Postuar mė parė nga
Ilmi Veliu
PĖR INATĖ TĖ DUSHANIT SHQIPTARĖT E BRAKTISĖN ORTODOKSIZMIN
Ilmi Veliu,
Nė kushte kur kisha ortodokse i konsideronte shqiptarėt si armiq tė serbėve dhe nė kushte tė mungesės sė njė kishe kombėtare shqiptare, njė pjesė e konsiderueshme e fisnikėrisė dhe e shtresave tjera shqiptare, qė jetonin nė Prishtine, Tirane, Shkup, Tetovė, Gostivar, Zajaz, Kėrēovė, Strugė, Dibėr e Manastir dhe qytete tė tjera, filluan tė pėrqafonin masovikisht Islamin[1].
Kalimi nė islamizėm i shqiptarėve i shkėputi nga ndikimi i kishės ortodokse sllave e greke qė liturgjinė e mbanin nė gjuhėn sllave e greke, duke ndėrprerė kėshtu vrullin e procesit shekullor tė sllavizimit e tė greqizmit tė shqiptarėve.[2]
Pikėrisht nė territorin e Shqipėrisė nė Mesjetė takohej kultura e Perandorisė Bizantine me kulturėn e shteteve perėndimore tė formuara nė Siujdhesėn Apenine, pastaj me kulturėn sllave tė Bullgarisė e Serbisė; ku ndesheshin edhe gjuhė tė ndryshme dhe kultura tė ndryshme qė tentonin t’i asimilonin shqiptarėt.
Pas vdekjes sė Car Dushanit, armikut me te madh te shqiptareve, dhe shembjen e Perandorisė Serbe mė 1355, nė kuadrin e sė cilės bujarėt shqiptarė patėn marrė pjesė krahas feudalėve serbė, bullgarė etj, nė likuidimin pėrfundimtar tė mbeturinave tė sundimit bizantin, nė trevat perėndimore e qendrore tė Ballkanit, ku u hap rruga e lirė e zhvillimit tė principatave shqiptare qė u ngritėn mbi gėrmadhat bizantine nė gjysmėn e dytė tė shek. XIV)[3]. Shumė principata shqiptare u bėnė faktorė tė rėndėsishėm nė planin politik e ekonomik-shoqėror nė territoret shqiptare si, Balshajt me qendėr nė Shkodėr, Thopiajt me qendėr nė Durrės, Komnenėt me qendėr nė Vlorė, etj.[4]
Islamizmi i njė pjese tė elitės feudale shqiptare, elitė e cila u formua qė nė dhjetėvjeēarėt e parė tė sundimit osman, formoi kėshtu kontingjentin fillestar tė popullsisė sė islamizuar shqiptare dhe ndihmoi qė shqiptarėt tė ndėrprisnin lidhjet me serbėt dhe grekėt prej tė cilėve kishin qenė nė rrezik tė vazhdueshėm qė tė asimiloheshin e shkombėtarizoheshin.[5]
Megjithatė, struktura administrative e kishės nė trojet shqiptare, si rrjedhim i pėrparimit tė procesit tė islamizimit tė popullsisė, me disa pėrbėrės tė saj kishte mbetur vetėm simbolike pasi masa kryesore e besimtarėve ne njė numėr dioqezash kishin braktisur fenė e krishterė duke kaluar nė islamizėm.[6] Me qėllim qė tė ndalonte rėnien e mėtejshme tė krishterimit e sidomos katolicizmit, dhe valėn e lėshimit tė fesė nė ballafaqim me islamin, dhe me lėvizjet reformatore tė Evropės,[7] nė fillim tė shek. XVII selia e shenjtė e Romės mori masa tė rėndėsishme pėr gjallėrimin e veprimtarisė sė misionarėve katolikė nė Shqipėri dhe Ballkan.[8]
Mė 1622 u themelua shoqata katolike e quajtur “Sacra congregatione de propaganda fide”, ndėrsa ne vitin 1634 shoqata nė fjalė rithemeloi nė Ballkan edhe misione tjera franēeskane, dega e minoreve opservante tė reformuar tė cilat , tė stėrvitura nė kryerje detyrash , luajtėn njė rol jo tė vogėl nė fuqizimin e qėndresės sė katolicizmit pėrballė depėrtimit gjithnjė e nė rritje tė fesė Islame[9]
Me gjithė vėshtirėsitė e krijuara pas vendosjes sė sundimit osman nė tokat shqiptare, Kisha Romake kishte arritur tė mbajė njė status tė caktuar, sipas tė cilit ajo ruante lirinė e administrimit dhe tė predikimit nė mesin e popullsisė katolike. Kjo duket qartė edhe nė “beratin” (dekretin) e sulltanit qė, krahas diplomės sė lėshuar nga zyra pėrkatėse e Vatikanit, ku konfirmonte nė postin e tij tė Kishės Katolike nė Shqipėri, ipeshkvin e Tivarit.
Ky i fundit duhet ta ushtronte funksionin nė pėrputhje me zakonet dhe ligjin, si dhe nė kėrkesat e ritit tė vet. Atij duhej t`i bindeshin tė gjithė priftėrinjtė vartės duke iu drejtuar pėr tė gjitha ēėshtjet e arkipeshkėvisė (kryepeshkopatės).[10]Nė Shqipėri mungonte njė kishė kombėtare qė predikimi tė bėhej nė gjuhėn shqipe. Nė Shqipėrinė e Sipėrme dhe Qendrore ushtronin veprimtarinė e tyre kishat katolike, ku mėsohej latinisht, dhe kishat ortodokse tė ritit sllav, ku pėrdorej gjuha sllave, dhe nė njė hapėsirė mė tė kufizuar, ajo bizantine ku pėrdorej gjuha greke. Kurse nė Shqipėrinė e Poshtme ushtronin veprimtarinė e tyre kishat bizantine, nė tė cilat po ashtu pėrdorej greqishtja[11]. Gjuha qė pėrdorej nė kishat shqiptare ishte e pakuptueshme pėr banorėt vendas, prandaj nė pėrgjithėsi pozitat e besimit fetar ishin tė dobėta dhe pėr kėtė Barleti qė vetė ishte prift katolik , shkruante se “shqiptarėt janė mė tepėr luftėtarė se fetarė”.[12] Mungesa e shėrbimit fetar ishte aq e theksuar nė tokat shqiptare sa qė, vihej nė dukje mė 1453, se nė Krujė nuk kishte “as prift dhe as gjakon katolik”. Nė kėto rrethana njė nga bashkėpunėtorėt mė tė ngushtė tė Skėnderbeut, peshkopi i Durrėsit, Pal Engjėlli, shkroi nė gjuhėn shqipe mė 8 nėntor tė vitit 1462 Formulėn e pagėzimit qė prindėrit tė ishin nė gjendje t’i pagėzonin vetė fėmijėt e tyre.[13] Nė kushte tė tilla tė pafavorshme tė veprimtarisė fetare, bashkimi politik i shqiptarėve nga Skėnderbeu vlerėsohej pozitivisht prej Papatit, si njė proces qė fuqizonte frontin e luftės antiosmane dhe lehtėsonte shėrbimin fetar tė katolicizmitMirėpo realiteti ishte edhe mė i hidhur pėr Kishėn Katolike tė Romės dhe atė Ortodokse tė Konstantinopolit. Shqiptarėt ishin lodhur nga pėrēarja dhe lufta e ashpėr politike qė bėhej nė mes tė kėtyre dy kishave. Nė momentin e ndarjes sė kishave, shqiptarėt edhe pse gjeografikisht i takonin Kishės sė Lindjes ata vazhduan tė mbeteshin shpirtėrisht tė lidhur me Kishėn e Romės deri nė kohėn kur Stevan Dushani i detyroi me dhunė tė ktheheshin nė ortodoksė.[14]
Kėshtu qė Papa i Romės kot mundohej ti bindte shqiptarėt se feja e tyre ėshtė katolicizmi, pasi Serbja dhe Greqia u kishin thėnė se ishte ortodoksizmi, bile kishin pėrdorur edhe dhunėn qė t’i konvertonin nė ortodoksė, dhe ky ishte shkaku qė shqiptarėt tash me paraqitjen e Islamit tė pėrcaktoheshin pėr njė fe tė re e qė ishte Islami.[15] Papėt e vlerėsuan shumė luftėn antiosmane tė shqiptarėve, e mbėshtetėn moralisht, e propaganduan gjerėsisht atė, i dhanė Skėnderbeut titujt “Mbrojtės i krishterimit” dhe Kapiten i Pėrgjithshėm i Selisė sė Shenjtė, por nuk e kuptonin se shqiptarėt dhe Skėnderbeu nuk luftonin pėr tė mbrojtur Papėn dhe krishterimin, por pėr mbrojtjen e kombit dhe tė vatanit ku shtetet italiane aspak nuk i ndihmuan, por pas shpine bėnin marrėveshje me sulltanin qė ta furnizonin ushtrinė e tij derisa ai e mbante tė rrethuar Krujėn, dhe pastaj ti merrnin keto toka nga sulltani.
Veprimtarinė shpirtėrore e politike tė Papatit nė drejtim tė Shqipėrisė e gjithė Ballkanit e lehtėsoi Koncili XVII ekumenik, i mbajtur nė fund tė viteve 30 tė shek. XV nė Ferrarė, ku u vendos bashkimi i tė dy kishave krishtere nėn drejtimin e Papės, por kjo nuk mundi ta pengonte vazhdimin e pėrhapjes sė Islamit i cili kishte marrė pėrmasa tė mėdha dhe ishte shumė vėshtirė qė tė ndalej procesi qė zhvillohej nė baza vullnetare[16], Po te themi se Islami u perhap me dhune, si qe mendojne disa, atehere me siguri se ne Ballkan per 6oo vjrt sundimi te Osmanwve, nuk do te kishte mbetur asnje i krishtere e jahudi (ebrej). Eshte e njohur dhe e vertetuar se Ebrejt qe u perzuan nga katoliket e Spanjes i pranoi sulltani ne teritorin e Ballkanit ku u dha pasuri dhe garance per lirinw dhe jetwn e tyre.
Krijoni Kontakt