajo më ka treguar se në momentin e vdekjes infermieri që ka qenë prezent në dhomë pranë saj ka qenë Fahri Bufi, ndërsa në librin tuaj nuk përmendet asnjë burim për faktin se ai është gjetur i shtrirë në tokë?
Po, në versionin e parë të librit, unë kam pasur vetëm citimin e zonjës Hoxha siç e përshkruan ajo në kujtimet e saj. Pastaj dy nga mjekët që kanë qenë atë ditë aty dhe që kanë lexuar dorëshkrimin më kanë thënë se kjo ishte pasaktësi sepse e kanë gjetur të shtrirë në dysheme dhe aty i kanë dhënë ndihmën e parë. Po ç‘rëndësi ka kjo? Nëse Hoxha do kishte vdekur në kolltuk apo në divan do ishte një lider politik më i mirë apo më i keq? Ky është karagjozllëk. Zonja Hoxha duhet të japë pëgjigje për ato që unë thashë më sipër dhe që gjenden të gjitha në Arkivin Qendror të Shtetit.

Pse nuk përdorët kujtimet e Nexhmijes si një burim të mundshëm?
Më vjen keq që ma bëni këtë pyetje, i kam referuar me dhjetëra herë kujtimet e zonjës Hoxha, madje edhe citime direkte të saj dhe këtë e keni në referencat në fund të librit.

Pse keni përsëritur në rreth 20 fotografi që mban kjo biografi të ilustrohet jeta e Enverit në vetëm 2-3 momente si ajo e pishinës dhe i veshur si plaku i vitit të ri. Është tendencioze kjo përzgjedhje?
Sepse ta shohësh Enver Hoxhën me rroba banje apo në një moment relaksi ishte më e veçantë se sa ta shohësh siç e paraqiste Instituti i Studimeve Marksiste–Leniniste. Dhe nuk e kuptoj përse quhet tendencioze?! Nëse një njeri fotografohet duke bërë plazh, konsiderohet që po denigrohet?! Dhe pastaj mos duhej ta vishja unë Enver Hoxhën me fotoshop, apo të jepja po ato foto që janë dhënë me dhjetëra herë. Mund të pyesni zonjën Hoxha se ku qëndron tendencioziteti në fotot me rroba banje? A e di zonja që ka ikur koha kur po të dilje me flokë të gjata dhe me pantallona të ngushta ndëshkoheshe. Le të hapë një adresë në Fb dhe të shohë se si i postojnë fotot e tyre të gjithë njerëzit.

A mund të bëhet një biografi si e Enverit në tre muaj?
Nuk është bërë në tre muaj dhe kjo është e pasaktë. Ka filluar në verën e vitit 2009 në mënyrë sistematike dhe është shkruar në 3 muaj në verën e këtij viti. Procesi i shkrimit është gjë tjetër. Puna kërkimore ka qenë dy vjet, por interesimi për të është shumë më i gjerë, ka nisur që në fillim të viteve ’90, kur unë kam skeduar gjithë rrëfimet për të, gjithë dokumentet që botoheshin, gjithë deklaratat dhe shënimet. Pra në thelb është një punë 20-vjeçare e konkluduar në 3 vite dhe e hedhur në letër në 3 muaj.

Ju keni pasur një histori të gjatë persekutimi në familjen tuaj, e bën kjo të njëanshëm biografinë që keni shkruar për Enver Hoxhën?
E para nuk kam pasur ndonjë histori kaq të gjatë persekutimi sa thoni ju dhe as e kam përmendur këtë gjë ndonjëherë. Nuk e kam përmendur as në fillim të viteve ’90 kur të gjithë ulërinin me të madhe që ishin të persekutuar. Po, familja ime ka qenë kundër regjimit komunist, por asnjë prej prindërve të mi s’ka bërë as burg dhe as internim. As gjyshi. Në këtë drejtim kemi qenë shumë më me fat se mijëra familje të tjera që ai regjim i masakroi, shumë më me fat se mijëra familje, fëmijët dhe prindërit e të cilave u pushkatuan me apo pa gjyq apo vdiqën në burgje. Familja ime ishte kundër regjimit komunist dhe unë e them se jam krenar për këtë. Të parët e mi janë firmëtarë të aktit të pavarësisë, ministra dhe deputetë të qeverive të para shqiptare, që për arsye politike, u konfrontuan me Mbretin Zog dhe u tërhoqën në jetën private. Kjo me sa duket i shpëtoi sepse kur komunizmi erdhi në fuqi, ata kishin kohë që s’ishin më aktiv. Por unë e them. Stërgjyshet e mia, besonin se ai ishte një regjim kriminal dhe unë jam krenar sot, që bindja e tyre, është edhe ajo e historiografisë shqiptare në unison.

Rezarta Delisula - Gazeta Shqiptare

[Duaje Siveten]

Tema eshte shume, shume e madhe per nje Blendi Fevziu - nuk e bluan dot ai, ndonese ka fituar "akses" ne mjaft dokumenta "te ndaluara" arkivore.

Edhe thirrja qe iu ben familiareve te pergjigjen per krimet e dulles eshte krejt e pavend dhe e kote.

Edhe libri, edhe dokumentari jane pjese e tymnajes sigurimso-puniste ...

[peshkaqeni33]

Toptani vdiq si qene shtrire rrugeve te Parisit.
Fejziu ben mire te shkruaj Biografin e nje funderine si Toptani mbeturine gjenetike e te cilit eshte. E ka ne gene ky Fejziu te punoj per ate qe paguan me shume.

Kur do shkruajme nje histori te drejte pa idiotizma si nga njeri krah ashtu edhe nga tjetri.

[BlueBaron]

Peshko i njef Toptansit ti ??? Kontin Iljaz Toptani te GB e njeh ???


Ik e vendos ndonje tufe karafila te vorri dulles.

[BlueBaron]

Tema eshte shume, shume e madhe per nje Blendi Fevziu - nuk e bluan dot ai, ndonese ka fituar "akses" ne mjaft dokumenta "te ndaluara" arkivore.

Edhe thirrja qe iu ben familiareve te pergjigjen per krimet e dulles eshte krejt e pavend dhe e kote.

Edhe libri, edhe dokumentari jane pjese e tymnajes sigurimso-puniste ...

Kush e di si te dridhet mjekra kur e quan Dull ... He ça ben "ideali partise".

[shigjeta]

Rrefimi ndryshe i Blendi Fevziut, per "Enverin", "Opinion", familjen dhe jeten

Gazetari dhe shkrimtari Blendi Fevziu rrefehet ne nje interviste per Ilva Taren ne emisionin "Tonight" ne Tv Ora News. Flet per librin e fundit, emisionin qe drejton prej 15 vjetesh e shume te tjera

Ishte nje nga qellimet tuaja te provokonit me kete liber per Enver Hoxhen?

Jo, nuk e kisha menduar keshtu. Do te kishte qene nje ide shume e mire, sepse eshte nje ide marketingu, qe te provokoja me kete liber. Megjithese, ne pergjithesi, nuk eshte se e kam ne stil provokimin. Por, eshte krejtesisht nje rastesi. E kam thene disa here dhe s'do te doja ta riperseritja. E gjitha ka qene rastesi e nisur nga disa imazhe filmike, tentativa per te shkruar nje dokumentar, meqenese une i kam ezauruar te gjitha format e shprehjes se jetes se Enver Hoxhes. Kam pasur nje seri prej tre emisionesh ne vitin 2004, dosje te Enver Hoxhes. Kam pasur gjithashtu, nje emision me dosje te perqendruara, qe i takon 100-vjetorit te lindjes se tij. Kam pasur nje seri emisionesh te raporteve te tij dhe kryeministrit Mehmet Shehu. Pra, ato pjese qe mund te konsideroheshin me misteriozet te periudhes se komunizmit ishin ezauruar. Kishte mbetur pjesa roze qe nuk ekzistonte, nuk kishim ku ta gjenim. Gjetja e disa materialeve filmike ne arkivin e tij, qe e tregonin ate ne momente qe s'ishin pare kurre per shqiptaret, pervec Enver Hoxhes te kuruar, shtetar qe shfaqej ne filmimet e Kinostudios Shqiperia e re, keto ishin disa filmime te ndryshme. Tentativa per te shkruar nje skenar, sepse une nuk mund te jepja vetem nje jete roze, sepse ti nuk e njeh. Blloku ka qene nje strukture e mbyllur, qe nuk dilte dhe pothuaj, nuk kuptohej asgje. Edhe sot, 20 vjet me pas, nuk ka asgje thelbesore per jeten atje dhe vendosa qe te cirrja dicka me shume nga dokumentet dhe nga dokumenti ne dokument, rashe ne disa dokumente qe me befasuan.

Me lejoni ta nis me nje date, qe dhe ne kujtesen tuaj besoj ka mbetur. 11 prilli i 1985-s. Keni qene ne ate kohe 15 vjec, gjimnazist i "Partizanit" dhe lajmin, me sa me thone miqte tuaj, e keni marre nga nje profesor i matematikes. E kujtoni si e keni mesuar, si ka vdekur Enver Hoxha?

E mbaj mend shume mire ate dite, per nje rastesi shume te cuditshme. Une jam nje njeri shume i rregullt dhe te vetmen parregullsi, kisha qe harroja celesat e shtepise. Dhe meqenese duhet te dilja ne mengjes dhe nuk gjeja celesat e shtepise per te mbyllur shtepine, kjo ishte nje gje qe me perseritej 2-3 here ne dite. Mbaj mend qe ate dite, nuk gjeja celesat dhe isha ne rrezik te humbisja oren e pare. Kur i gjeta celesat, mbaj mend qe ishte ora 8 pa 5 minuta. Me duheshin me shume se 5 minuta per te arritur ne shkolle dhe kur mberrita kisha menduar dhe genjeshtren qe do i thosha profesorit dhe s'mund t'i thosha qe s'gjeja celesat. Kur mberrita, vura re qe kishte nje lloj qetesie te cuditshme dhe ne nje moment, pati nje mesuese, qe ishte shume e shendoshe, e cila gati-gati beri nje vrap balerine, u shfaq ne dere dhe i bertiti mesuesit tim: "Urgjent, ka dicka te jashtezakonshme, dil perjashta". Filloi nje alarm qe ne nuk e kuptonim, nga dritarja e klases vura re qe vitet e treta dhe te katerta qe benin zbor ne ate kohe dhe ishin diku ne Politeknikumin "7 Nentori' ose Harri Fultz sot, po ktheheshin me uniforma ushtarake njeri pas tjetrit. U kuptua qe dicka e cuditshme kishte ndodhur dhe ishte ky moment, qe po diskutoja me nje shoqe te klases. Mbaj mend dhe biseden tani. Po diskutoja me nje shoqe te klases, duke diskutuar nje ceshtje qe lidhej me pune shkembimi dollari. Dollari atehere per te arratisurit shkembehej me 20 lek, per ata qe nuk ishin te arratisur me 70 lek dhe nje moment, profesori hyri dhe tha ka ndodhur dicka shume e rende, dicka shume e dhimbshme. (shfaqen foto ne ekran) Me thote profesori: "Shoku Enver eshte ne gjendje te rende e po nderron jete". Ky ishte moment, mbaj mend qe nje pjese e klases time, vinim nga e njejta lagje, qe cuditerisht e kishim kontestuar komunizmin me heshtje, pa asnje gjest, po ne bisedat nen ze nuk e donin. Vinin nga nje klase e mesme, kryesisht qe kishin qene punonjes te administrates se mbreterise, tregtar te mesem dhe vegjel, te cilet e kishin kontestuar komunizmin per problemin e prones, jo per problem ideologjie. Ai u kishte konfiskuar pronat, iu kishte prishur jeten e tyre dhe ata e urrenin komunizmin. E vura re qe shumica e shokeve te klases filluan te flisnin "pesh pesh", dicka ne vesh.

Po, cfare ndjesie pate? Cfare ndjeve?

Une, personalisht? Kenaqesi te jashtezakonshme!

Qe ne ate moshe, 15 vjec? Ka te beje familja?

Une vija nga nje familje qe e urrente komunizmin, ishte nje familje qe nuk pati ndonje perballje te menjehershme. Une e kam thene disa here te tjera, familja ime ishte nje nga familjet me te pasura dhe rendesishme te Shqiperise se mesme. Babai im vinte nga nje familje shume e rendesishme e Korces dhe Pogradecit, pra te dy prinderit e mi ishin familje qe e kishin kontestuar komunizmin, sidomos nga familja e nenes me te cilen une rrija. Shumica e paraardhesve te saj kishin qene protagoniste ne politiken shqiptare ne vitet 1912-1924, ne shpalljen e Pavaresise, ne ato vite ku filloi jeta politike shqiptare. Po mbas vitit 1924, ishin shnderruar ne kundershtare te Mbretit Zog, kundershtare per probleme te politikes se brendshme dhe ishin terhequr ne jeten e tyre personale. Kjo i shpetoi ne nje fare mase pas luftes, meqenese nuk kishin qene aktiv ne periudhen e Mbretit Zog. Ata u konsideruan thjesht njerez qe iu konfiskuan pronat, po jo te angazhuar politikisht kunder regjimit komunist. Por, ama, une jam rritur me dy stergjyshe, te cilat kishin studiuar ne Vjene dhe Itali dhe njihnin ne menyre perfekte jeten e ketyre vendeve, sidomos te Vjenes, per te cilen flisnin vazhdimisht. Kishin nje urrejtje per komunizmin, jo me gjeste, ishte urrejtje qe shprehej, madje, me stilin e jetes se tyre qe gjithmone ne nje orar te caktuar pinin caj, gjithmone e benin jeten e tyre duke mbledhur njera-tjetren, duke shperndare librat e tyre ne gjuhen gjermane me germat gotike. I mbaj mend ende tani. Vazhdimisht me flisnin per Enver Hoxhen, mua, personalisht, me nje lloj mllefi dhe nje lloj percmimi. Mbaj mend qe paralel me kete, ishte kujdesi i madh prinderve te mi, madje, ndonjehere per te mos thene fjalet qe thoshte gjyshja me thoshin: "Mos i ver re se ato jane dhe plaka, nganjehere thone dhe gjera qe s'kane vlere", nga frika qe une mund te thosha ndonje gje jashte.

Po per shkak te kesaj prejardhjeje kishit menduar qe do te kishit marredhenie personale me Enverin, e keni takuar ndonjehere?

Jo, nuk e kam takuar ndonjehere. E mbaj mend momentin e pare kur e kam pare. Ishim ne klasen e shtate kur na cuan per parakalim ne 1 Maj. Gjithmone, klasat e shtata a te teta merrnin pjese ne parakalim. Mbaj mend qe ne ishim grupi i fundit, ne ishim grupi i pioniereve. Ka qene viti 82 ose 81 dhe grupi i pioniereve hynte me disa bluza te bardha dhe pantallona blu me lule letre. Mbaj mend qe ne momentin qe po shkonim, se na mblidhnin qe ne 5 te mengjesit dhe ne na binte te parakalonim ne oren 12 e 30, pasi kishim 7 ore qe rrinim te Korpusi duke luajtur dhe vrapuar me njeri-tjetrin. Llogarit! Femije 12-13 vjec qe nje moment qe shoket e mi, qe deri ne ate moment ishin te lirshem, u ndie nje tension. Thoshin: "Shtrengoji radhet, ngriji duart". Po afroheshim afer tribunes. Ka qene momenti i pare, kur e kam pare ne tribune. Per here te fundit, kam pare ne ate qe ka qene dalja e tij e fundit publike. E mbaj mend dhe kete detaj, ma ka kujtuar madje, Lorenc Vangjeli, i cili per nje rastesi, ishte ngjitur me mua ne rresht, sepse ne ishim shoke klase ne gjimnaz. Ishte Parada e 40-vjetorit te Clirimit te Shqiperise, ne 29 nentor 1984. Ne momentin qe ne po afroheshim, Enver Hoxha nuk qendroi deri ne fund ne tribune dhe ne pame imazhin e tij nga nje lloj distance, qe po largohej, nderkohe qe kuadrati i fundit po vinte, qe ishte kuadrati i djemve te vitit te pare te gjimnazeve. Ky ka qene imazhi i fundit. Pastaj une nuk pata fat te marr pjese ne homazhe per Enver Hoxhen, fat quhej ne ate kohe, por, per fatin tim te mire, sot nuk mora pjese, sepse te shkolla jone ndodhi nje zenie mes dy vetave ne momentin qe prisnim prej disa oresh per te shkuar ne radhe dhe momentin e fundit, na perjashtuan si shkolle.

Sa ka ndikuar prejardhja familjare ne raportin qe krijuat me personazhin ne liber? A ka ndikuar ne mbajtjen e nje qendrimi te ftohte ndaj tij apo keni qene me i njeanshem?

Ne 20 shkurt 1991, mbaj mend qe nga godina ku zhvillohej greva e urise, degjova krisma dhe vrapova poshte rruges se Liceut. U gjenda atje ku u rrezua busti. U ktheva dhe i dhashe lajmin i pari studenteve te greves se urise. Ky ka qene nje moment triumfi. Une kam pare ne ate kohe, gjithe Tiranen qe entuziazmohej dhe pa e nxjerr njeri me zor. Ishte nje shperthim entuziazmi dhe ky kapitull i raportit personal, u mbyll. E dyta, vjen raporti profesional, pra ai eshte i ndryshem. Ju jeni gazetare. Ju mund te keni ndjesite tuaja, po i quaj, qofte edhe afrimitetet politike. Nje moment te caktuar mund te preferoni dike, edhe nese s'keni bindje te rrenjosura, sepse jeni pak me e lirshme. Mund te kete nje person ose politikan qe e admironi me shume, qe e gjeni me te kendshem, me te zgjuar, me te thelle, me argumentues sesa tjetrin. por kjo s'do te thote qe ne nje emision kundrejt ketij qe keni nje lloj simpatie, do te silleni me mire apo me keq se ndaj nje tjetri qe mund t'ju jape antipati. Une kam 15 vjet qe bej emision. Kam 20 vjet gazetari dhe me qellon per shume njerez qe kam antipati personale, te jem i detyruar t'i marr ne emision, t'i respektoj, trajtoj. Pra, ndarja e personit nga profesioni, jane celesi i suksesit te nje gazetari. Mund te jesh nje gazetar i angazhuar, por do te marresh koston e angazhimit tend. Keshtu qe tek Enver Hoxha, nuk besoj qe ka ndodhur kjo. Madje, ka, bere nje gje te cuditshme qe gati-gati u befasova. Lexova te gjithe veprat e tij, nga te cilat shume mu duken qesharake, shume mu duken interesante, sidomos pjeset qe lidhen me femijerine dhe rinine e tij. Por lexova dhe shkrimet e atyre qe quhen kontestuesit e Enver Hoxhes, sidomos kujtimet e njerezve qe e kane njohur apo mendohet qe kane qene ne nje moment te caktuar, te cilet pas vitit 1990, i lexova me vemendje dhe vura re qe pjesa me e madhe e tyre jane kujtime banale, naive dhe jo realiste. Dhe kjo me beri te ndihem me keq dhe ta ridimensionoj vetveten, per te mos perseritur kete fenomen, qe ishte i justifikueshem, pasi vinte nga nje paragjykim i plote i personazhit.

Nese do t'ju riktheja dhe njehere ne lekuren e adoleshentit te asaj kohe, mendoni se keni bere ne kete menyre nje forme hakmarrjeje tuajen personale dhe brezit qe ju perfaqesonte, ndaj Enver Hoxhes?

Nuk besoj qe kam bere hakmarrje, pasionet te njeriu ftohen. I sheh gjerat me nje lloj distance, nje lloj analize, nuk mbetet me pasioni qe dominon dhe sidomos, keto vitet e fundit, pjesa me e madhe e parjes se Enver Hoxhes, nuk eshte me personazhi. Kam lexuar pjesen me te madhe te librave politike, kam lexuar nje numer te madh librash per Stalinin, kam lexuar disa libra per Cercillin, megjithese duken si dy personazhe shume te kundert me njeri-tjetrin. Kam tentuar ta shoh Enver Hoxhen ne kontekstin e ketyre librave, ne kontekstin kohor te tij. Krahasimi me Stalinin ka qene interesant, me shume e kam pare si nje lloj analize sesi pasioni. Nese me pyet per pasionin, mund te them me kollaj se pasioni im me rinine, me gjithcka ka mbetur pa thene, une me shume e kam shprehur ne romanin qe kam botuar "Hiri i Vullkanit" sesa ne librin e Enver Hoxhes, sepse pavaresisht se ti ke nje antipati per nje personazh ne moshen 13-14-15-vjecare, njeriu ka pasione te tjera. Politika nuk e intrigon kaq shume. Udheheqesit nuk i duken kaq te rendesishem, sa nje njeriu qe ka jetuar 30-35 vjet ne komunizem. Brenda atij adoleshenti mbetet nje lloj sensi percmimi. Kur ia kam thene dikur nje te ndjeri, Perikli Teta, ai u befasua. Nga vitet e komunizmit, megjithese une kam dal ne moshen 21-vjecare, nuk mbaja mend asnje pervec Ramiz Alise dhe Adil Carcanit. Vitin e fundit te fakultetit, ndersa rrinim nje dite dhjetori ose janari, te bordura para Hotel Dajtit, nje prej atyre djemve eshte deputet ne Parlament sot, tha qe: "Une jam gati te jap 500 leke, kush shkon t'i heqe kasketen atij xhajes". Ishte nje burre rrumaduc qe po ecte. Doli dikush tha: "Ia heq une". Me ftoi edhe mua. Pasi beme 20 metra, dikush na thirri: "Mos mo,- tha,- se eshte Hekuran Isai, ministri i Brendshem". Nuk kishim asnje njohje, te rinjte ishin indiferent nga kjo ane.

Emrin e deputetit nuk do na e thoni?

Jo, eshte nje deputet i P.S.-se.

Ju thate, pak me heret, sesi ju lindi ideja, sesi rate ne dokumentacionin qe gjetet persa i takon librit. Po perpara se te shkojme atje, pse u more me jeten e Enver Hoxhes, qofte edhe 100-vjetorin e lindjes. Ju duk si personazh interesant profesionalisht?

Profesionalisht po, eshte intrigues. Eshte gjysma e historise se shtetit shqiptar. Eshte nje histori misterioze. Diktatura i ngjan nje bunkeri te mbyllur, i ngjan pak a shume asaj piramides qe ti nuk i di labirintet, qe nuk i di kurre per te cuar te varri i faraonit dhe befas, kur ti zbulon nje rruge qe mund te te coje deri ne gjysmen e labirintit, ti ecen me vrap, i sigurt qe eshte nje rruge qe do te te humbe nga syte ne momentin e pare. Kjo ndodh gjithmone. Ka nje vemendje te jashtezakonshme. Ne e kemi shoqeruar ne vitin 2008 me nje sondazh gjigant me call-centera, per te pare raportin e publikut. Duhet te kete pasur nje numer prej dhjetera mijera telefonatash dhe sms-she per te pare sesi duhej pare ajo kohe, negativisht apo pozitivisht dhe ishin 93 % pozitivisht dhe vetem 7 %, pozitivisht.

U ndikuat nga nje sondazh?

Jo, ky ishte me shume nje kuriozitet per t'u pare. Ne mos gaboj, kane qene rreth 80 000 telefonata dhe sms, sepse ishin 2 call center qe na kane ndihmuar, pervec numrit tone. Kjo ka qene e gjitha, nuk ka pasur ndonje gje. Po intriguese eshte ceshtja e liderit politik. Enver Hoxha ende ka shume bashkekohes gjalle. Shume njerez qe kane kaluar jeten e tyre nen drejtimin e tij dhe ende jane kurioze. Ju mund te shihni kuriozitetin qe ngjall Stalini i fundit i Montefiores "Ne oborrin e carit te kuq". Nje nga librat me te shitur te shekullit i takon Stalinit. Pak njerez qe mund te kene jetuar ne kohen e Stalinit. Nuk eshte Enver Hoxha qe ka vdekur 30 vjet pas Stalinit.

Si i keni gjetur dokumentet?

Ka qene nje rastesi. Nuk i kam gjetur une, i ka gjetur gazetarja Desada Metaj teksa kontrollonte vazhdimisht ne arkivin qendror te shtetit. Ajo gjeti disa materiale filmike qe nuk transkriptoheshin ne versionin e sotem video. Ne momentin qe ne i morem, beme disa perpjekje midis institucioneve te huaja, derisa nje moment ne arritem ta perkthejme, pra t'i kthejme ne sistemin e sotem. Ishin rreth 36 ore materiale filmike, kryesisht zyrtare dhe personale te Enver Hoxhes, pjese e fondit te arkivit te Partise se Punes se Shqiperise. Keto materiale vlenin per te ndertuar nje dokumentar. Keto materiale i kam mbajtur 2 vjet, pasi nuk gjeja nje kendshikim te dokumentarit dhe duke mos pasur nje kend, kerkova ne dosjen time te Enver Hoxhes. Ne qofte se ju do te vinit sot ne zyren time do te shikonit qe ka nje paradhome, nje etazher, nje biblioteke ku jane vendosur dosje te tera mbi te cilen eshte shkruar "file" te Enver Hoxhes, Mehmet Shehut, Edi Rames, Sali Berishes, Ismail Qemalit, Ahmet Zogut. Qe jane dokumente, por edhe rrefime gazetash, qe une i skedoj per t'i pasur. Tani, natyrisht, eshte skedari elektronik. Hapa skedarin tim per Enver Hoxhen, gjeta dy-tre materiale interesante qe i kisha pare, por nuk i kisha pare me ate sy dhe duke kerkuar ne Arkivin Qendror te Shtetit brenda dokumenteve, ishin dhe dokumentet e arkivit privat te Enver Hoxhes. Nje pjese e tyre nuk ishin perdorur ndonjehere, nje pjese ishte perdorur. P.sh: Dokumenti per Llazar Fundon ndodhet ne Muzeun Historik Kombetar prej mese 10 dhjetesh. Po askush s'kishte treguar vemendjen e duhur, sic ndodh shpesh ne muzeume, ku gjerat mbeten pa vemendjen e duhur dhe isha duke i perpunuar, kur mberriti Montefiore ne Shqiperi. Ai erdhi per nje interviste ne zyren time dhe me pas, u ngjitem lart per te pire nje kafe ne zyre dhe ai po me pyeste per Enver Hoxhen. Me pyeti: "A ka nje biografi anglisht te Enver Hoxhes? Ia shpjeguam qe nuk kishte. Fahri Balliu ia kishte thene me pare dhe ai tha qe si ka mundesi qe 20 vjet nuk keni nje biografi te Enver Hoxhes dhe eshte nje gje qe duhet bere. "Ju s'e paskeni as shqip,- tha,- po duhet te ishte anglisht". Dhe une i thashe qe kam nje dokument dhe i tregova dokumentin ku Enver Hoxha thote: "Te vritet Llazar Fundo, te torturohet deri ne vdekje, pastaj ta vrisnin". Ai u befasua. Nuk kam pare befasim te atille. Me kerkoi t'ia perktheja. Me tha: "Eshte me doren e Enver Hoxhes?". "Po". "Ky dokument vlen nje liber", me tha ai. Me tej me tha se kish qendruar dy vjet duke kerkuar ne arkivat e Stalinit dhe se nuk kish gjetur nje dokument qe Stalini te shkruaje me doren e tij nje gje te tille, ekzekutimin e nje njeriu te afert. Duke kerkuar gjetem 13 dokumente te tilla. Kam pershtypjen se duke vazhduar te kerkohet, do te dalin edhe dokumente te tjera.

Zoti Fevziu, si shpjegohet, nuk kane pyetur me pare, nuk jane interesuar historianet per t'i marre keto dokumente?

Jo, me siguri i kane marre.

Kane pasur akses apo jo? Te gjithe mund te hyjne ne arkiva?

Kane pasur dhe nje pjese e dokumenteve qe une referoj ne liber, jane botuar ne nje volum tjeter. Dokumente ndoshta shume thelbesore te ketij libri jane botuar ne nje liber "Politika antikombetare e Enver Hoxhes ne plenumin e Beratit" nga Ndricim Plasari dhe Luan Malltezit.

Pra jane dokumente qe jane botuar dhe me pare?

Po, por qe kane kaluar pa vemendje. Per shembull, une mund te kem pyetur me dhjetera vete, gazetare, historiane qe e kane lexuar, por ama eshte liber dokumentar. Eshte nje liber qe mbledh vetem dokumentet, nuk i ka faksimile, po i ka te riprodhuara. Jane libra qe jane veshtiresisht te lexueshem. Ka ndryshuar pak stili i te shkruarit historik sot ne bote dhe ju duhet ta njihni kete.

A mendoni se mund te behet nje biografi per Enver Hoxhen, nderkohe qe me ligj ne Shqiperi, nuk jane hapur ende dosjet e Partise se Punes, Ministrise se Mbrojtjes, dosjet e bashkepunimit? A eshte e mundur qe te behet nje biografi e qarte per Enver Hoxhen, duke mos pasur gjithe informacionin ne dispozicion?

Dosjet e bashkepunimit nuk kane lidhje me Enver Hoxhen. E para: Biografite nuk behen duke pasur te gjithe informacionin, behet nje biografi, kur del nje informacion tjeter updatohet. Behet nje biografi tjeter, sepse me kete logjike kjo nuk duhet te vlente, madje kjo do te ishte nje nga absurditet me te medha qe lindin. Sepse, per shembull, biografia e pare per Hitlerin eshte botuar ne vitin 1938 ne France, qe nuk kishte asnje dokument. Biografia e dyte eshte botuar ne 1943 ne kulmin e luftes me SHBA.

Jane quajtur biografi?

Sigurisht. Biografi, monografi, jeteshkrim jane e njejta gje. Ketu duket sikur eshte nje debat i madh. Sot ne bote nuk ekzistojne me keto terma.

Ju vjen keq qe debati eshte perqendruar ketu? Pse eshte quajtur biografi?

Ja po e quaj liber. Cfare diference ka?

Do te doja nje koment per nje nga komentuesit: "Nuk mund te jete i besueshem Fevziu, sepse ka bindje te hapura te djathta".

Po, padyshim qe i kam bindje te hapura te djathta. Keto s'kane lidhje me profesionalizmin tim. Domethene, me te shkruarin.

As me pasqyrimin e tyre ne liber?

Padyshim, mund te shkruash neser qe po te shkruash per nje person te djathte, do te thote qe do te shkruash detyrimisht pozitivisht?! Ne qofte se do te kishte nje person, per te cilin une do isha i intriguar dhe do te kisha nje lloj nxitjeje, ose po e quaj tentancion per te shkruar, padyshim do te shkruaja per Ahmet Zogun, po te jete puna per raportin. Eshte nje figure shume interesante, po padyshim qe nuk do te thosha vetem fjale pozitive.

Z. Fevziu, pse e quajtet biografi dhe nuk i gjetet nje emertim tjeter qe ndoshta do t'ju kishte shkaktuar me pak probleme?

Eshte nje biografi e Enver Hoxhes.

Eshte nje biografi e pare ne kendveshtrimin qe keni zgjedhur ju ta tregoni?

Se cilin kendveshtrim zgjedh per te treguar, kjo varet nga autori. Kjo ndodh ne reminishencat e kohes se komunizmit, qe kishte nje biografi qe ndertohej nga Akademia e Shkencave dhe qe quhej biografia zyrtare e shokut Tito, biografia zyrtare e shokut Stalin. Sot nuk ka. Biografite, monografite, jeteshkrimet, ti mund te perdoresh cilendo nga keto fjale. Ato ndertohen mbi bazen e nje kendveshtrimi qe ti ke. Kjo eshte nje biografi qe e merr Enver Hoxhen qe nga lindja, por qe fillon te marre peshe ne vitin 1941, kur ai vjen ne pushtet ne krye te partise komuniste dhe mbyllet ne 1985, me vdekjen e tij. Kendveshtrimi qe une kam zgjedhur eshte beteja e brendshme qe ai ka bere per te ardhur ne pushtet. Ardhja ne krye te Partise Komuniste, konsolidimi i pozitave, dominimi i plote i kesaj partie dhe eliminimi i njerezve te tij te afert. Nga mijera e mijera biografi te Stalinit rreth 62 per qind tyre lidhen me dominimet e brendshme te tij ne parti, por ka te tjera qe lidhen me raporte te tjera te Stalinit, me krizat e urise, me raportet e Stalinit me Hitlerin.

Teuta Hoxha nuk ka folur per kameren, por ka thene se ju nuk duhet ta kishit quajtur biografi vepren...

Une e kam kerkuar disa here zonjen Teuta Hoxha. Zakonisht kur ke nje raport per te bere, me nje kritike eshte mire te perballesh. Kjo eshte nje bote e hapur dhe idete eshte mire te ballafaqohen sesa te thuhen pas kamerave. Une kam nje korpus dokumentesh, marre nga Arkivi i Komiteti Qendror. Kam nje sere referencash, te cilat rreth 90 % te tyre i kam skeduar dhe 10 % i kam ruajtur sepse i kam nga persona me integritet politik. Ndonje perjashtim ben Beqir Ajazi dhe ndonje tjeter. Te gjitha keto dokumente qe mbeten thelbi i kendveshtrimit tim, i sjellin publikut nje shikim ndryshe nga ai qe ka pasur me pare per Enver Hoxhen. Ketu duhet te kemi parasysh nje gje, sepse po keqkuptohemi pak. Nje liber kush do, e lexon, kush nuk do, nuk e lexon. Qe do te thote se ketu nuk mungon nje liber per Enver Hoxhen dhe ta zeme se ka dale nje liber qe eshte kunder Enver Hoxhes. Ketu ekzistojne te gjithe librat pro Enver Hoxhes qe i ka shkruar zonja Hoxha keto 20 vjet, ne nje Shqiperi te lire, po ashtu i ka shkruar vete Enver Hoxha, kur mund te shkruante cfare te donte dhe ta bente veten si te donte. Kush do dhe ka qejf te njohe te verteten qe shpreh Enver Hoxha, lexon librat e tij.

Z. Fevziu, pretendimi eshte qe libri mund te ishte quajtur rrefim i nje gazetari dhe jo biografi. Sepse biografi mendohet qe eshte figura komplekse e dikujt qe duhet sjelle nga nje autoritet shkencor.

Kush e thote kete? Ne fjalorin e gjuhes se sotme shqipe, biografi eshte jeteshkrimi i jetes se nje personi.

Nusja e djalit te Enver Hoxhes pretendon se libri juaj eshte i paguar?

Kush do te m'i jepte keto para?! Kjo eshte gjuha tipike qe eshte perdorur nga agjenti i imperializmit. Po shihja dokumentarin qe po pergatisim tani, madje kam qeshur me lot ne nje moment, sepse po shihja denimin ndaj Todi Lubonjes, te cilin e bene agjent te Moskes, Uashingtonit, Beogradit, Parisit dhe te Bonit. Histori kot.

Zonja Hoxha thote gjithashtu se nuk ka fakte, i pavertete dhe nje liber i ndertuar mbi fantazi?

Familja Hoxha te marre nje dokument e te dale e te thote qe ky dokument nuk eshte i vertete. Zonja Hoxha thote se kam 25 dokumente. Une mendoj qe kam me shume sepse s'i kam numeruar. Por le te marr nje nga keto 25 dokumentet dhe te thote qe nuk eshte i vertete. Bota eshte e hapur dhe e lire. Te vije e te perballet me mua ne studio qe nga e juaja dhe ku te deshiroje ajo. Thelbi i librit qe kam shkruar jane dokumentet. E dyta, une kam marre kujtimet e Enver Hoxhes dhe njeriu qe citohet me shume ne liber, eshte Enver Hoxha, rrefimet e tij. Ju jeni gazetare dhe e dini se kur shkruan dicka duhet te jete i kujdesshem, sepse dhe gazetari kap pjesen me delikate te nje rrefimi. Rrefimet i kam ballafaquar me dokumentet. Zonja Hoxha te dale, te me hedhe poshte, qofte edhe nje dokument.

C'pyetje do t'i benit Enver Hoxhes po ta kishit te ftuar ne Opinion?

Nuk e mendoj dot, se duhet ta vendos ne kohe. E para, duhet te ishte Enver Hoxha i sotem, keshtu qe do i beja pyetje nga te sotmet. Nuk mund te implementosh Enver Hoxhen e asaj kohe dhe ta sjellesh ne studion e Opinionit sot. Ja do ta pyesja sot, p.sh. pse u perjashtua Kastriot Islami ose pse u c'regjistrua nga Grupi Parlamentar i PS-se?

Jeni nje nga emrat me influente te gazetarise shqiptare.

Fjala influent eshte pak inflacion.

Nuk me duket dhe aq inflacion, po te kihet parasysh kontributi dhe angazhimi juaj ne marredhenie me gazetarine, politiken dhe sidomos, teleshikuesit. Ne '91 keni qene student per gjuhe letersi shqipe. Si ndodhi qe u bete gazetar?

Nuk kisha asnje plan per t'u bere gazetar dhe e kam thene disa here dhe shume prej shokeve te mi, per te cilet mund te flas, nuk kishim nje model ne gazetari. Shume miq me te cilet une jetoja ne fakultet, nuk ishin njerez qe lexonin gazeten Zeri i Popullit apo Bashkimi, por lexonin gazeten Drita dhe Zeri i Rinise, faqen letrare. Pra, ishin njerez te lidhur me letersine. Qe ne gjimnaz une mendoja se do te behesha shkrimtar. Letersia ishte endrra e madhe e imja dhe e miqve me te cilet jetoja dhe diku ne vitin e dyte te fakultetit ishte nje gazete qe quhej Studenti, qe botohej nga Universiteti i Tiranes, ishte dhe me e lirshme se ne ate kohe, kontrollet nuk kishin dhe aq evidente. E drejtonte Arben Muka, nje student i ekonomikut. Kryeredaktori i kesaj gazete, na ftoi qe te shkruanim disa pergjigje per disa tregime qe conin studentet ne atekohe, midis te cileve coja dhe une dhe nuk mi botonin

Pse nuk t'i botonin?

Nuk e di. Tregimeve te mia u ktheu pergjigje Mero Baze, kurse une duhet te ktheja pergjigje per disa tregime te dikujt tjeter, me duket te Thoma Gellcit. Une refuzova te jepja keto pergjigje dhe vendosja te shkruaja per nje veper te Bardhyl Londos, nje vellim me poezi shume interesant. E shkrova, u pelqye. Arben Muka me tha: "Mund te vish te na besh edhe ndonje gje tjeter". Isha nga nxenesit shume te mire ne letersi, por pak problematik ne sjelljen e perditshme me profesoret dhe me Ben Blushin po mendonim c'te benim dicka, qe te benim dicka ndryshe nga te tjeret, qe te dallohej ne gazete. Eshte ajo koha kur njeriu ka nje enderr dhe mund ta nderroje boten kollaj dhe ideja e pare ishte te benim nje interviste me shkrimtare dhe thame do t'i bejme pyetjet ndryshe, provokuese, do te pyesim per jeten private, etj. Ja thame Mukes, por tha: "Ku ka shkrimtare qe te jape interviste per gazeten Studenti". E nisem me Nasi Leren, nje emer shume i njohur ne ate kohe. Ishte Sekretari i Lidhjes se Shkrimtareve dhe befas per nje vit e gjysme, kemi intervistuar pothuajse te gjithe shkrimtaret e Shqiperise, ne disa intervista shume interesante. Une ruaj ende bllokun origjinal te pyetjeve te para qe kam bere. Ka qene nje bllok-fletore, 60 lekeshe quhej, ku shkruaja te gjitha pyetjet per te nxjerre 7 pyetje. Kishim menduar me qindra pyetje per te arritur deri aty. Jane me shkrimin tim dhe te Blushit. I benim bashke, pra Ben Blushi, Blendi Fevziu. Madje dhe emrat i vinim nje here ai, njehere une siper, kur intervistonim. Kjo beri nje buje te madhe dhe ne vitin '91, kur ndodhi Levizja Studentore, Prec Zogaj, i cili ishte intervistuar nga ne ne ate kohe, na ftoi qe te merrnim pjese ne gazeten Rilindja Demokratike, sepse gazetaret e vjeter refuzonin qe te beheshin pjese e gazetes. E mbaj mend diten qe ka ndodhur ekzaktesisht. Beme nje mbledhje per krijimin e gazetes. Pastaj, nuk dihej se kur do krijohej. Kur nje dite ne borduren perballe Hotel Dajtit, ku kaloja mbremjet, mesditat, mberriti nje djale. Quhej Dritan Kaba, nje personazh i njohur i shtypit te ketyre viteve dhe me tha: "Hajde se te kerkon Frrok Cupi se do te besh reportazhin hapes te RD-se". Shkova megjithe Blushin, sic ishim. Takuam Frrokun dhe mbaj mend, e kam fiksuar ate imazh ishte nje zyre bosh, me nje tavoline vetem, pa karrige, ku Frroku korrigjonte ne kembe. Tha: "Ti do shkruash nje reportazh per kater ditet e Levizjes Studentore nga 8 -12 Dhjetor", dhe kur dolem, tha Blushi: "Ta ndajme bashke". "Po", i thashe. "Me mire ta ndajme bashke", dhe beme nje reportazh qe befas u lexua ne nje numer te pashembullt. Gazeta u shtyp ne 100 mije kopje, u lexua nen dore. Ndoshta gjysma e Shqiperise e lexoi ate gazete dhe ky ishte nje fat shume i madh. Keshtu, filloi ecja ne gazetari dhe une e kam thene gjithmone, ne nuk ishim njerez qe kishim nje model ne gazetari. Nuk mund te them qe filan gazetar i periudhes komuniste ka qene nje model per mua ne jete. Une e di qe ne ishim shume autodidakte. Kjo na ka bere te kemi shume defekte ne punen tone si gazetar. Ne qofte se do te kishim pasur modele dhe shkollimin e duhur, jam i sigurt qe do te kishim qene shume me mire nga c'jemi sot. Por ne arritem dicka, krijuam nje model dhe nje njeri qe vjen sot, pa dyshim, nuk mund te thote qe mua nuk me pelqejne 10 gjera, por ama ka nje model per te kritikuar.

Si u bete pjese e Aleances Demokratike, qe ne ate kohe ishte partia e pare e opozitare e ish-opozites se ardhur ne pushtet ne '92-shin?

Une isha nje nga ata grupuesit e pare dhe themeluesit e partise demokratike i njoh me detaje. Kam shkruar nje liber per ate periudhe. I njoh te gjitha kulisat dhe prapaskenat. Isha shume i afert me Prec Zogajn dhe me Gramoz Pashkon. Me pas, edhe me Neritan Ceken. Atehere u krijua nje grupim njerezish qe ndjeheshin shume keq, ne raport me Berishen ndjeheshin te dhunuar nga imponimi, qe Berisha po krijonte brenda PD-se, nga fakti qe ende pa u bere kryetar, ishte ai qe po i kontrollonte pjesen me te madhe te puneve, protagonizmin qe evidentohej me shume ne publik. Me pas, filloi te kontestohej Berisha per stilin e tij te drejtimit kur u be kryetar i PD-se dhe pas fitores se zgjedhjeve demokratike, nje pjese e ketyre njerezve: Pashko, Ceka, Imami, Zogaj, te cilet nuk u perfshine me qeverine e re, vendosen te krijojne nje carje te PD-se, permes nje dokumenti. Per mua, eshte carja e pare dhe ndoshta me seriozja e ketyre viteve, permes nje memorandumi qe ata ndertuan per te kontestuar politiken zyrtare te PD-se. Ishte nje mocion, prandaj dhe u quajten Mocioniste. Krijuan nje parti qe quhej Aleanca Demokratike, une u bera pjese e kesaj partie deri rreth vitit 1996. Me pas, u shkeputen. Une kam bere nje jete aktive politike.

Ndanit te njejtin mendim me mocionistet, se Berisha ishte autoritar?

Po, padyshim, perderisa isha pjese e tyre. Por, pare ne kendveshtrimin e sotem, mendoj qe shume gjera ishin ndryshe. Lexova nje interviste te Neritan Cekes qe ishte shume interesante por kam biseduar shpesh edhe me Imamin. Ceshtja eshte qe mungonte krejtesisht koncepti mbi politiken. Dhe duke pare nje interviste te Elez Biberajt, shume interesante, keto kohe Berisha ishte i vetmi qe kishte nje projekt politik te mirefillte, i vetmi qe e dinte ku do shkonte, ku do dilte, cfare do bente. Berisha ishte ndoshta njeriu me koshient qe brenda nje viti do te ishte Presidenti i Shqiperise dhe njeriu me i rendesishem politik ne Shqiperi. Te tjeret ishin pak intelektuale dhe tekanjoze dhe me idene qe po nuk u bera une, e le, iki, kthehem ne profesionin tim. Keto ishin fjalet me te perdorshme. Ne fakt, kur hyn ne politike, nuk ke pse kthehesh me ne profesionin tend.

Ju kam ndjekur keto vite. Keni qene aktiv jo vetem ne TV, por edhe ne shtypin e shkruar, me analiza dhe komente, te te cilat nuk keni pasur droje te thoni ne disa raste: "Miku im, Kryeminister!". A mendoni se eshte normale qe nje gazetar te kete mik kryeministrin dhe ku fillon dhe mbaron kufiri i gazetarit. ne kete marredhenie miqesore?

Absolutisht. E para, eshte normale ne cdo vend te botes dhe eshte gati-gati edhe nje lloj privilegji se nuk mund ta kesh kaq te ndare. Ka pasur nje model te gazetarit qe jeton i izoluar pa kontakte. Ceshtja eshte te ndash raportin tend, ndershmerine profesionale nga raporti privat. Sot qe te jesh gazetar, duhet te jesh njeri i informuar dhe beteja kryesore eshte beteja per informacionin, ndryshe nga shume vite me pare, kur gazetaret kryesisht jepnin mendime, benin analiza me shume se sa lajme dhe ne kete rast, nuk donin te ishin te influencuar. Sot, kryesorja eshte ta sjellesh lajmin i pari.

Kur mbaron informimi me miqesine?

Kete e ndan raporti profesional, qe do te thote: Shkrimi qe lexon eshte apo nuk eshte i sakte dhe i qendrueshem; komenti qe ben eshte apo jo i qendrueshem; emisioni qe ben eshte apo jo i qendrueshem. Kete nuk mund ta gjykoj une, kete e gjykon publiku. Cdo njeriu i duket vetja indipendent, edhe kur s'eshte.

Juve, si ju duket vetja?

Edhe mua sigurisht, por kete gje po ju them qe e gjykon publiku.

Kur u rregullua marredhenia juaj me Berishen?

Nuk ka nje moment te caktuar. Berisha ka ruajtur nje marredhenie shume korrekte me emisionin tim pas '97-tes, kur e kam filluar. Ka ardhur ne vitin 1998, per here te pare ne nje shfaqe te tij publike ne televizion, ne nje interviste live ne emisionin tim, pas kesaj ka pasur "up and doen" te vazhdueshem, vetem se ka qene nje konstante. P.sh.: raportet nuk shihen individuale, duhen pare edhe ne kontekstin e televizionit dhe te grupit ne te cilin punon. Mbaj mend ne vitin 2000, raporti me TV Klan ishin shume te tensionuara dhe megjithate ne zgjedhjet e vitit 2000, ai erdhi ne emisionin Opinion, beri intervisten qe i takonte te bente, me pyetje shume te ashpra, madje, shkuam me pas ne hotel Rogner. Pime nje kafe. Nuk e permendi kurre qe ju me sulmoni apo te tilla si keto. Nuk ishte ne stilin e tij te hynte ne gjera te vogla dhe me pas, raportet kane shkuar normale. Besoj qe nje lloj intensiteti me i madh ka qene pas debatit me Nanon, ne vitin 2002. Madje, mund t'ju them nje detaj qe nuk e kam thene ndonjehere. Ne vitin 2002, kur kam shkuar per te biseduar debatin Nano-Berisha, ka qene nje gje krejt spontane, si shume gjera ne jeten time. Ishte mbas takimit ne Bruksel. Nano me tha ne telefon qe "Une vij bej nje perballje" se une i thashe qe "Te njejtat pyetje ti bej ty dhe Berishes" dhe i bashkoj ne studio. Ai tha: "Keshtu me kamera ketej-andej thuaji Berishes po te doje te vije ne studio dhe bejme debatin". E mora Berishen ne telefon. "I thashe dua te vij te takoj". Me tha: "Hajde ne oren 6". E mbaj mend si tani, ishte ora 2 kur e telefonova isha te Piaza duke qendruar me Sokol Ballen dhe Aleksander Frangajn dhe Baton Haxhiu qe insistoi: "Shko fol me te". Vajta dhe per here te pare ne gjithe ato vite, Berisha me priti vetem. Deri ate dite ndoshta, duke menduar nje gazetar konkurrent, Berisha me priste me ndonje mikun tim, po te politikes, prane tij. O ishte Mitro Cela, Astrit Patozi, Edi Paloka ose Ylli Rakipi. Ishte hera e pare qe me priti vetem, ndoshta per te shmangur keqkuptimet dhe me tha: "Po, do vij ne debat". Pjesa me e madhe e bisedave me Berishen se njerezit mendojne qe bisedat me nje person te rendesishem jane bisedat qe ai ka ne fokus. Pra, nje njeri qe merret me biznes, mendon qe po u takove me Kryeministrin flet per biznes; nje njeri qe merret me art, mendon qe po u takove me Kryeministrin flet per teatrin e keshtu me radhe. Ne fakt, pjesa informale e bisedave te mia me Berishen jane biseda qe i takojne kryesisht probleme te politikes rajonale: Kosoves, Maqedonise dhe politikes se jashtme. Ndoshta sepse keto jane edhe pasionet me te medha te miat.

Ne vitin 200, Rama ju ka vendosur ne listen e keshilltareve bashkiake. Pse e refuzuat?

Jo, nuk e refuzova. Biseda ime me Ramen ka qene qe do te me vendoste ne listen e keshillit per te kontribuar per qytetin. Behej fjale per nje liste jo-politike, pra nje liste qe do te mbeshteste kryetarin e bashkise se asaj kohe. Une e kam menduar dhe e kam pasur nje pasion te madh per Tiranen. E kam shprehur ne shume shkrime edhe ne biseda informate. Kam ndikuar per shume gjera qe mund te beheshin me mire ne kete qytet. Disa jane bere aty ku jane bere. Kam folur shume per historikun e qytetit, por me pas, kur lista u miksua, per arsye te ndikimit te partise ne ate kohe, me figura politike, nuk kishte me kuptim dhe jam terhequr nga lista.

Ju intrigon politika? Do te beheni pjese e saj ne nje moment te caktuar?

Keto jane dy gjera te ndryshme. Une jetoj 24 ore me politike. Gazetaret jane qenie politike, me politike sesa shume prej politikaneve aktive, natyrisht jo sa Kryeministri. Ju siguroj sot se shume prej gazetareve te mire ne Shqiperi, angazhohen ne politike shume me teper se sa Presidenti, qe ka nje rol politik dhe e kuptojne politiken shume me mire se sa Presidenti i Shqiperise. Por angazhimi politik eshte nje gje tjeter. Karakteristikat per te qene nje analist i mire politik jane te ndryshme nga ato per te qene nje politikan i mire. Per te qene nje politikan i mire, kryesorja eshte te marresh vendime.

E shikoni veten aktiv ne politike?

Nuk e kam pasur nje nder vetite e mia vendimmarrjen e prere, ballafaqimet, perplasja nuk eshte karakteristike e imja. Kam frike se nuk do te isha ndonje politikan i mire. Perkundrazi, mund te isha ndonje politikan qe mund te dukesha edhe i keq, ne sensin e ndarjes se kompromiseve. Ne politike eshte mire kur merr nje vendim dhe t'i qendrosh atij.

Cilat jane raportet tuaja aktuale me Edi Ramen, liderin e opozites? Komunikoni me te?

Po, komunikoj, jo intensivisht, por komunikoj. Me sms, me telefona.

Shtypi i sotem me ngacmoi ne fakt, e ka ndare edhe ardhjen te ceremonia e librit ne dy menyra: cifti Berisha-Nano dhe ciftin Rama-Topi qe nuk ishin te pranishem. Pse nuk erdhi zoti Rama?

Topi ka qene gje tjeter. Zoti Rama ka qene i ftuar, ka pasur nje ftese me shkrim, si 20 veta ne Shqiperi. Pjesa tjeter jane lajmeruar me sms dhe telefona. Nuk kam insistuar me shume, kam biseduar me njerezit e tij te afert. S'dua te permend emrat tani, per korrektese dhe ju kam thene qe nese vjen eshte i mirepritur. Une kam pasur nje sms nga zoti Rama, diten qe ai ka promovuar librin e tij "Kurbani", per te qene i pranishem. I kam thene qe: "Do vij". Ne nje promovim libri, une shkoj pavaresisht raporteve. Z.Rama ka zgjedhur qe te mos vije. Une gjykoj qe mund te jene disa arsye, mund te jete nje problem personal, gje qe une e perjashtoj, perderisa ka nje komunikim relativisht normal dhe une kuptohem ne komunikimin me te. S'jam dakord, por e kuptoj. Kam pershtypjen qe z.Rama e ka pak te veshtire perballjen me njerez te cilet e kontestojne. Madje, nje njeriu i tij i afert po me thoshte nje dite qe Rama ka nje problem. Ka shume frike ose siklet kur Berisha i del perballe, i shoqeruar nga shume njerez. Kjo eshte nje ceshtje e tij. Une nuk mund te bej analizen psikologjike te z. Rama. Z.Rama nuk ishte dhe kaq.

Po ne studion tuaj, ne Opinion, mungon prej 4 vjetesh. Perse?

Eshte nje zgjedhje e tij. Ne gjykimin tim, ne analiza dhe cfare na eshte thene, une nuk mund te bej publike tani bisedat private qe kam pasur me shume njerez. Ky eshte nje raport qe lidhet me kushtezimin qe ka pasur kryeministri Berisha me Top-Channel. Z.Rama ka preferuar te bej nje ndarje politike dhe te mediave, pra mos te jete i pranishem ne studion e emisionit Opinion, per sa kohe ai e mendon qe z.Berisha mos te jete i pranishem ne Top Channel. Kjo ka pasur disa negociata, madje per te zbutur kete klime. Pergjigja ime ka qene shume e prere ne kete rast: Une nuk mund te negocioj per askend pervec vetes time. Une e kam studion e hapur per kedo qe mund te vije, por une nuk mund te negocioj per nje studio tjeter apo nje politikan tjeter, sepse eshte jashte mundesive te mia dhe aftesive te mia dhe jashte pretendimit qe une mund te kem per veten time. Z.Rama shpresoj te marre nje vendim qe eshte sa me efikas per te, sepse ai nuk do te shohe ceshtjen e emisioneve televizive, ai do te shohe ceshtjen e tij politike. Fati e ka sjelle qe ai i ka humbur te gjitha garat qe ka marre pjese. Mund te vazhdoje ne te njejten menyre.

Presidenti Topi nuk ishte ne promovim, nuk e ftuat?

Presidenti Topi nuk ka pasur nje ftese te konfirmuar. Ka pasur nje leter qe i kam shkruar si gjithe te tjeret, por nuk ka pasur insistim. Ne fakt, s'dua ta them, por une nuk kam dashur qe Presidenti Topi te ishte dje ne promovimin e librit.

Pse?

Ceshtje personale.

Nuk e keni simpati?

Ndonje simpati te madhe per Presidentin Topi nuk kam pasur kurre. As ne ditet qe ka qene ne politike. Ndonje vleresim per kapacitetin e tij politik, po ashtu kurre. I takon shtreses se njerezve qe thone fjale te pergjithshme, pa thelb, por kjo eshte nje ceshtje e tij personale.

Aty pashe shume politikane te ftuar. Per te gjithe ata atje keni simpati?

Jo, jo absolutisht. Une thashe qe shkoi nje ftese per z.Topi, por une, personalisht, nuk kisha deshire qe te vinte. Natyrisht, midis atyre te ftuarve, une kam ftuar politikanet per te qene te pranishem, por ka nje gje: ju pate shume politikane, por pate kryesisht politikane me te cilet une kam dhe nje raport miqesor. Mund te jene dakord ose mos jene dakord. Nuk pati politikane per protokoll dhe ketu dua te sqaroj dhe ata politikane qe s'e kane gjetur veten aty. Njerezit e ftuar kane qene njerez qe ne 15 vjet, une kam ndare dicka, qofte edhe nje kafe, qofte edhe nje darke pas emisionit, qofte edhe nje shkembim me te cilet shkembej telefonata dhe sms. Ka njerez qe mund te jene te rendesishem politikisht, por nuk jane njerez te afert te mijte.

Kisha menduar shume pyetje te tjera dhe midis tyre: Cfare thuhet ne ato darka dhe te gota e veres pas emisionit?

Ju duhet ta dini, sepse darka te ngjashme organizohen dhe mbas emisionit tuaj, si shume prej emisioneve qe zhvillohet ne Shqiperi. Keshtu qe mekanizmin dhe teknologjine e ketyre darkave e njihni me mire se une. Keshtu qe s'ka ndonje gje kaq interesante per t'u thene.

Kam dhe Nanon, pyetje te fundit. U duk sikur patet nje vemendje te vecante ta takonit dje me Berishen. A do ta aprovonit nje kandidature te Nanos per president?

Une kam pasur nje vemendje te vecante dje, qe gjithe te ftuarit qe une i konsideroja qe i kisha ftuar personalisht dhe me telefon, te kishin nje kombinim midis tyre. Perben dhe nje lloj interesi publik, nuk kam pasur ndonje interes te madh te takoj Nanon me Berishen. Ka qene raport miqesor. Une kam me Nanon nje raport qe do t'u duheshin edhe 15 minuta te tjera qe te flasim.

Shkurt, Nano president?

Absolutisht po. Do ta shprehja dhe me shkrim kete gje, se shpejti. Po kjo eshte ceshtja ime personale.

Koha Jone