BIZANTI KRYQEZATAT DHE SHQIPĖRIA
A DYNDJET BARBARE DHE SLLAVE
Dyndjet e fiseve barbare ndodhėn nė njė kohė kur perandoria romake e perėndimit ishte mplakur dhe e rraskapitur gjatė luftrave pushtuese dhe nuk ishte nė gjėndje ti bėnte ballė kėtyre dyndjeve,tė cilat I vunė gozhdėn e fundit kapakut tė arkivolit perandorak romak.
Dyndjet barbare tė gotėve:vizigotėt dhe astrogotėt,tė hunėve ,normanėve,etj. ishin nga natyra me karakter shkatėrrimtar.
Suhuet e vizigotėve me nė krye Alarikun u karakterizuan nga plaēkitje e shkatėrrime tė paimagjinueshme nė Greqi,Maqedoni,Epir dhe Iliri pahasur asnjė pengesė.
Pas largimit te Gotėve pėr nė Itali,viti 408,duke kaluar nėpėr viset veriore tė Italisė dyndėn mė vonė hunėt tė udhėhequr nga Atila,viti 441,tė cilėt siē tregon historian bizantin Prisku,e kishin kthyer Dardaninė nė njė shkretėtirė tė pabanueshme.
Nė vitin 459,njė valė tjetėr dyndjeje barbare.Ishin ostrogotėt me prijės Teodoriku tė cilėt duke kaluar gjatė rrugės Egnatia,pa ndeshur nė asnjė qėndresė,arritėn pėrpara qytetit Skampa qė ishte e zbrazur mė parė nga popullsia vėndase.
Nga fundi I shek.V dhe fillimi I shekullit tė VI nė horizontin e Bizantit u dukėn fiset turamike-bullgare dhe sllave.
Perandori bizantin Justiniani u nxitua tė ndėrrmarė masa urgjente mbrojtėse.Ai ndėrtoj murin e gjatė 50 km si dhe dhjetra kala dhe fortesa tė reja.
Nė vėndin tonė sllavėt erdhėn duke ndjekur luginat e lumenjve dhe rrugėt e vjetra romake.Ata u ngulėn nė disa vėnde si nė very,veri-lindje,jug dhe jug-lindje.Pėr kėtė deshmojnė tė dhėnat toponomastike si:Velipojė(fushė e madhe),Zadrinė(mbrapa Drinit),Pogradec(vend nė rrėnzė tė kalasė),Goricė(kodėr),ēorovodė(njė i zi),,Novoselė(fshat i zi),Berat-Belgrad(qytet i bardhė),Konispol(fushė e kuajve),Zagori(mbrapa malit),Bistricė(i shpejtė),Gollobordė,,Gradishtė,Zavalinė etj.
Nga shpėrndarja gjeografike e toponimeve del qartė se Shqipėria e mesme e bregdetare e ndjeu mė pak peshėn e rėndė tė dyndjeve sllave.
Nė dallim nga dyndjet barbare,ardhja e sllavėve nė Iliri dhe pranė qytetit Skampa ose siē quhet edhe Neokastra,pėr pak kohė,pati pasojė tė rėndėsishme dhe tė qėndrueshme,pa mohuar dhe pasojat negative.
Ata I dhanė grushtin e fundit tė mardhėnieve slave primare,ndėrprenė proēesin e romanizimit,por nga ana tjetėr krijuan njė rrezik tė ri,rrezikun e sllavizimit.
Dyndjet sllave hapėn rrugėn e lindjes sė marrdhėnieve tė reja feudale.
B) SUNDIMI BULLGARO-SERB
Kriza politike qė kishte mbėrthyer Perandorinė Bizantine,krijoi kushte favorizuese pėr formimin e mbretėrive apo tė perandorive tė reja serbe-bullgare tė cilat gjatė ekzistencės sė tyre rėnduan edhe nė vėndin tonė,qė tashmė njihej me emrin Arbėri,si trashėgim nga antikiteti apo Albania (nga fisi Albanoi,albanėt-qysh nė shek.II tė e.s. sipas gjeografit Stolen.
Kriza politike e Bizantit u shoqėrua edhe nga kriza fetare.Pėrplasja e parė qė ndodhi nė kishėn e krishterė nė shek.VIII gjatė Luftės sė ikonave vazhdoi edhe mė vonė.Kishat e Europės perėndimore njihnin si udhėheqės shpirtėror-supreme Papėn e Romės,kurse ato tė lindjes Patrikun ekumenik tė Kostandinopojės.
Lufta midis dy kishave tė krishtera,katolike dhe ortodokse ishte luftė pėr vendosjen e hegjenomisė nė botė.
Skizma,viti 1054-daton divorcing zyrėtar tė tyre.Por edhe pas ndarjes mė dyshė kontradiktat midis kishave politico-teologjike tė krishtera vazhduan mė tej.
Ndarja e kishės solli luftra fetare nė Shqipėri.Gjatė sundimit njėmijvjeēar tė Perandorisė Bizantine u ngritėn me dhjetra kasha ortodokse serbo-bullgare,slave nė shumė qytete dhe fshatra shqipėtar.Fuqizimi I shtetit Bullgar nė kohėn e carėve Simon e Samuel,nė shek.IX-X u shoqėrua me dyndje sllavo-bullgare nė vendin tonė.
Perandori Bizantin Bazili II bullgarovrasėsi pėr tė frenuar dhe asgjėsuar rrezikun bullgar,qė po kėrcėnonte seriozisht kupolėn perandorake,nė njė betejė tė ashpėr,mundi keqazi ushtrinė e carit Samuel.Ai urdhėroi verbimin e 15000 robėrve bullgarė dhe ia dėrgoi ata si peshqesh carit bullgar,I cili kur I pa me sytė e tij 15000 robėrit bullgarė tė verbuar u tmerrua aq shumė sa nuk mundi ti rezistojė dot vdekjes.
Kėshtu nė vitin 1014 perandoria bullgare u shpėrbė dhe pushoi sė jetuari.Fitorja ndaj bullgarėve ishte shkėlqimi I fundit i Bizantit,qė po dekompozohej nė Shqipėri.
Gjatė viteve 1025-1081 nė bizant sunduan 10 perandorė.Kjo dėshmon pėr krizėn e thellė politike tė perandorisė e cila po bėhej inekzistente.
Nė kėto kushte historiko-politike filluan tė aktivizoheshin me shpejtėsi element tė rinj historikė si normanėt dhe anzhuinėt.
Nė vitin 1081 Papa I Romės Gregori VII merr nismėn pėr krijimin e njė aleance ushtarake midis Robert Guiskardit I normanėve Nihalin e Dioklesė kundėr Bizantit.(Sigurisht pėr ēėshtje fetare)
Dėmet e sulmeve normane qenė shumė tė mėdhoja.Mė vonė kisha e Romės pas thyerjes sė mbretit Manfred Kohenshtanfen I normanėve nga Karli Anzhu I Francės,ndėrsen anzhuinėt pėr rimarrjen e kostandinopojės dhe pėr bashkimin forcėrisht tė dy kishave.
Mokas 15 vjetėsh anzhuinėt tėrhiqen pa sukses pėr tu shfaqur pėrsėri nė vitin 1272 kur Karli I Anzhu shpalli formimin e Mbretėrisė sė Arbėrit.Historia e Shqipėrisė ne shek XI-XIII u pasurua me ngjarje tė tjera tragjike-Kryqėzatat.
C) DY FJALĖ PĖR KRYQĖZATAT
Feudalėt e Europės Perėndimore me nė krye perandorėt e tyre,tė stimuluar nga Papati i Romės,i cili pėr tė arritur qėllimin e vjetėr strategjik por me njė taktikė e demagogji tė re,ndėrmorėn fushata pushtuese kundėr viseve tė pasura tė vėndeve tė Lindjes,ne emėr tė mbrojtjes dhe tė ēlirimit tė varrit tė shenjtė nė Jeruzalemin e pushtuar nga turqit selxhukė.Kėto fushata ushtarako-fetare tė ashtuquajturaēlirimtare tė cilave kishin dhe kalorės feudalė edhe fshatarė tė varfėr qė u pėrdorėn si mish pėr top pėr qėllime e interesa ekonomike e teologjike,shėnuan njė faqe tė zezė nė historinė e Mesjetės e ideologjizuar nga kasha politike e krishterė.
Nė vitin 1096 nisi kryqėzata I-
Bizanti nga ana e vet i hapi kufinjtė kryqėzatave pėr qėllimet e veta pėrballė rrezikut turk. Njė pjesė e kryqėzatave kaloi mespėrmes Shqipėrisė.Ata kaluan nėpėr Rrugėn Mbretėrore (VIA EGNATIA) pėrgjatė luginės sė lumit Shkumbin.Kryqėtarėt i shkaktuan popullsisė vėndase mjerime tė pallogaritshme.
Nė vitin 1188 u bė kryqėzata e III e drejtuar nga Frederik Barbarosa(mjekėrrkuqi) qė i dha njė goditje tė fortė Bizantit.
Nė vitin 1204 u organizua kryqėzata e IV me nismėn e Papės sė Romės Inoēenti i III.Kjo kryqėzatė famėkeqe pėrveē qėllimit tė shenjtė dont tė varroste shemrėn e saj Bizantin dhe sė treti ta pjestonte atė midis feudalėve perėndimorė,pa harruar joshjen e fshatarėve kėmbėzbathur qė lanė kockat e tyre rrugės sė gjatė pėr nė Jeruzalem duke mos ditur se ku po shkonin.Ėndrrat e tyre pėr tė pėrfituar ndonjė kockė vdiqėn rrugės,pa e kuptuar as vetė. Me pushtimin e Kostandinopojės ngakryqtarėt,nė vitin 1204,pushoj sė rrahuri zemra e Perandorisė Ortodokse.Mbi gėrrmadhat e saj u ngritėn principata dhe shtete tė rinj feudalė tė vegjėl e tė mėdhenj si p.sh.:Despotati i Epirit,Dukati i Durrėsit,i Shkodrrės etj.
Historia e mesjetės ėshtė shumė komplekse,mozaike dhe e errėt pėr shkak tė mungesės sė dokumentacionit historik dhe tė obskurantizmit mesjetar.
Kjo pjesė e historisė dhe e tėrė historia e popullit shqipėtar dėshmon mė sė miri pėr vitalitetin dhe mbijetesėn e shqipėtarėve gjatė shekujve nga ilirėt deri nė ditėt tona,qė kanė kaluar pėrmes shumė rrebeshėve duke ruajtur me heroizėm e krenari identitetin e tyre.
Ndėr fisnikėt shqipėtarė po kristalizohej gjithnjė e mė shumė ideja e domosdoshmėrisė sė qėndresės sė organizuar dhe e bashkėrenduar herė herė dhe me fuqi europiane.Ishte kjo arsyeja qė kishte bėrė tė mundur ti mbanin larg kufinjėve pėr shumė kohė,pushtuesit serbė. Me gjithė pėrpjekjen pėr zgjerimin e qėndresės shqipėtare antiserbe,mbreti serb Stefan Dushani (1331-1355) nė verėn e vitit 1336 pushtoi viset qėndrore midis Matit dhe Shkumbinit. Mbas 10 vjetėsh,mė 1346,Stefan Dushani nė krye tė njė fushate tė madhe pushtoi territore nė jug tė vėndit,Kaninė,Epir,Thesali,etj dhe e shpalli veten:Perandor i Romanisė,i Skllavonisė(sllavėve) dhe i Arbėrisė duke krijuar njė perandori tė re ballkanike.
Pushtimi ushtarak serb dhe sundimi politiko-ekonomik sanksionohej nga kodi mesjetar i Stefan Dushanit,viti 1349.Krahas proēesit tė kolonizimit serb,ata u munduan tė asimilonin popullsinė shqipėtare.Pėr kėto qėllime ato bėnė represione dhe persekutime edhe nė fushėn e fesė.
Sipas kodit tė Dushanit parashikoheshin masa tė rrepta:sekuestrim pasurie,damkosje nė fytyrė,dėbime e deri dėnime me vdekje pėr tė krishterėt katolikė e ortodoksė,qė kundėrshtonin tė konvertoheshin nė ortodoksė serbė dhe qė nuk ripagėzoheshin pėr tė marrė emra sllavė.Pėr shqipėtarėt jo tė krishterė as nuk bėhej fjalė!Kjo politikė arkaike serbomadhe nuk bėri gjė tjetėr veēse preku thellė ndjenjėn e shqiptarizmės dhe i ēoj shqipėtarėt nė kryengritje.Qėndresa antiserbe ishte njė karakteristikė e pėrgjithshme e trevave shqipėtare,pėrmasat e tė cilės u vunė nė dukje sidomos pas vdekjes sė mbretit Stefan Dushani(1355).Sipas njė shėnimi tė asaj kohe,nė njė nga kodikėt e Beratit:Serbėt u sollėn aq mizorisht,sa qė edhe tė vdekurit i nxorri nga varri.
Kujtoni pėr njė ēast genocidin serb nė Kosovė,krime ēnjerzore tė paramilitarėve millosheviēė tė cilėt shponin me bajonetė foshnjet dhe nėnat shtatėzėna si dhe krimet masive nė mijėra vetė ndaj muslimanėve nė Bosnje.Genocidi serb i ka rrėnjėt nė gjakun ortodoks.
Kosova e pavarur ėshtė e shqipėtarėve.
Ky ėshtė vullneti i Allahut (xh.sh.),verdikti i historisė.Nė ajetin Kuranor (El-Kehf,29) thuhet:
E vėrteta ėshtė nga Zoti juaj.Kush do le tė besojė,e kush do le tė mohojė.
Nė kushtet e vėshtira politiko-historike,tė pushtimit tė egėr bullgaro-serb,shqipėtarėt me zgjuarsi,trimėri e vendosmėri edhe pse nė mėnyrė spontane treguan vlerat e tyre nė mbrojtje tė identitetit,territorit,gjuhės,zakoneve,traditave e kulturės si pasuria mė e ēmuar e trashėguar nga tė parėt tanė.
Krijimi i principatave feudale shqipėtare ishte njė tregues kuptimplotė i mėsimit tė historisė sė popullit shqipėtar,i vlefshėm pėr tė gjitha kohėrat dhe model i rrallė pėr tė gjithė popujt qė aspirojnė e luftojnė pėr liri e pavarėsi.Historia e Shqipėrisė nuk do tė kishtė kuptim pa aktorėt historik tė asaj kohe si:Despotati i Artės(Gjin Bua Shpata),Principata e Zenebishėve(Gjin Zenebisha),Principata e Topiajve(Karl Topia),Principata e Muzakajve(Gjoni,Andrea,Teodori),Shteti i Arjanitėve(Gjergj Arianiti),Principata e Balshajve(Gjergj Balshaj II ),shteti i Kastriotėve(Gjoni) dhe nga ana tjetėr fuqizimi i disa familjeve si:Dukagjinėt,Zakariajt,Matrangėt,etj. dėshmojnė pėr njė zhvillimin tė ri e tė pavarur politik nė trojet shqipėtare me orientim tė krijimit tė njė shteti tė pėrqėndrruar.
Nė mbyllje tė kėsaj paraqitje kronologjike tė shkurtėr,tė historisė sė popullit shqipėtar nga antikiteti deri nė mesjetė,para ardhjes sė turqve nė ballkan e nė Shqipėri pa tė cilėn nuk mund tė bashkėjetojeė historia e pėrhapjes sė fesė islame nė vendin tonė qėėshtė edhe objekti kryesor i kėtij shkrimi historik,na jepet mundėsia edhe e drejta pėr tė dhėnė njė konkluzion pėrgjithėsues historik.
Guri i provės sė kėtij pėrfundimi logjik ėshtė kultura e Komanit(PUKĖ,shek VIII-XII).Kultura materiale e hershme shqipėtare qė u ruajt me fanatizėm nga populli ynė u pasurua madje me trajta tė reja dhe i rezistoi kohės sė asimilimit tė pushtuesve tėhuaj,laraman.Vazhdimėsia e jetės sė popullit shqipėtar nga lashtėsia deri sot duke ruajtur identitetin,gjuhėn kulturėn,traditat,zakonet,doket dhe besimin e tij e trojet e veta etnike ėshtė pasuria mė e ēmuar e historisė sonė kombėtare.
Ne nuk mburremi por kemi tė drejtė tė krenohemi.Kjo ėshtė njė dhuratė e madhe hyjnore pėr popullin e vogėl e tė shumėvuajtur shqipėtar.
Falenderimet tona janė pėr Zotin e Madhėruar.
Krijoni Kontakt