Close
Duke shfaqur rezultatin -19 deri 0 prej 3
  1. #1
    i/e regjistruar Maska e Xhuxhumaku
    Anėtarėsuar
    19-11-2003
    Vendndodhja
    sopr'un'curva
    Postime
    13,379

    Arshi Pipa nė diksionerin francez/ Mitologjia shqiptare me zana e djaj, por pa zota

    Pipa nė diksionerin francez/ Mitologjia shqiptare me zana e djaj, por pa zota

    Arshi Pipa 02/10/2010 14:55:00


    Letėrsi/ Arshi Pipa pėr mitologjinė shqiptare nė Diksionerin francez tė Mitologjive botuar nė vitin 1981 nė Paris.



    Pėr herė tė parė botojmė tė pėrkthyer nė shqip studimin e Arshi Pipės pėr mitologjinė shqiptare shkruar pėr Diksionerin francez tė Mitologjive tė botuar nė vitin 1981 nė Paris nga Y. Bonnefoy, vol. I f. 5-7. Atėherė, ēfarė paraqet si fizionomi tė vetėn, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare? - pyet Pipa pjesėn e mėposhtme, pasi hedh vėshtrimin mbi disa mite qė janė tė njohura dhe pėr disa popuj tė Ballkanit, duke dhėnė pėrgjigjen se mitologjia shqiptare dallon se nuk ka zota dhe hyjnitė janė tė dorės sė dytė



    Mitologjia shqiptare nuk pėrbėn ende objektin e njė monografie, por subjekti ėshtė trajtuar nė shumė ese dhe artikuj tė gjuhėsisė, folklorit dhe etnografisė. Mund tė thuhet se kjo mitologji ėshtė e tipit pagan ballkanik. Fetė monoteiste qė i janė mbivendosur – katolike nė Veri, ortodokse nė Jug, islamike nė mbarė vendin – pak e kanė prekur natyrėn e saj. Historia e shqiptarėve, origjina e tė cilėve fillon qė nga migrimet e para indoevropiane nė Ballkan, ėshtė njė vazhdimėsi pushtimesh nga ana e popujve qė i rrethojnė: romakė, gjatė Lashtėsisė, sllavė, grekė e italianė nė Mesjetė, turq, nė fillim tė erės moderne. Prandaj, pritet qė mitologjia shqiptare tė jetė mjaft sinkretike. Mund tė flitet pėr shtresa alogjene pėrgjatė boshtit tė njė konstanteje lehtėsisht tė identifikueshme qė ėshtė: kulti i karakterit (gjenit) tė racės.

    Hyjnitė e kėsaj mitologjie janė thuajse tė gjitha pagane. Aty janė nuset e malit dhe kėshetat, por edhe shtojzavallet dhe zanat. Gjenden gjigantė tė kobshėm balozėt, katallajt, por edhe thopēat (xhuxhat qė argėtohen duke shpotitur njerėzit). Ndeshen edhe karkanxholėt dhe njė variant i kacilmicit. “Pėrbindėshat janė me shumicė: gogolėt, kuēedrat, lubitė. Metamorfozat janė tė shpeshta: burri shndėrrohet nė dre, ujk, hut; gruaja nė nuse lale, qyqe, turtulleshė. Hyjnitė e shtėpisė mund tė kenė njė formė njerėzore si nana e votrės ose shtazore (vitore, njė lloj gjarpri). Flijohen kafshėt (dikur femrat) mbi themelet e njė ndėrtese; Bėhen magjira (p.sh. pėr ta bėrė mashkullin impotent). Ka kėngė namatisjeje, tė tjera pėr tė sjellė shiun. Gjuhet me gurė hėna e eklipsuar pėr tė trembur ujqėrit qė e sulmojnė. Objektet magjike – pasqyrat, nuskat, unazat – luajnė njė rol tė madh. I besohet syrit tė keq, ėndrrave paralajmėruese. I besohet fuqisė sė gurėve, bimėve. Por kryesisht i besohet fuqisė sė heroit.

    Kulti i heroit, i dėshmuar nga njė traditė e gjatė kombėtare qė pasqyrohet nė epopenė popullore si dhe nė tė drejtėn zakonore, ka ruajtur njė karakter mitik nė disa krahina tė Shqipėrisė sė Veriut. Tė mbrojtur nga male tė thepisura, banorėt e tyre kanė mundur t’u rezistojnė kolonizimeve romake dhe sllave dhe madje kanė mundur tė ruajnė njė lloj autonomie gjatė sundimit turk. Barinjtė e Veriut, nė pjesėn mė tė madhe katolikė, vazhdojnė tė quhen Ukė, Dash, Shpend, Sokol: ata adhurojnė zjarrin (ta pėshtysh ėshtė tabu), betohen pėr Qiell e pėr Tokė, vajtojnė tė vdekurit e tyre duke gėrvishtur fytyrėn sipas njė rituali qė ėshtė mbeturinė e njė valleje; u besojnė orėve tė vendit, shpirtrave, djajve, magjistareve, vampirėve. Totemizmi dhe animizmi pėrzihen me mitet klasike dhe me legjendat mesjetare. Uliksi e Perseu i kanė ekuivalentėt e tyre. Polifemi shqiptar (KK5) quhet katallā, nė kujtim tė mizorive tė mercenarėve katalanas tė shek. XIV. Zana, mbrojtėsja e heroit, ėshtė deri etimologjikisht e afėrt me Dianėn (perėndesha romake shoqėrohet nga njė drenushė, kafsha e hyjnisė shqiptare ėshtė dhia e egėr), kurse pėr funksionet e saj ajo merr nga zana sllave, Vila. Vetė emri shtojzovalle ėshtė njė rast sinkretizimi pagano–kristian: Shtoji, Zo(t), vallet.

    Shumė nga kėto besime pagane janė tė njėllojta pėr mė shumė se njė popull ballkanik, ndėrsa tė tjera janė me origjinė latine e ndoshta kelte. Atėherė ēfarė paraqet si fizionomi tė vetėn, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare?

    Kjo mitologji nuk ka zota. Hyjnitė janė tė dorės sė dytė dhe nuk kanė emra tė pėrveēėm ose emri i tyre ėshtė kolektiv. Betohet pėr qiell e pėr tokė, thėrritet dielli e hėna. Por janė vetėm personifikime elementesh ose sendesh fizike, jo persona. Ndėrmjet elementeve toka ėshtė mbizotėruese. Cilėsia sipėrore e heroit ose i heroinės tė ēon tek ajo: burri i dheut, e bukura e dheut. Beja me gur ėshtė solemne. (Gjeēov $ 534). Kush betohet mbi gur, do tė ngurtėsohet nėse e shkel betimin e tij (zanat e kanė fuqinė e vėshtrimit qė ngurtėson). Gjenden murana aty ku dikush ka qenė vrarė pėr gjakmarrje (Ēabej 360). Dhe hidhen gurė pėr tė lehtėsuar lodhjen – (me lanė pritesėn).

    Njė tjetėr tipar dallues ėshtė mungesa e njė jete pėrtej varrit. Qielli nuk ka asgjė qiellore, nuk ekziston ferri. Besimi te kukuthėt, lugetėrit, vurkullakėt ėshtė i pėrhapur; por kėta janė shpirtra tė munduar qė toka i flak jashtė pėr shkak tė ndonjė keqbėrjeje tė rėndė. Ky shpirt ėshtė njė hie ose njė abe njė mbėshtjellje trupore e pajisur me njė mbeturinė materialiteti (ai mund tė ngrejė pesha).

    Mitologjia shqiptare me zana e me djaj, por pa zota e pa eskatologji dhe ku vetė konceptimi i shpirtit ėshtė plotėsisht negativ, ėshtė pra, krejtėsisht tokėsor. Ajo ėshtė organizuar rreth bipolaritetit etik tė sė mirės dhe sė keqes. Nga njėra anė ka njė monstėr - kulēedra ose kuēedra, mamadraga - e pėrfytyruar si njė gjarpėr me shtatė koka qė than ujėrat dhe helmon ajrin. Nė anėn tjetėr ka njė hero mitik qė e pėrball nė shpellėn e tij dhe e mbyt. Nė Jug, ku pushteti i sulltanit zėvendėsoi atė tė perandorit bizantin, shpesh ky hero ėshtė fisnik (djali i mbretit), ndėrsa nė Veri ai ėshtė njė bir i popullit i lindur drangue. Njeriu-drangue ka flatra nėn krahė, ai mund tė fluturojė. Kėtu njihet miti i Herkulit qė lufton Hidrėn, qė u bė pastaj ai i Shėn Gjergjit qė mbyt dragoin. Shėn Gjergji ėshtė shumė popullor nė Shqipėri dhe festa e tij pėrket me ardhjen e pranverės. Gjergj ėshtė gjithashtu emri i njė heroi qė ēliron vendin e vet nga njė monstėr i zi i dalur nga deti, n’atė qė ėshtė, ndoshta, rapsodia mė e bukur shqiptare.

    Mitologjia shqiptare, monumenti i sė cilės ėshtė cikli i rapsodive tė Veriut, ekzalton njė konceptim tė jetės heroike tepėr etnike. Heronjtė kryesorė tė kėtij cikli, Muji e Halili, kanė emra myslimanė, tė huazuar nga kėngėt epike boshnjake, nga tė cilat huazojnė edhe metrikėn (rapsoditė kėndohen nėn tingujt e lahutės). Por kėto elemente alogjene nuk e prishin aspak substratin autokton tė kėngėve mitike. Muji ėshtė njė bari qė zanat e maleve, nė kėmbim tė njė shėrbimi qė ai u ka bėrė, e kanė pajisur me njė fuqi mbinjerėzore – ai mund tė shkulė me rrėnjė lisat (KK7). Njė rapsodi tjetėr ia atribuon kėtė fuqi talentit tė tij prej gjahtari: ai ka mundur tė kapė tri dhitė me brirė ari, ku fshihet fuqia e zanave (KK1). Muji i masakron armiqtė e tij, sllavėt, por jo pa pėsuar dhe ai vetė. Njė rapsodi e tregon tė plagosur rėndė, tė shoqėruar nga shpirti i tij mbrojtės, ora, mes njė gjarpri qė i kujdeset dhe njė ujku qė e ruan (KK23). Kur ai vdes, armiku vjen ta provokojė nė varrin e tij. Ai zgjohet dhe thėrret, me ndėrmjetėsinė e njė zogu, ndihmėn e Halilit, qė vret sllavin dhe zhvarros vėllain e vet (KK32). Muji kthehet nė jetė. Njė ditė ai bėn mbi dorėn e vet provėn e plumbit. Kur e sheh dorėn e shpuar, ai e di qė koha e tij ka mbaruar. Ai zhduket atėherė nėn tokė, si Edipi nė Kolonė, pėr tė pritur, me durim, kthimin mbi tokė tė erės heroike (KK Parathėnie).

    Vico e konceptoi historinė e njerėzimit si njė proces ciklik qė kalon nėpėrmjet tri fazave: teologjike, historike dhe njerėzore. Mendėsia mitologjike shqiptare e ka zbehur tė parėn, pėr t’u ndier e kėnaqur nė tė dytėn, duke refuzuar tė dalė jashtė saj. Muji nuk ėshtė i vetmi pėrfaqėsues i kėsaj mendėsie. Njė shembull tjetėr ėshtė ai i vetė heroit kombėtar, Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur Skėnderbe (1405- 1468). Humanisti shqiptar, Marin Barleti, qė ka shkruar tė parėn histori nė formė romani tė heroit (v. 1510), tregon se nėna e tij ėndėrroi se po lindte njė dragua, trupi i tė cilit mbulonte gjithė Shqipėrinė, dhe qė goja e tij shqyente turqit. Populli e ka pėrpunuar kėtė mit, duke e bėrė Skėnderbeun njė titan qė mund tė shtrijė pėrtokė “pesėdhjetė burra” dhe mustaqet e tė cilit janė “katėr pėllėmbė”. Ai hedh kundėr armiqve qė e rrethojnė shkėmbinj “tė mėdhenj sa njė shtėpi” dhe ndalon me “njė tė rėnė tė kėmbės” ujėrat e njė lumi pėr tė mos i lėnė armiqtė tė kalojnė. Ai ėshtė i pacenueshėm, mbasi “ka lindur me kėmishė” (d.m.th. i mbėshtjellė me placentėn). Kali i tij fluturon nga njė shkrep te tjetri, duke lėnė, kur prek tokėn, gjurmėt e patkonjve tė tij – qė shihen edhe sot. Dhe kur Skėnderbeu vdes, populli e zhvarros pėr tė bėrė me kockat e tij nuska (Ska. 113, 116, 113, 24,25, 127, 206).

    Pėrktheu nga origjinali (nė frėngjisht): Nedret Kalakulla





    BIBLIOGRAFI



    HAHN, J. VON. Albanesiche Studien 1-3, Iena, 1854; Griechische und albanische Märshen I-II, Leipsig, 1864. PEDERSEN, HOLGER : Zur albanesischen Volkskunde, Copenhague, 1898. LAMBERTZ, MAXIMILIAN, Albanische Märchen und andere Texte zur albanischen Volkskunde, Vienne, 1922. JOLK, NORBERT, Linguistisch- kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin-Leipzig. 1923 Visaret e Kombit II; Kangė kreshnikėsh e legjenda, “Le Trésor de la Nation II ; Chants épiques et légendes” (B. PALAJ, D. KURTI) Tirana 1937 (shkur. KK) . GJEĒOV, SHTJEFĖN, Codice di Lek Dukagjini ossia diritto consuetudinario delle montagne d’Albania (pėrk. P. DODAJ) Romė 1941. ĒABEJ, EQREM, “Albanische Volkskunde “ te Südost-Forschungen XXV (1996): 333-87 ( pėrmban njė listė pothuajse tė plotė tė hyjnive dhe tė monstrave). Tregime dhe kėngė popullore pėr Skėnderbeun, (Q. HAXHIHASANI, Z.SAKO) Tirana 1967 ( shkur. Sca)

    PIPA. A. Rusha, Munich 1968 (poemė epike qė pėrmban elemente mitike). CAMAJ, M. Legjenda, Romė 1964 ( poema lirike tė bazuara mbi legjenda e mite)

    standart
    --- La Madre dei IMBECILI e sempre in cinta...

    ---voudou.. ---

  2. #2
    i/e regjistruar Maska e Brari
    Anėtarėsuar
    23-04-2002
    Postime
    18,826
    THx Kat per artikuj interesante qe sjell..

  3. #3
    i/e regjistruar
    Anėtarėsuar
    04-04-2006
    Vendndodhja
    Tirone
    Postime
    8,398
    Shume interesante dhe teper e vonuar ne kohe per tu studiuar me me imtesi ky studim
    Unė jam njeri i thjeshtė.
    Kėnaqem me pak.
    Mė mjafton mė e mira.

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund tė hapni tema tė reja.
  • Ju nuk mund tė postoni nė tema.
  • Ju nuk mund tė bashkėngjitni skedarė.
  • Ju nuk mund tė ndryshoni postimet tuaja.
  •