shkruan Enver Robelli
Historia e Kosovės jashtė shablloneve
1. Pingpong shkencor.
Para disa javėsh nė Prishtinė qėndroi Oliver Jens Schmitt, njė historian zviceran, i cili ėshtė profesor nė Universitetin e Vjenės. Ai ishte i ftuar nga organizatorėt e Seminarit tė Gjuhės, tė Letėrsisė dhe tė Kulturės Shqiptare, i cili pėr ēdo vit mbahet nė Prishtinė. Ndonėse pėr cilėsinė e disa kumtesave qė mbahen nė kėtė seminar mund tė mos kemi ndonjė mendim entuziast, megjithatė seminari ėshtė njė ngjarje me rėndėsi tė madhe kulturore, sepse bashkon shumicėn e shkencėtarėve qė merren me ēėshtje tė gjuhės, kulturės, letėrsisė dhe historisė sė shqiptarėve nė Ballkan dhe mė gjerė. Prandaj, ftesa qė organizatorėt ia bėnė Oliver Jens Schmitt-it ishte vėrtet e qėlluar. Institucionet kulturore nė Tiranė nuk i kanė bėrė njė ftesė tė tillė, pėr fat tė keq. Nė Prishtinė Schmitt foli pėr mėnyrėn e shkrimit tė historisė nė Kosovė, pėr mangėsitė e shumta dhe pėr shumė fusha qė ende nuk janė trajtuar dhe lėvruar nga historianėt shqiptarė. Kritika mė e ashpėr dhe gjithsesi e vėrtetė qė Schmitt ua bėri kolegėve tė tij nė Prishtinė ishte se shpeshherė trajtesat e tyre historike i kanė shkruar si pėrgjigje ndaj pamfleteve serbe dhe jo si pėrpjekje serioze shkencore. Me fjalė tė tjera: Mes historianėve serbė dhe shqiptarė ėshtė luajtur njė lloj pingpongu kuazishkencor me qėllim qė argumentet pėrjashtuese tė tjetrit tė goditen stuhishėm. Natyrisht Schmitt kritikėn e tij e formuloi me modestinė dhe kujdesin e njohur, qė i karakterizon shumė zviceranė, sidomos ata tė qarqeve akademike dhe publicistike.
2. Skėnderbeu.
Oliver Jens Schmitt ėshtė autor i biografisė sė parė kritike tė Skėnderbeut. Botimi i kėtij libri nė Tiranė kishte ngjallur debate mjaft tė ashpra. Intelektualė senilė dhe baballarė tė vetėshpallur tė kombit pa e lexuar fare librin hodhėn kritika tė ashpra kundėr autorit, duke e akuzuar se e kishte njollosur figurėn e Skėnderbeut, sepse kishte pėrmendur lidhjet e familjes sė tij me sllavėt dhe kishte shkruar se njėri nga motivet e luftės sė Gjergj Kastriotit kundėr osmanėve kishte qenė edhe hakmarrja pėr shkak se osmanėt ia kishin vrarė tė atin. Nuk ia vlen tė merremi kėtu me debatin shqiptar qė u zhvillua lidhur me librin e Schmitt-it pėr Skėnderbeun. Ka ende intelektualė shqiptarė bjerraditės dhe aktivistė tė ēėshtjes kombėtare qė vėrtet besojnė se kur njė historian apo publicist i huaj formulon ndonjė kritikė ndaj shqiptarėve, ai kėtė e bėn me porosi tė Beogradit. Nuk ia vlen tė merremi kėtu as me ata intelektualė provincialė tė Prishtinės, tė cilėt kur Schmitt e mbajti ligjėratėn shprehnin habi se historiani qenka njė djalė i ri, se po folka shumė mirė gjuhėn shqipe etj. Jo pak historianė tė Prishtinės preferuan ta bojkotonin ligjėratėn e Schmitt-it. Njėri prej tyre deklaroi nė media se nuk e kishte ndjekur ligjėratėn pėr shkak se nuk dėshironte ti jepte rėndėsi autorit. Kritikat e tilla ndaj Schmitt-it e kanė shtyrė madje edhe historianin britanik Noel Malcolm tė intervenojė dhe tia tėrheqė vėmendjen opinionit shpesh injorant shqiptar se Schmitt ėshtė njė historian serioz dhe njėri prej njohėsve mė tė mirė tė historisė sė shqiptarėve. Krahas biografisė sė Skėnderbeut Schmitt ka shkruar dhe botuar nė vitin 2008 njė libėr mbi historinė e Kosovės, vlera e tė cilit ėshtė shumė e madhe. Gjatė ligjėratės sė Schmitt-it nė Prishtinė i vetmi qė tėrhoqi vėmendjen e tė pranishmėve mbi rėndėsinė e kėtij libri ishte akademik Rexhep Ismajli, i cili ėshtė njėri prej shkencėtarėve tė rrallė tė Kosovės qė jo vetėm i pėrcjell, por edhe i lexon botimet mbi ēėshtjet shqiptare nė botėn perėndimore. Libri i Schmitt-it i dedikohet, nė radhė tė parė, opinionit tė interesuar gjermanishtfolės, por do tė ishte shumė me rėndėsi qė kjo vepėr tė pėrkthehej edhe nė gjuhėn shqipe, sepse ėshtė njė analizė brilante e historisė, e paanshme dhe e shkruar me njė gjuhė tė rrjedhshme, larg vokabularit tė mėrzitshėm shkencor (ose fachchinesisch, siē thuhet nė gjermanisht, pra kinezishte pėr ekspertė).
3. Njė trevė ballkanike.
Libri i profesor Schmitt-it pėr historinė e Kosovės mban kėtė titull: Kosovo Kurze Geschichte einer zentralbalkansichen Landschaft (nė shqip: Kosova histori e shkurtėr e njė trevė qendrore ballkanike). Autori qė nė hyrje tė librit e shpjegon se nocioni trevė qendrore ballkanike mbėshtetet nė njė formulim tė ngjashėm tė historianit Edgar Hösch, i cili me kėtė emėrtim i pėrthekon, para sė gjithash, Bosnjė-Hercegovinėn, Serbinė, Malin e Zi, Kosovėn, Maqedoninė, Shqipėrinė, Bullgarinė dhe Greqinė Veriore. Nė libėr Kosova nuk trajtohet si zonė e izoluar, por si trevė e Ballkanit, e cila gjatė historisė ka pasur kufij tė ndryshėm, fundja, siē e theksoi Schmitt edhe gjatė ligjėratės nė Prishtinė, Kosova nė kufijtė e tanishėm ekziston tek pas pėrfundimit tė Luftės sė Dytė Botėrore. Librit i paraprinė njė paraqitje e imazheve historike tė serbėve dhe shqiptarėve mbi Kosovėn, imazhe kėto qė e pėrjashtojnė njėra-tjetrėn. Grindja pėr atė se kush ka lindur i pari nė Kosovė vazhdon tė jetė pjesė e pandashme e konfliktit serbo-shqiptar. Kjo grindje nė gjermanisht quhet Streit um das Erstgeburtsrecht (grindje pėr atė sė kush ka lindur i pari nė njė vend) dhe ėshtė nocion i njohur pėr pėrshkrimin e konflikteve tė ngjashme si ky nė Kosovė. Siē u tha, kufijtė e tanishėm tė Kosovės janė skicuar tek pas vitit 1945. Si zonė administrative Kosova u bė e njohur tek nė vitin 1877 me krijimin e Vilajetit tė Kosovės, i cili pėrfshinte pjesė tė Maqedonisė, Serbisė dhe tė Malit tė Zi tė sotėm. Qendėr e Vilajetit fillimisht ishte Prishtina, mė vonė Shkupi. Sipas profesor Schmitt kufiri i sotėm i Kosovės me Shqipėrinė ishte caktuar nė vitin 1913, duke pranuar interesat strategjike serbe.
4. Nė fillim na ishte Dardania.
Perandoria Romake e pushtoi territorin e Kosovės sė sotme tek nė vitin 44 pas Krishtit (ose erės sė re) dhe u takua me fise tė ndryshme ilire, prej tė cilėve mė i njohuri ishte fisi i dardanėve. Gjeografėt antikė dhe historianėt i pėrshkruanin dardanėt si barbarė: tė pandershėm, tė egėr, por edhe tė guximshėm dhe kryengritės. Perandoria Romake stacionoi njė legjion nė Shkupin e sotėm dhe filloi tė rekrutojė dardanėt pėr ushtrinė romake. Njė njėsi e tillė u vendos nė Naissus (nė Nishin e sotėm). Perandori romak Mark Aurel i pėrmend plaēkitėsit dardanė. Bashkė me pushtimin romak filloi edhe kristianizimi i dardanėve; kjo ndodhte sidomos gjatė shėrbimit nė ushtrinė romake. Ai qė pėrqafonte fenė e krishterė integrohej mė lehtė nė Perandori. Schmitt shkruan se pėr shkak tė mungesės sė burimeve periudha mes pėrfundimit tė sundimit romak (rreth vitit 600) dhe integrimit tė Kosovės nė Perandorinė Bizantine (1018) ėshtė pothuaj e pakapshme. Pėr kėtė periudhė nuk ka asnjė dėshmi tė pranisė sė sllavėve nė Kosovė. Supozohet se para shekullit tė 9-tė nė Kosovė nuk ka pasur ndonjė sistem tė gjerė administrativ. Po ashtu, sipas Schmitt-it, duhet theksuar se Perandoria Bullgare, e cila shtrihej nė territorin e Kosovės, nė shekullin e 9-tė nuk ka qenė sllave; ajo ishte themeluar nga protobullgarėt, tė cilėt flisnin njė gjuhė turke. Protobullgarėt u sllavizuan tek nė shekullin e 10-tė. Bizanti e zaptoi rajonin e Kosovės nė vitin 1018, kur tashmė ishte zhbėrė tradita romake dhe gjuha greke tashmė sishte e njohur. Popullsia i pėrkiste fesė ortodokse, por jo traditės sė saj bizantino-greke, por bullgaro-sllave. Pėr tu mbrojtur nga sulmet sllave Bizanti vendosi garnizone ushtarake nė Lipjan dhe Prizren. Kriza e Perandorisė Bizantine e detyroi atė tė tėrhiqet drejt jugut. Nė vitet 1093-94 zhupani serb Vukan pushtoi Kėshtjellėn e Lipjanit, por pas njė kohe ai u detyrua tė ikte drejt veriut. Nė shekullin e 12-tė serbėt arritėn tė depėrtojnė luginės sė lumit Ibėr dhe tė pushtojnė Kėshtjellėn e Zveēanit. Deri nė fund tė shekullit tė 12-tė serbėt mbajtėn veriun, ndėrsa rrafshin e Kosovės e kontrollonin bizantinėt. Pak a shumė sikur sot: serbėt sundojnė veriun, nė pjesėn tjetėr qeverisin autoritetet e Prishtinės. Tek nė vitin 1190 serbėt arritėn tė depėrtonin deri te malet e Sharrit. Shkatėrrimi i Bizantit i mundėsoi serbėve qė pėr 180 vjet tė sundojnė nė Kosovė.
5. Nėn serbė.
Schmitt thekson se nga pikėpamja historike sundimi serb nė Kosovė ėshtė shumė i shkurtėr, prandaj ai nė librin e tij kėtė periudhė nuk e trajton si pushtim imperial. Tė tilla konsiderohen pushtimet romake, bizantine dhe osmane. Pėr serbėt pushtimi i Kosovės dhe Maqedonisė ishte zbulim i njė bote tė panjohur pėr ta. Schmitt shkruan se serbėt e kanė parė pėr herė tė parė kulturėn qytetare bizantine tek pas pushtimit tė rajoneve tė Kosovės dhe Maqedonisė. Pėr kurorėn serbe pushtimi i Kosovės ishte njė shans i mirė pėr pėrparim ekonomik, sepse rajoni kishte fusha pjellore dhe miniera argjendi nė Trepēė dhe Novobėrdė. E njohur pėrtej rajonit nė atė kohė ishte sidomos Novobėrda (nė gjermanisht: Neuberg, nė italisht: Novomonte), e cila nė atė kohė kishte njė legjislacion tė qytetit, gjė qė ishte diēka e rrallė nė Ballkan. Meqė serbėt nuk kishin as kapital, as teknologji pėr tė punuar nė miniera, ata angazhuan tregtarė nga Dubrovniku dhe minatorė gjermanė nga Sllovakia e sotme. Schmitt shkruan se me zhvillimin ekonomik tė Kosovės dhe me pėrfitimet qė nxirrnin nga minierat mbretėrit serbė arritėn tė financojnė ndėrtimin e shumė objekteve fetare nė Kosovė. Pėrmes kėtyre ndėrtimeve serbėt e asaj kohe lanė mė shumė gjurmė nė Kosovė se sa bizantinėt. Schmitt nė trajtimin e kėsaj periudhe bėn njė dallim tė qartė mes dinjitarėve dhe mbretėrve serbė nga njėra anė dhe popullsisė sllave nė Kosovė nė anėn tjetėr. Sipas tij nuk ekzistojnė burime mbi identitetin etnik tė sllavėve tė asaj kohe nė Kosovė, pra nuk mund tė thuhet se ata kanė qenė (vetėm) serbė. Me njė fjalė: Elita ishte padyshim serbe, por kjo nuk mund tė thuhet pa asnjė dyshim pėr popullsinė fshatare.
Krijoni Kontakt