Filozofet Ateiste me te medhej te kohrave

[EuroStar1]

Gaius Julius Caesar


Gjeneral, burrë shteti dhe diktator, Jul Cezari - ( 100-44 p.e.s), si politikan dhe ushtarak gjenial, ndryshoi rrjedhën e historisë së botës greko-romake. Fitoret ushtarake të Cezarit, veçanërisht ajo kundër galëve, e shndërruan Romën në një perandori shumë të madhe, ndërsa vetë Cezarit i dhanë mundësinë të shkatërronte oligarkinë e aristokracisë së korruptuar dhe që kishte marrë tatëpjetën, duke e zëvendësuar me një monarki të fuqishme absolute.

Nё Suvure, nё njё lagje mjaft popullore dhe tё shumёbanuar tё Romёs, pak a shumё nё lartёsinё e rrugёs sё sotme Via Covour, ndodhej shtёpia nё tё cilёn me 13 Korrik tё vitit 100 para erёs sonё lindi Gai Jul Çezari. Gai ishte emri i tё atit, qё i ishte dhёnё sipas zakonit Romak, qё djemtё merrnin emrin e tё etёrve tё tyre. Julio ishte mbiemri i tij pasi dhe kishte prejardhjen nga fisi i Julёve. Çezar ishte njё nofkё qё ju vu pёr shkak tё mёnyrёs me tё cilёn lindi, domethёnё me operacionin e barkut tё sё ёmёs (kesus).

Abuzimi flagrant i Cezarit me pushtetin i ofendoi rrymat republikane në gjirin e aristokracisë romake. Një komplot i organizuar nga Bruti dhe Kasi përfundon me vrasjen e Cezarit. Lufta për pushtet ndërmjet rivalëve të fuqishëm, ndër të cilët mund të përmendim trashëgimtarin e paracaktuar, Oktavin (Augusti i ardhshëm), përfundoi atë që kishte filluar Cezari: kalimin nga Republika në një formë tjetër qeverisjeje.

Me gjithë origjinën e tij patrice, karriera politike e Cezarit nuk qe e lehtë. Që nga koha kur Senati u tregua i paaftë që ta zgjeronte pushtetin e vet edhe te gjeneralët e rinj, që kishte krijuar reforma ushtarake e Mariusit, xhaxhait të Cezarit, pretendentët që kërkonin të merrnin pushtetin ishin të shumtë. Në fakt, Mariusi e kishte zëvendësuar ushtrinë e përbërë nga qytetarë "rekrutë" me një ushtri profesionistësh, e cila shumë shpejt u tregua më tepër besnike ndaj gjeneralit të saj, sesa ndaj Romës. Senati, që nuk kishte ushtri, ishte në mëshirën e gjeneralit të parë, që do ti kthente njerëzit e vet kundër senatorëve. Shumë herë viktimë e tentativave të tilla frikësuese, Senati nuk kishte besim te njerëzit ambiciozë si Cezari dhe u kundërvihej atyre në çdo rast. Senatorët do të kishin qenë më largpamës, nëse do të kishin inkurajuar dhe shpërblyer gjeneralët besnikë.

Mungesa e largpamësisë dhe kokëfortësia, cilësi që haseshin shpesh te senatorët, qe shkaktare për rënien e Republikës, po aq sa edhe rivaliteti ndërmjet gjeneralëve. Ata e detyruan Cezarin të zgjidhte ndërmjet të qenit konsull dhe triumfit. Senatorët refuzuan t'u jepnin toka luftëtarëve të vjetër të Pompeut, i cili i kishte liruar njerëzit e tij, kur u kthye në Itali. Ata refuzuan të diskutonin me Krasin, njeriun më të pasur të Romës, për pagimin e një takse. Atëherë ata u gjendën pa pushtet përballë forces së bashkuar të këtyre 3 burrave: Pompeut, Krasit dhe Cezarit, kur këta vendosën të mbështetnin dhe të lidhen me njëri-tjetrin. Triumvirati i parë, siç u quajt kjo aleancë, arriti të kënaqte kërkesat e drejtpërdrejta të secilit prej partnerëve. Cezari mori për 5 vjet konsullatën dhe komandën në territorin galez, që e zgjodhi vetë.

Në një konferencë të thirrur në Lyk, mandati i Cezarit në territorin galez u zgjat nga 5 në 10 vjet. Gjatë mungesës së Cezarit, zëri i tij dëgjohej në Romë nëpërmjet një tribuni, Klodit. Cezari i nënshtroi fiset luftarake të Galisë dhe bashkoi me perandorinë shumë provinca. Popullariteti i tij te romakët ishte i pakontestueshëm. Pas vrasjes së Krasit, që ndodhi në Siri, gjatë një ekspedite të mynxyrshme kundër Parthëve, xhelozia e Pompeut për famën në rritje të Cezarit, e shtyu që të bashkohej me Senatin, i cili i dha pushtet të plotë. I përforcuar nga prania e "kampionit" Pompe në krah të tij, Senati i kërkoi Cezarit të rikthehej në Romë dhe të lironte trupat e tij. I pashqetësuar fare nga ky ultimatum, Cezari kaloi Rubikonin dhe marshoi mbi Romë.

Prova e fundit e forcës u zhvillua në Spanjë, atje ku kishte gjetur strehë ushtria e Pompeut dhe përfundoi me shkatëm'min e këtij të fundit në Farsala. Pompeu ia mbathi në Egjipt ku njëri ng aoficerët e tij i preu kokën. Cezari, i cili e respektonte vlerën e kundërshtarëve të tij, e dënoi oficerin. Kur mbërriti në Egjipt, në ndjekje të Pompeut, Cezari u përzie atje në luftën për pushtet, që kishte nisur ndërmjet Kleopatrës dhe vëllait të saj. Cezari bëri aleancë me Kleopatrën, në tërë kuptimin e kësaj fjale. Ai i dha asaj fronin e Egjiptit dhe bëri me të një djalë. Cezari tregohej gjithmonë shpirtmadh me armiqtë e tij të vjetër, madje, edhe pasi i nënshtroi galët, ai bëri të mundur që disa prej tyre të zgjidheshin në Senat.

Pas shpartallimit përfundimtar të pasuesve të Pompeut, Cezari mundi të nisë programin e tij të reformave. Ai donte të rivendoste stabilitetin financiar të shtetit, i cili ishte futur thellë në borxhe, por ka të ngjarë që ai të mos kishte parashikuar reforma konstitucionale. Gjatë diktaturës së tij, Senati vazhdoi të ekzistonte dhe numri i anëtarëve u rrit, por roli i tij u kufizua vetëm në miratimin formal të dekreteve të Cezarit.

Reformat e Cezarit atakuan problemet ekonomike, duke u nisur nga drejtime të ndryshme: ai krijoi koloni, nisi një program për ndërtimin e veprave të mëdha (në të cilat bënte pjesë edhe modernizimi i portit të Ostisë), për krijimin e vendeve të punës, përpiloi një rregullore për punën e skllevërve në ferma dhe lehtësoi taksat në provinca. Madje, riorganizoi edhe kalendarin.

Reformat e ndërmarra nga Cezari atakuan problemet, të cilat Senati i kishte neglizhuar prej kohësh. Këto reforma qenë dobiprurëse për Romën. Mbi të gjitha, Cezari kishte një vizion më të gjerë për perandorinë dhe për rolin e provincave. Ai u dha shtetësinë romake Galisë Cizalpine dhe provincave të tjera, të cilave u ishte hequr ajo. Ai hapi dyert e senatit edhe për anëtarë nga provincat. Janë të pamohueshme karizma e tij personale, talenti i tij si orator dhe popullariteti që kishte në gjirin e njerëzve të thjeshtë.

Cezari kishte besim të madh në forcën e vet. Funksioni i diktatorit që ai ushtronte, zgjaste tradicionalisht vetëm 6 muaj. Ai e shtriu këtë funksion në periudha gjithmonë e më të gjata, pastaj u shpall i tillë përjetësisht. Republikanët nuk mund ta pranonin këtë abuzim flagrant me pushtetin. Prandaj e vranë.

Sundimtarja e fundit e Egjiptit, që i përkiste dinastisë maqedonase, të themeluar nga Ptolemeu. Ajo ishte një oportuniste politike, që kërkoi të përdorte pushtetin e drejtuesve romakë për të realizuar ambiciet e saj personale. Cezari i dha fund luftës civile dhe i dhuroi asaj fronin. Cezari e mori Kleopatrën me vete në Romë dhe i ngriti një statujë prej ari, me shëmbëlltyrën e saj, të cilën e vendosi në tempullin e "Venus Genitrix", perëndesha e saj mbrojtëse. Aleanca e tyre qe e dobishme për të dy. Pas vdekjes së Cezarit, Kleopatra u martua me Mark Antonin, një bashkim fatal ky, që përfundoi me vdekjen e dy dashnorëve. MarkAntoni, duke menduar gabimisht se Kleopatra kishte vdekur, vrau veten me shpatën e tij. Në një tentative të fundit për të marrë pushtetin, Kleopatra kërkoi të joshte Oktavin, trashëgimtarin e Cezarit. Pasi dështoi, ajo vdes nga kafshimi i një gjarpri që mbahej në pallatin mbretëror.

JETËSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E JUL CEZARIT

* Qё nga lindja e Jul Çezarit, ky lloj operacioni quhet Çezarik. Sigurisht, rёndёsia e kёtij emri ёshtё njё çikё i dyshueshёm. Njё shkrimtar romak thotё: ‘’ Njerёzit mё tё mençur dhe mё specialistё pranojnё se njeriu i parё qё kishte kёtё emёr, e fitoi kur vrau nё njё betejё njё elefant, qё nё gjuhёn kartagjenase quhej çezar.’’.

* Mёsoi tё lexonte dhe tё shkruante si nё Latinisht ashtu edhe nё Greqisht (nёpёrmes njё pёrkthimi tё vjetёr tё Odisesё, sё Livio Andronikut, ashtu si edhe nga prototipi) dhe studjoi tekstet mё tё famshme tё literaturёs sё kёtyre dy gjuhёve . Kur ishte 10 vjeç kishte mёsues Mario Antonio Gnifo. Me kёtё mёnyre fitoi bazat e artit tё Retorikёs, qё ishin tё domosdoshme pёr njё politikan. Ashtu si edhe poezinё, tё cilёn do ta pёrdorte dhe mё vonё. Vizitonte shpesh Forumin, dhe dёgjonte me shumё kujdes oratorёt e mёdhenj tё asaj kohe dhe zakonisht ishte i pranishёm nё marrjen e vendimeve apo tё bashkёbisedimeve tё ligjvёnёsve, pёr tё depёrtuar nё problemet kryesore tё Drejtёsisё.

* Vitet e rinisё sё tij mbaruan atёherё kur veshi tibanin, petkun zyrtar tё burrёrisё, e cila simbolizonte kalimin nga mosha adoleshente nё atё burrёrore. Nё vitin 84 para erёs sonё, i ati i Çezarit do tё vdesё nga njё vdekje e papritur. Kjo ngjarje i dha Jul Çezarit pavarёsinё e plotё tё tij. Nё tё njejtin vit prishi fejesёn e tij me Kusutinё, qё vinte nga klasa e kalorёsve dhe u martua me vajzёn e Kines, armikut tё betuar tё diktatorit Sila, Korniline. Kёtё martesё e bёri mё tepёr pёr qёllime politike.

* Ishte 54 vjeç dhe kishte pas vetё mbi 3 dekada aktiviteti politik, qё e kishin drejtuar drejt qёllimit tё tij. Sigurisht, jo nёpёrmes njё rruge tё shtruar dhe tё paraplanifikuar , por me vizionin e qёllimit tё tij gjithmonё para syve dhe me njё besim tё madh nё ekzistencёn e tij, krijoi vazhdimisht mjete dhe rrugё tё reja. Personaliteti i tij ishte unik, i shumёanshёm dhe shumё aktiv. Ishte njё politikan, njё ligjvёnёs, jurist, orator, shkrimtar historik, poet, shkruajti njё vepёr mbi gramatikёn, u mor me matematikёn, sektorёt teknikё, arkitektonikё, dhe gjithmonё mbante pranё vetes njerёzit e duhur qё do ta ndihmonin nё qёllimin e tij.Mund tё diktonte mbi kale, gjashtё zyrtarёve qё shkruanin gjashtё letra me pёrmbajtje tё ndryshme. Me kёtё aftёsi krijohej njё dinamikё qё kёrkonte mё tё lartёn si nga ai ashtu dhe nga tё tjerёt qё kishte pёrreth. Shfaqej çdo herё nё shpejtёsinё e aksionit, por sidomos nё lёvizjet e tij ushtarake. Nevoja e tij e vogёl pёr gjumё i lejonte tё fitonte kohё duke udhёtuar natёn nё karroçёn e tij. Kёto veçori ishin si tё detyrueshme pёr njё trup qё mund ti rezistonte gjithçkaje.

* Çezari ishte i gjatё dhe i dobёt, me sy tё gjallёrueshёm tё zinj dhe karakteristikat e tij kishin shpesh herё ёmbёlsi dhe mirёsi. Vazhdimisht demonstronte trupin e tij tё stёrvitur, tё cilin e mbante nё njё formё tё shkёlqyer, duke u stёrvitur pёrditё. Ishte njё njeri i pёrmbajtshёm, gjё qё e ndihmonte tё mbetej i shёndoshё por edhe nga ana tjetёr pa e prishur qejfin e tij, shmangte gjithmonё ekzagjerimet me pijen. Kishte njё kujdes tё veçantё pёr veshjen e tij, sikur kur ishte i ri ashtu edhe mё vonё. Kishte prirje gjithmonё pёr perfeksion, gjё qё vёrtetohet nё faktin se ndonjёherё kur ndёrtonte ndonjё vilё, qё nuk ishte tamam sikur ai e donte, jepte urdhёr ta shёmbnin dhe ta rindёrtonin qё nga fillimi. Pёr shkak tё kёtyre prirjeve besonte se pёr tu plotёsuar detyra e tij, duhej tё bёhej kryetari i shtetit. Edhe njё element tjeter i veçantё nё personalitetin e tij ishte ai qё i kundёrvihet vetes sё tij. Kur arrin nё njё kufi e njeh dhe vepron sipas pёrvojёs qё ka fituar deri atёherё.
Tёrheqja e tij ishte shumё e madhe dhe buronte nga njё xhentilesё natyrale, qё dilte nga thellёsia e zemrёs sё tij. Arti i çezarit nё trajtimin e njerёzve duket shumё qartё nё marёdhёniet qё kishte me ushtarёt e tij. Madhёshtia e strategjikёs sё tij sё bashku me lidhjen me ushtarёt e tij kishin si rezultat njё pushtet qё sillte nё duart e tij akoma dhe ushtarin mё tё fundit. Nga ana tjetёr dhe i qortonte, i ndёshkonte, i shqyrtonte gjёrat hapur dhe qartё dhe nё fund i bindte se kishin mundёsi tё shmangnin humbjen dhe se mund tё korrigjonin gjёrat.
Kurrё nuk u mundua pёr tu dhёnё kurajo ushtarёve tё tij, duke u fshehur tё vёrtetёn ose duke u thёnё gёnjeshtra. Nё pёrgjithsi besonte se vetёm nёpёrmes sinqeritetit arrihet besimi midis tij dhe ushtarёve tё tij. Gjithmonё luftonte sё bashku me ta dhe jo vetёm kur ekzistonte ndonjё rast i nevojshёm. Nuk mungonte tё sterviste vetё disa herё ushtarёt e tij dhe tё merret shpesh herё me çdonjёrin personalisht. Gjithmonё ishte i gatshёm tё njihte shёrbime trimёrie, duke u dhёnё armё tё çmuara dhe grada. Me tё njёjtёn mёnyrё fitonte dhe besimin e popullit, sidomos nё fillimin e aktivitetit tё tij politik.

* Njё burrё me njё rrezatim tё tillё bёnte shumё pёrshtypje dhe grave. Arritjet e tij erotike dёgjohen kudo. Pas vdekjes sё tё atit, lidhja e tij me tё ёmёn dhe tё motrёn u bё mё e ngushtё. Burrat qё kishin nё rininё e tyre njё nёnё tё mirё dhe tё dashur , kёrkojnё nё jetёn e tyre tё gjejne kompletimin nё format e ndryshme tё saj, nё imazhin e gruas. Njё gjё e tillё ndodhi dhe me Çezarin. Ana mё e bukur e karakterit tё tij shfaqej nё lidhje me armiqtё e tij. Mundohej tё binte dakort, duke treguar njё gjёndje kompromisi dhe shpirtbutёsie tek tё gjithё ata qё morёn anёn e Pompeit. Ndjehej njelloj i pёrgjegjshёm si pёr romakёt qё e mbёshtesnin ashtu si dhe pёr ata qё ishin kundёr tij.

* Jeta e tij ishte e mbushur me prova tё shpirtmadhёsisё sё tij ( falja e pengjeve tё luftёs nё Korfini etj) jo vetёm nё tema qё kishin tё bёnin me politikё, por edhe nё raste tё tjera (psh ndalonte duelet, pak pёrpara se i humburi tё merrte goditjen vdekjeprurёse). Megjithatё mund tё anashkalonte shpirtmadhёsinё e tij dhe tё tregonte njё ashpёrsi , atёherё kur ishte e nevojshme dhe sidomos nё temat politike. Pёrfundimisht, kёtё virtyt tё tij, e paguajti me jetёn e tij, pasi ata tё cilёve u kishte falur jetёn me shpirtmadhёsinё e tij, ishin ata qё pёrbёnё pjesёn mё tё madhe tё atyre qё kryen komplotin dhe vrasjen e tij.

* Mbёshtetёsit e tij tё inatosur thanё, pas vdekjes sё tij, se Çezari u shkatёrrua nga shpirtmadhёsia e tij dhe nёse nuk e tregonte njё gjё tё tillё, nuk do ti ndodhte kjo (Nikolau i Damaskut). Jul Çezari ishte njё personalitet i madhёrishёm dhe i shumёanshёm i epokёs nё tё cilёn jetoi. Kishte aftёsinё tё vlerёsonte drejt çdo moment, pavarёsisht butёsisё sё tij. Ishte njё strateg i madh, joshёs dhe mirёsjellshёm me miqtё e tij, i kuptueshёm me armiqtё e tij, xhentil me tё gjithё, orator i shkёlqyer dhe pёrveç tё tjerave krijues i planeve jetёdhёnёse qё i shёrbyen shtetit.Pёrfundimisht, ishte me tё vёrtetё njё bir i denjё i Afёrditёs dhe thёnja e tij misterioze: “Erdha, pashё, fitova”

[EuroStar1]

Plotinus

Plotini lindi në Likopolis të Egjiptit (Asiuti i sotëm), rreth vitit 204–270 të erës sonë. Ai iu kushtua filozofisë që në moshën njëzetetetëvjeçare. Ndoqi në Aleksandri bisedat e filozofëve me emër, para se të bëhej një shikues entuziast i Amonios Sakës (rreth viteve 175-242), themeluesi legjendar i neoplatonizmit - që nuk ka lënë, ashtu si Sokrati, asnjë shkrim. Plotini qëndroi njëmbëdhjetë vjet nxënës i tij, deri më 242, datë e hamendësuar e vdekjes së mësuesit. I shtyrë nga dëshira për të njohur mendimet dhe filozofët e kulturave të huaja, shoqëroi më 243 perandorin Gordian III në fushatën kundër sasanidëve të Persisë. Pas dështimit të turpshëm të kësaj ekspedite ushtarake, u kthye për të shkuar në Antiokë, në Oronto, pastaj në Romë. Po atë vit hapi aty një shkollë filozofie, të cilën e drejtoi për njëzet e pesë vjet. Plotini, duke qenë se sistemoi neoplatonizmin, mbahet si themeluesi i kësaj doktrine filozofike. Ai kishte një publik të vëmendshëm dhe të dendur, tek i cili mund të mbështetej pikërisht perandori Galian dhe gruaja e tij, Salonina. Ata mbështetën idenë e Plotinit për të themeluar në Kampanjë një "qytet të filozofëve", që do të pagëzohej Paltonopolis, por intrigat e Oborrit perandorak bënë të dështonte ky plan.
Plotini vdiq më 270 në zotërimin e një prej nxënësve të tij, në Minturnë, ku ishte tërhequr për arsye të keqësimit të vazhdueshëm të gjendjes së tij shëndetësore. Për vite të tëra, si mësuesi i tij Amonios Sakasi, ai u kënaq duke dhënë mësime thjesht gojore; gjithashtu filloi, rreth të pesëdhjetave, të shënonte përbërësit e filozofisë së tij. Ai ngarkoi për botimin e shkrimeve të veta nxënësin e tij më të rëndësishëm, Porfirin e Tirit (234 e deri rreth vitit 305), që i rregulloi sipas rendit alfabetik dhe i botoi pas vdekjes se mësuesit, në gjashtë libra me nëntë kapituj secili, dhe tërësise së librave iu dha emri Eneades. Një biografi - Mbi jetën e Plotinit dhe rregulli i shkrimeve të tij - plotësonte veprën dhe saktësonte datën e konceptimit të përbërësve të ndryshëm të sistemit. Marsilio Fiçino (1433-1499), humanisti fiorentinas i rrethit të Mediçëve, botoi më 1492 një përkthim latinisht të Eneades.
Shkolla neoplatonike vazhdoi katër shekuj pas vdekjes së Plotinit, u formuan tri rryma, të pagëzuara sipas qendrës se rëndësisë gjeografike: shkolla siriane, shkolla aleksandrine dhe shkolla athinase. Përfaqësuesit e tyre më të rëndësishëm qenë përkatësisht Zhambliku (rreth viteve 250-330), Sinesiosi dhe Proklusi (412-485), "skolastiku më i madh i Antikitetit të vonshëm", me të cilin neoplatonizmi njohu lulëzimin e tij të fundit.
Ungjilli i Gjonit - që nuk ishte përpiluar nga ndonjë nxënës i Krishtit - bashkoi bashkësinë e krishterë me elitat hebreje të helenizuara. Fillimi i Ungjillit është (neo)platonizëm i pastër. "Në fillim ishte Fjala, dhe Fjala ishte me Zotin, dhe Zoti ishte Fjala. Ajo ishte në fillim me Zotin. Të gjitha gjërat jane bërë nga ajo, dhe asgjë nga ajo që u bë nuk u bë pa të. Tek ajo ishte jeta, dhe jeta ishte data e njerëzve" (Gjoni 1-4).
Tradita na tregon se peshkopi i pare i Athinës, Dionisios (shekulli I pas Jezu Krishtit), ishte konvertuar nga Shën Pali pas një predikimi të bërë ne Aeropag. Më pas i atribuan Denis Areopagitës shkrime fetare dhe mistike, që ka të ngjarë të datojnë më shumë të shekullit V. Ai ishte shumë popullarizuar në Mesjetë, sidomos në Paris, ku e ngatërruan më pas me një shenjt martir vendas me të njëjtin emër, Denis (shekulli III pas Jezu Krishtit). Ndikimi i shkrimeve të Denis Aeropagitit mbi Sugerin e Madh (rreth viteve 1081-1151), abati Sen-Denisit- abaci shumë e madhe mbretërore, që ndodhej në veri të Parisit - është ndoshta në zanafillën e një veçorie të arkitekturës gotike: të çarat e bëra në mure për tua lënë vendin vitrazheve të mëdha me ngjyra do të përputheshin te Denisi me kërkmin e shpirtrave, të burgosurve të errësirave, të dritës mistike, simbole të një hyjnori.
Veprat kryesore: Sipas shembullit të mësuesit të vetë Amonios Sakasit, Plotini ligjëroi vetëm gojarisht, kështu që me siguri edhe nuk mund të vërtetohet origjinaliteti i të gjitha veprave të cilat i atribuohen këtij. Eneadet që i botoi Porfirie, dolën në përkthimin gjerman në 2 vëll. (1878,1880), kurse në Paris i botoi B. Brehier (1926).


JETSHKRIMET – KURESHTI NGA JETA E PLOTINIT


* Filozofia e Plotinit është një përtëritje specifike dhe origjinale e platonizmit dhe në të gjejmë shumë elemente aristoteliane, stoike, gnostike dhe mistike. Plotini është filozof me natyrë sublime dhe askete, të cilit trupi i duket burg i turpshëm dhe si mistik, i cili në ekstazën religjioze sheh aktivitetin më të lartë gnoseologjik. Plotini konsideron se gjithçka ekzistuese del nga emanacioni i «Njëjës». Kjo «Njëja», «E para», kjo hyjni me këtë nuk humb, sikurse drita, asgjë nga ekzistenca e vet, që vazhdimisht emanon, hedh dritë në errësi. Por megjithëkëtë, vëtë shkëlqimi humb gjithnjë e më shumë intenzitetin sa më tepër largohet nga burimi i vet, dhe, duke kaluar nëpër sfera të ndryshme, në fund bëhet e errët, kundërti e keqe ndaj hyjnisë - materie.
Pra, mbi gjithçka është qenia e lartësuar, Njëja, që njëherësh është edhe e mira, por për të cilën në të vërtetë asgjë nuk mund të pohohet ngase është mbi gjithçka të shqiptuar. Njëja është gjithçka, por asgjë e veçantë, kurse shkëlqimi i drejtpërdrejtë i saj është nus-i (mendja ose fryma), në të cilin tashmë ekziston të qenët e dyfishtë të subjektit dhe të objektit, të menduarës dhe të përfytyruares. Produkt i frymës është shpirti, i cili përbën shkallën më të ulët të mbishqisores dhe njëherazi urën ndaj shqisores. Me gjithë, pra, kundërshtitë ndërmjet mbishqisores dhe shqisores, gjithçka që ekziston përbën një gradacion unik. Madje edhe materia, e cila është pol i kundërt i mbishqisores, e gjithashtu edhe joqenie, nuk është përjashtuar nga kjo hierarki, por është vetëm pikë përfundimtare e së njëjtës vijë të krijimit. Kështu, në të vërtetë, Plotini e shndërroi dualizmin platonian në monizëm. Pikërisht për këtë arsye shumë historianë të estetikës mund të konsiderojnë (Bojmleri, Kroçeja) se vetëm te Plotini edhe estetika bëhet pjesë përbërëse integrale e një sistemi të mbyllur, ngase në të metafizika e së bukures është e lidhur (ndryshe nga Platoni dhe Aristoteli) në mënyrë jokontradiktore me filozofimin mbi artin. Këta interpretues madje pohojnë se në këtë drejtim «Plotini në fund të epokës helene është si Hegeli në fund të epokës së filozofisë së krishterë».

* Sipas Plotinit detyra fundamentale e artit qëndron në faktin që në të veçanten të paraqesë pajtimin e plotë të idesë dhe të materies, domethënë të paraqesë idenë si është kthyer dhe ulur në materie, ndërsa materien sesi është ngritur në ide. Vepra artistike qetëson luftën e amshueshme dhe ndryshimin e idesë dhe të materies. Syri i «brendshëm», i cili fillon të shohë kur mbyllet i jashtmi, nuk është i aftë menjëherë të shohë shkëlqimin e plotë të së bukurës. Afrimi ndaj bukurisë më të lartë të shpirtit plotësohet me refuzimin e çdo gjëje trupore, me një ekstazë specifike. Burim i së bukurës është shpirti i bukur, bukuria është, pra, qenësisht subjektive, shpirtërore, çështja e brendshme. Çdo gjë e jashtme në art është e paqenësishme -puna për shembull në materialin prej gurit është punë e skllavëve dhe jo e artistëve - ajo e jashtma, shqisorja në veprën artistike është vetë refleks i së brendshmes dhe në të bazohet. Pikërisht për këtë arsye bukuria është e thjeshtë - dhe jo me kualitet kompleks. Nocioni i të bukurit dhe nocioni i artistikës paraqesin një funksion qenësisht të përbashkët, sepse edhe arti edhe të bukurit shkrihen në një ekzaltacion mistik të frymës. Prandaj, bukuria nuk është ndonjë simetri e pjesëve, ajo nuk gjendet në ndonjë raport objektiv dhe në proporcion ndaj tërësisë, ngase gjërat e bukura janë shpesh shumë të thjeshta, kështu që e bukur është ajo që e pranojmë si gjë të natyrës sonë vetjake, kurse e keqe ajo që për ne është e neveritshme, sepse është në kundërshtim me natyrën tonë të madhërishme. E bukura perceptohet nëpërmjet shpirtit, kurse e keqja është formë e të drejtuarit ndaj trupores dhe materiales, e bukur është diçka që ka formë, kurse e keqe që është pa formë. Për të mundur shpirti ta kuptojë dhe ta pranojë të bukuren, ai duhet të jetë i pastruar, i thjeshtë, i sinqert - duhet edhe vetë të jetë shpirt i bukur. Arti nuk imiton natyrën, por e plotëson natyrën me bukuri atje ku vetë natyra është memece. Çdo gjë tokësore, çdo gjë e njëmendtë është vetëm hije - deri këtu Plotini pajtohet me Platonin. Por arti nuk është - si mendon Platoni - vetëm diçka tokësore, ndijore, por pikërisht në artistikën çdo gjë ndijore tejkalohet për t'u ngritur mbi ekzistencën tonë materiale. Në çastin e frymëzimit, të ekstazës, njeriu e ndien veten si pjesë e një bote më të lartë, bëhet njësoj sikurse edhe pjesa më e vlefshme, më e pafajshme, më e sinqertë e shpirtit të tij.

* Teoria gnoseologjike idealiste e Plotinit, metafizika, psikologjia, filozofia e religjionit dhe sidomos estetika - plot me mendime lucide dhe frymëzuese, por edhe me fantazi mistike, me përbuzje ndaj materiales dhe me synime të errëta religjioze ekstaze, madje edhe me pseudozgjidhje - në tërësi paraqesin përparim historik dhe mendor në krahasim me sistemet e mëdha racionale të antikës. Edhe me ndikimin e tij largpamës të mëvonshëm - direkt ose indirekt në Gj. Brunon, Sheftsberin, Herderin, Jakobin, Shelingun, Gëten, Nevalisin dhe në kohë « re edhe në E. v. Hartmanin dhe Kroçen - kjo filozofi herë-herë -pavarësisht nga fakti se ka ditur të iniconte mjaft mendimin e huaj - shërbeu si bazë ideore për shumë synime irracionale dhe mistiko-romantike.

[EuroStar1]

Anaksagóras


Filozof grek Anaksagóras, i lindur rreth 500 - 428 p.e.s,në veri të Miletit, Anadoll, Lapsek,Turqia e sotme, ku një zhvillim të rëndësishëm mori filozofia me paraqitjen e një interpretimi të ri të procesit se si lënda merr formën e sendeve të veçantë.Kontributi i tij kryesor qëndron në dhënien e konceptit të mendjes (nous), të cilin ai e dalloi nga lënda. Anaksagora ishte dakort me Empedoklin, se ardhja ose largimi nga qenia është thjesht një përzierje ose ndarje e substancave që tashmë ekzistojnë. Por, ai nuk ishte dakort me konceptin e Empedoklit, sipas të cilit formimi i objekteve është produkt i forcës së Dashurisë dhe Urrejtjes. Sipas Anaksagorës, procesi i ndryshimit kërkon një shpjegim më gjegjës sesa shpjegimi me anën e elementëve të paqartë dhe pothuajse mistikë të Dashurisë dhe të Urrejtjes. Bota dhe të gjithë objektet atij i duken shumë të organizuar dhe me një strukturë të ndërlikuar, që kërkojnë si parim të shpjegimit një qenie të ditur dhe të fuqishme. Pikërisht, një parim i tillë racional është përmbajtja e konceptit të mendjes ose nous që propozonte Anaksagora si parim që siguron rregullin tek lënda.

Sipas Anaksagorës, natyra e realitetit kuptohet më mirë si i përbërë nga mendja dhe lënda. Lënda ekziston më përpara se sa mendja t'i japë formë dhe aktivitet. Ajo ekziston si një përzierje e llojeve të ndryshme të substancave materiale, të gjitha të pakrijueshme dhe të pashkatërrueshme. Bile edhe kur kjo masë origjinale e lëndës është e ndarë në objektet aktuale, secila pjesë përmban të kundërtat e të zezës dhe të së bardhës, por quhet e bardhë vetëm sepse përmban atë që është në të gjithë realitetin; çdo send përmban brenda tij një "pjesëzë" speciale të çdo gjëje.

Sipas Anaksagorës, procesi me anën e të cilit nga lënda formohen sendet, është procesi i "ndarjes". Kjo ndarje në fillim është arritur (dhe vazhdimisht ndodh) nëpërmjet fuqisë së mendjes. Në mënyrë të veçantë, mendja prodhon nje lëvizje rrotulluese, e cila shkakton një vorbull që shpërndan, ashtu sikurse mbështjell, gjithnjë e më shumë masa origjinale të lëndës, duke shkaktuar një "ndarje" të substancave të ndryshme. Kjo lëvizje rrotulluese në fillim shkakton një ndarje të lëndës në dy ndarje kryesore; njëra masë përmban të ngrohtën, të lehtën dhe të rrallën, ndërsa tjetra përmban të ftohtën, errësirën, të dendurën dhe lagështirën. Ky proces i ndarjes është i vazhdueshëm dhe i njëtrajtshëm. Objektet e veçanta janë gjithnjë kombinime të substancave, në të cilat disa substanca janë predominuese. Duke përshkruar këtë proces, në një nga fragmentët e ruajtur në librin e tij të fundit, Anaksagora thotë se " Nous vendos rregull në të gjithë sendet, në ata që kanë qenë, në ata që janë dhe në ata që do të jenë. Ky është revolucioni që tashmë rrotullon yjet, diellin, hënën, ajrin dhe eterin: të cilët janë të ndarë". Në vazhdimësi ai thotë: "Revolucioni vetë shkakton ndarjen, dhe dendësia ndahet nga e rralla, e ngrohta nga e ftohta, e ndritshmja nga errësira dhe e thata nga lagështira. Kemi shumë pjesëza të shumë sendeve". Duke theksuar përzierjen e vazhdueshme të sendeve, ai thotë se "asgjë nuk ndahet plotësisht nga ndonjë gjë përveç Nous". Forcat, që vënë në lëvizje vorbullen, çojnë në qendër të trashën dhe lagështirën, ndërsa të hollën dhe të ngrohtën, siç janë toka dhe ajri, në periferi. Forcat rrotulluese shkaktojnë, gjithashtu, shkëputjen nga toka të masës së gurëve të nxehtë e të kuq, të cilët shpërndahen në eter duke formuar yjet. Toka, e cila në fillim ishte llucë, u tha nga dielli dhe u bë pjellore nga embrionet që gjendeshin në ajër. Çdo gjë, duke përfshirë jetën në planete dhe perceptimin e qenieve njerëzore, vihet në aktivitet edhe sot nga mendja. Mendja është kudo, ose siç thotë Anaksagora, nous është "kudo ku çdo gjë tjetër ështe në masën rrethuese".

Megjithëse Anaksagora e konsideron nous si forcën lëvizëse dhe kontrolluese të kozmosit dhe të trupave njerëzorë, sipas tij, roli aktual i nous është i kufizuar. Për Anaksagorën nous nuk është krijuesi i lëndës, derisa lënda është e përjetshme. Për më tepër ai nuk sheh tek nous burimin e ndonjë qëllimi. Shpjegimi i tij mbi origjinën e sendeve të veçantë nëpërmjet procesit të "ndarjes", duket se është një shpjegim mekanicist. Sendet akoma duken se janë produkt i veprimeve të shkaqeve materiale, dhe mendja duket se nuk ka rol të qartë përveç atij të lëvizjes fillestare. Aristoteli, i cili më vonë u muar me dallimin e llojeve të ndryshëm të shkaqeve, ka shprehur një vlersim të dyfishtë për pikpamjet e Anaksagorës. Duke e krahasuar Anaksagorën me paraardhësit e tij, të cilët dëshironin " të merreshin kaq shumë me një çështje [p.sh. origjna e sendeve] spontanisht dhe rastësisht", Aristoteli shkruan se "kur [Anaksagora] thotë... se arsyeja është prezente - si tek kafshët ashtu dhe në të gjithë natyrën- si shkaku i rregullit dhe i të gjitha grupimeve, ai ngjan si një njeri me një mendje të mprehtë në dallim me bisedat e rëndomta të paraardhesve të ti|". Por, shton Aristoteli, Anaksagora e vë në përdorim konceptin e tij të nous vetëm "në një shkallë të vogël". Kritika e tij është se "Anaksagora e përdor arsyen si një deus ex machina për të formuar botën, kur ai do të tregojë shkakun e një diçkaje që nuk është në gjendje ta gjejë, ai fut arsyen, ndërsa në të gjitha rastet e tjera ai i përshkruan ngjarjet me diçka të ndryshme nga arsyeja". Anaksagora duket se ka siguruar një shpjegim se si lënda tërhiqet në lëvizjen rrotulluese, duke e lënë pjesën tjetër të rregullit natyror të jetë produkt i kësaj lëviz|eje. Më tej ajo, që Anaksagora thotë rreth arsyes, ka patur pasoja të mëdha në historinë e filozofisë, sepse ai futi parimin shpirtëror në natyrën e sendeve. Ai diferencoi mendjen nga lënda. Megjithëse nuk e përshkruan mendjen si komplet jo materiale, ai arrin të dallojë mendjen nga lënda dhe, kur ka punë me të thotë se mendja, ndryshe nga lënda nuk përzihet me asgjë, por është e vetme, e mjaftueshme për vetveten". Mendja dallohet nga lënda, sepse ajo është "gjëja më superiore për gjithçka dhe kafuqinë më të madhe... "Kështu, ndërsa lënda është e përbërë, mendja është e thjeshtë, por të dyja këto i shohim të jenë të ndërlidhura, derisa mendja është "atje ku çdo gjë tjetër gjendet..." Megjithëse ai nuk i përpunoi të gjitha mundësitë e konceptit të tij nous, ky koncept ka qenë i destinuar të ketë një ndikim të jashtëzakonshëm në filozofinë e mëvonshme greke.

JETËSHKRIME – KURESHTI NGA JETA E ANAKSGORËS

* Anaksagora në Athinë, në vitet 30 zhvilloi veprimtari të frytshme filozofike, mirëpo pas akuzës për ateizëm, arriti, në saje të mikut Periklit, të ikë në Lampsak(Turqia e sotme) dhe të shpëtojë nga vdekja.

* "I besoni mendjes sepse ajo sundon botën". Anaksagora

* Nga vepra kryesore e tij që atëherë mbante titullin e rëndomtë "Mbi natyrën" janë ruajtur vetëm disa fragmente, të cilat me siguri janë nga libri i parë i kësaj vepre. Anaksagora konsideron, sikurse Empedokli, se në natyrë nuk ka as ekzistencë as zhdukje - ekziston vetëm bashkimi dhe ndarja e grimcave të pandryshueshme të cilat i quajti sperma - e të cilat më vonë Aristoteli i quajti homeomei. Me bashkimin e këtyre grimcave krijohen gjërat e ndryshme, ndërsa cilësia e çdo gjëje kushtëzohet nga ato grimca që dominojnë në përzierjen dhe që për këtë shkak mund të përceptohen. Nga gjendja e parë kaotike, në të cilën në fillim ishin të përziera homeomeritët, lindi kozmosi i rregulluar nëpërmjet mendjes (nus-it), që e vuri në lëvizje masën inerte. Mirëpo pasi u dha impulsi i parë, roli i kësaj mendjeje përfundon dhe çdo gjë pastaj rrjedh në mënyrë mekanike sipas ligjeve kauzale rreptësisht të përcaktuara.

* Njohje ndijore, sipas Anaksagorës, kemi në saje të ekzistimit të kundërshtisë që kemi në botën tonë të brendshme (p.sh. të ftohtit mund ta ndiejmë vetëm atëherë kur trupi është i nxehtë). Ndërkaq, të vërtetën nuk e njohim me anën e shqisave por nëpërmjet arsyes.

· Duke provuar rëndësinë e Anaksagorës në historinë e filozofisë, Aristoteli thotë: "Filozofët para Anaksagorës mund të krahasohen me ata endacakë që i quajmë natyralistë. Sikurse që, duke u kolovitur, gladiatorët mund të japin edhe të goditura të qëlluara, por jo sipas rregullave të shkathtësisë, gjithashtu duket se edhe këta filozofë nuk janë aspak koshientë për atë që flasin". Anaksagora është i pari që - duke thënë se mendimi i kulluar është e vërtetë - siguroi këtë koshiencë, kështu që edhe sipas fjalëve të Hegelit ai dukej si "i padehuri midis të dehurëve".

[EuroStar1]

Anaksimeni


Anaksimeni. Filozofi i tretë dhe i fundit nga Mileti është Anaksimeni (585/4-528/5. p.e.r.) i cili ka qenë "shoqëruesi" i ri i Anaksimandrit. Duke vlerësuar përgjigjen e Anaksimandrit, në lidhje me përbërjen e sendeve natyrore, ai ishte i pakënaqur me nocionin e të pakufishmes si burim i të gjitha sendeve, deri sa ky nocion është shumë i papërcaktuar dhe i paprekshëm.Ai mundi të kuptojë pse Anaksimandri dha zgjidhjen e tij të ndryshme nga nocioni i Thalesit, se uji është shkaku i të gjitha sendeve. Arsyeja qëndron në atë, se e pakufishmja mund të të ndihmojë të shpjegosh sfondin e "pafund" të shumëllojshmërisë së gjerë të sendeve të fundme dhe specifike. Për Anaksimenin, e pakufishmja e papërcaktuar nuk ka kuptim specifik, prandaj ai zgjodhi rrugën e Thalesit duke u fokusuar mbi një substancë të përcaktuar, por në të njejtën kohë u përpoq të përvetësonte nga arritjet e avancuara të Anaksimandrit. Për të bashkuar nocionin e Thalesit mbi një substancë të përcaktuar, me konceptin e ri të Anaksimandrit mbi të pakufishmen në lëvizje të vazhdueshme, Anaksimeni përcaktoi ajrin si substancë primare, nga e cila rrjedhin të gjitha sendet. Ashtu si e pakufishmja, ajri është i shpëmdarë kudo; por ndryshe nga e pakufishmja ai ëshfë substancë materiale specifike dhe e prekshme, që mund të përcaktohet. Për më tepër, lëvizja e ajrit është një proces më specifik, sesa "shkëputja" e Anaksimandrit. Kjo e çoi Anaksimenin në formulimin e konceptit të respektueshëm të "rrallimit" dhe "të kondesimit" të ajrit si forma specifike e lëvizjes, që sjellin ndryshime në ajër. Edhe pse ajri është i padukshëm, njerëzit jetojnë vetëm për aq kohë sa mund të marrin frymë, dhe "ashtu si shpirti ynë, duke qenë ajër qëndron së bashku me ne, po kështu fryma dhe ajri rrethon gjithë boten". Por, për të shpjeguar se si ajri është origjina e të gjitha sendeve, Anaksimeni fut një ide të rëndësishme, sipas së cilës ndryshimet në "cilësi" shkaktohen nga ndryshimet në "sasi". Zgjerimi dhe tkurrja e ajrit përfaqësojnë ndryshime sasiore, dhe këto ndryshime, duke ndodhur në një substancë të vetme, shpjegojnë shumësin e sendeve të ndryshëm. Zgjerimi ose rrallimi i ajrit shkakton ngrohjen dhe, në ekstrem, zjarrin; ndersa tkurrja ose kondesimi shkakton ftohjen dhe transformimin e ajrit në objekt solid nëpërmjet një transformimi gradual ku, siç thotë Anaksimeni, "ajri, që kondesohet, formon erërat..., e në qoftë se ky proçes shkon më tej ai jep ujë, e akoma më tej jep tokën dhe nga kondesimi më i madh janë formuar gurët".

Megjithëse këta filozofë milesianë duket se kanë studiuar me temperament dhe interesa shkencore, ata nuk i kanë formuar hipotezat e tyre në atë mënyrë që sot i bëjnë shkencëtarët modernë; gjithashtu, ata nuk projektuan ndonjë eksperiment për të provuar teoritë e tyre. Idetë e tyre kishin një tipar dogmatik; ato janë më shumë një mënyrë pohimi pozitiv, sesa tentativa për hipoteza të vërteta. Por duhet të kujtojmë se çështjet kryesore, në lidhje me natyrën dhe kufijtë e njohjes njerëzore, akoma nuk ishin ngritur. Miletasit akoma nuk i referohen, në ndonjë menyrë, problemit të marrëdhënieve midis shpirtit dhe trupit. Reduktimi i të gjithë realitetit në një origjinë materiale, sigurisht e ngre këtë çështje, por kjo çështje është e njohur më vonë si një problem në historinë e mendimit. Cilado qoftë dobia e ideve të tyre specifike rreth ujit, të pakufishmes dhe ajrit si substanca primare të sendeve, rëndësia e vërtetë e miletsave është se ata, për herë të parë, ngritën çështjen e natyrës në instancë të fundit të sendeve. Ata bënë hapin e parë dhe direkt të hulumtimit mbi çështjen, se nga çfarë ëshfë e përbërë në të vërtetë natyra.

KURESHTI NGA JETA E ANAKSIMENIT

* Augustini për të pohon se Anaksimeni ka qenë i bindur se perënditë «nuk e kanë krijuar ajrin, por edhe vetë ata janë krijuar nga ajri».Kozmosi në esencë është identik me njeriun, ndërsa ajri e bën të mundur këtë unitet. Sikurse shpirti ynë që është ajër dhe si i tillë na drejton ne dhe nga ne krijon unitet, po kështu edhe fryma dhe ajri përfshijnë dhe mbajnë tërë kozmosin» (Diels, fragm.2).

* Sikurse për Anaksimandrin ashtu edhe për Anaksimenin procesi kozmologjik është periodik.