Andon Zako Çajupi

[Fiori]

Bretkosa që do te trashet sa një ka

Bretkosa sa një ve,
pa nje ka sa një deve
dhe nakari nuk' e la,
desh të trashet sa një ka.
Kur vu këtë gjë ndër mënd,
vate u shtri ndë një vënd
duke ngrën e duke pirë,
që të fryhet sa më mirë.
— Shihni, shihni, sa u rrita, —
thërrit e thoshte përdita.
— Mos u mburr' e mos u mbaj, -
i thoshnë shoqet e saj.
— Shihni, nukë jam sa demi?
— Jo! — Shikoni. — Jo, të themi.
— Pa shikoni këtë bark
si të kaut. — Jo, je lark! —
Bretkosa, nga marasi,
u fry, u fry gjersa plasi.
Shumë njerëz ndë këtë botë
thone se janë te zote;
si bretkosa mendohen
mburren e lëvdohen.

[Fiori]

Cinxeri dhe milingona

Cinxer' i marre
gjithe behare
e shkoi duke kenduar
nde kopshte te lulezuar
Po behari shkoi,
cinxeri pushoi
dhe zuri të qajë
se s'kish se ç'të hajë.
T'i mos vdesë nga uria
një ditë del nga shtëpia,
dhe miligonës i thotë:

-.Zonjë, sot bën shumë ftohtë.
s'ka ç'të ha dhe jam sëmurë,
po nëmë dy **** grurë,
ta kthej prapë në korrik.
në më ke gjiton dhe mik
Të të vijë keq për mua.
Po milingona s'ep hua
se është fort e shtrënguar
— Në behar s'paske punu
Thotë zonja milingonë.

— Kendova, për zonë,
beharë të terë
ndë fush' e ndë male,

— Fort mirë ke bërë,
tani hidhu valle!

[Fiori]

Lopa, dhia, delja dhe luani

Ndë kohë të vjetër,
një lop' e një dhi
dhe një dele tjetër
bënë shoqëri
bashkë me luanë
dhe për gja tok vanë.
Një ditë të shtunë,
një zorkadhe zunë
brënda në një ferrë.
Luani, sakaqëherë,
e mori e çau,
me thonj vet' e ndau.
Bëri katër copa,
ashtu si desh lopa:
«Cop' e madhe, tha, për mua,
se jam luan dhe kshtu dua,
Cop' e dytë, besa-besë,
më bie vetë në pjesë,
doni, s'doni, do ta marr,
se sot s'jemi barabar.
Dhe këtë copën e tretë
jam i zoti e marr vptë,
si kam gjithnjë zakonë,
Cop' e katrëtë, për zonë,
imja qoftë, pa dyshim,
se jam trim.

[Fiori]

Luani dhe miu

Në këtë botë sa rrojmë
njëri-tjetrin të ndihmojmë:
i math, i vogël, të tëre ç'jemi,
për njëri-tjetrin nevojë kemi
në këtë jetë.
Për këtë gjë të vërtetë
dy përralla do të themi.
Një mi kur doli nga dheu,
ndë thonj të luanit ra;
po luani kur e pa,
zemër të madhe rrëfeu,
se minë të gjall' e la.
Po dhe miu kur shpëtoi,
të mirën nuk' e harroi,
me të tepër ia pagoi.
Një luan, një egërsirë,
pa të mirë nga një mi,
si s'e pandente njeri:
Në një pyll në shkretëtirë,
i mjeri luan,
u zu me dhokan;
thërret, bërtet, qan me lot
se nga dhokani s'del dot,
q'e zuri në këmbë.
Po miu me dhëmbë,
ep e merr
sa e nxjerr;
hyn e del,
prish një tel,
të tërë dhokanë
dhe shpëton luanë.
Fuqia dhe zemërimi
s'mbarojnë ç'mbaron durimi.

[Fiori]

Maçoku dhe miu plak

Tregojnë se një maçok
ish i fortë sa s'kish shok,
kur dilte të gjatonte,
asnjë mi nuk' i shpëtonte,
minjt' e gjorë desh u shuan,
ca të pakët që shpëtuan,
në vrimë rrinë të tërë
nga frika se mos i zërë,
maçi përgjon nat' e ditë,
po s'dalin nga vrima rnitë,
rrinë ndënë prak.
Po për këtë shkak,
maçi, një mëngjes,
shtiret sikur vdes
dhe në një litar
nga këmbët u var,
as tundet, as flet,
mitë, me të parë,
pandejnë vërtet
se. maçokn' e kanë vrarë,
Në dhomë, guxojnë
qasen mengadale,
nga gazi këndojnë
dhe kërcejnë valle,
i vdekuri qeshi,
(u ngjall si Lazari)
dhe ra nga litari,
zuri minj sa deshi,
ata që shpëtuan
me vrap u larguan.
«Tekdo që të vini,
thosh maçi me vete,
shpëtim nukë kini
se di marifete,
di të them të rreme,
di të bëj llagëme.»-
Maçi një të diel.
U lye me miell.
Minjtë këtë dhunë,
Nuk' e kupëtuan
dhe ju afruan,
një nga një u zunë.
Një mi plak me mënd,
i ditur, i vuar,
s'u qas n'atë vënd:
«Të kam kupëtuar,
dhe miell në ke
s'të bie në duar
se të di kush je
sot s'më gënjen dot, s'më qesh
dhe thes me miell të jesh,
nuk qasem, mos ki shpresë.»
Tha miku dhe iku.
Armikut, kush s'i vë besë,
shpëton nga rreziku.

[Fiori]

Ujku që gjykohet me dhelprën
përpara majmunit

Tregojnë se nje ujk plak
zu një dhelpër vjedharak
dhe nukë priti,
ndë gjyq e ngriti.
Një majmun ishte kadi,
Avokat s'vunë njeri,
të dy palët vetë vanë,
kuvenduan
kundërshtuan,
të dy shumë fjalë thanë.
Majmuni, kur i ndëgjoi,
kupëtoi
atë ditë
djallëzitë.
«U di mir',e di,
tha zoti kadi.
U mora vesh ç'ini:
që të dy faj kini,
që të dy do t'u gjykoj
dhe do t'u dënoj
Ti, ujk, qahej sot pa vrarë,
se gjësend s'të kanë marrë;
ti, dhelpër, me këtë kokë,
je vjedharak që s'ke shokë".
Kurdoherë,
që keni për të ,gjykuar
njerz të liq, s'duhet menduar
gjat' e gjërë.

[Fiori]

Millonai, i biri dhe një gomar

Një millona me të birë
u nisnë për në pazar,
për të shitur një gomar.
Që ta shesën ca më mirë,
që të mos lodhet gomari,
e shpëtuan nga samari.
Kur e lidhë mbi një tra,
e muar të dy në kra
njëri pas, tjetri përpara.
Gjenë ndëpër ara,
një tjetër udhëtar:
Ky u tha
kur i pa:
— Nga këta të tre nuk' është gomar
ay që pandeni,
ndaj mos u gënjeni.
Millonai, q'e ndigjoi,
e mori vesh këtë fjalë
dhe me vrap, bashkë me djalë,
në shesh gomar' e lëshoi,
e zgjidhi nga druri,
përpara e vuri.
Kur hipi të birë,
vetë, me gas
dhe me dëshirë
u vete pas.
Do, s'do veshgjati shkon duke qare.
se i pëlqente mënyr' e parë.
Tre njerëz q'i panë,
djalit i thane
— Ti s'paske turp fare, nukë paske gjak'
Zbrit nga gomari, t'ja hypi yt' at.
q'është shumë plak.
Djali me inat
zbret nga veshgjati, -
ja hipën i jati.
Më tutje gjen tri gra,
nga të tria njëra tha:
— Mbyty, mbytu, millona,
që shkon hipur si dhespot!
Shiko, djali s'ecën dot.
ndë këtë rrëpirë.
Millonai plak
grave u dha hak,
mori në vithe të birë.
S'kishnë bërë njëzet çape,
poqnë të tjerë njerz prapë;
një nga të tërë këta,
kur i pa hipur u tha:
— S'kini turp të turpëroni?
Mos ini të dy të marrë?
S'u vjen rëndë që mundoni
kaqë shumë sot gomarë,
— Vanë mënd e mia, vanë,
(thotë millonai), sot
kurkush nukë kënaq dot
gjithë botën dhe babanë!
Çdo njeri me mënd të vet...
tani gjë tjetër s'më pret,
nga gomari të zbres,
që të mos thyhet në mes,
Pas këto fjalë,
hidhet në shesh
bashkë me djalë.
Gomari qesh,.
se u lecua nga barra.
Vunë gomare përpara,
vetë pas i venë,
Pa vatur në trek,
njerez të tjerë gjenë,
sipër te një brek.
Kur u vanë pranë,
të tërë tok thanë.
— Shihni mëndjehollët,
shihni dy të marrë,
që grisin shollët,
kursejnë gomarë,
se i kanë gjarë,
U hodh e tha millonai:
— Vërtet jam gomar, per zonë,
tek un' është gjithë faji
se kërkoj të bëj ç'më thonë.
Shani, qeshni sot me mua;
sot e tutje kurdoherë
do të bëj vetëm ç'të dua,
jo si të duan të tjerë.

[Fiori]

Njeriu dhe fytyr' e vet

Një njeri pa mënd në kokë,
mburrej e lëvdohej vetë,
pandehte me të vërtetë
q'ish i bukur e s'kish shokë,
ndaj ishte shum' i gëzuar.
Vërtet pasqyra s'kishte mëshirë
ta tregonte të shëmtuar.
Po thosh: pasqyra nuk' është e mirë.
Nga kjo lajthitje që ta kërrejnë
dhe të duket e vërteta,
gjithë pasqyrat e shkreta
kur i shikon, e rrëfejnë
me një fytyrë
shumë të ndyrë.
Që të mos shohë kurrë pasqyrë,
ç'punoi miku?
U ngre dhe iku
lark, ndëpër ara
Për fat të keq, sheh përpara
një liqen të pashënuar,
me ujë fort të kulluar.
Ndë këta ujë kur u shikua
u zemërua,
se prap ju duk fytyra
si te pasqyra,
Domethënë, me një fjalë,
kjo përrallë
Eshtë bërë
për të tërë:
për veten tonë, të gjithë ç'jemi
këtë mendje kemi.
Gjithë njerztë faje kanë,
për ne si pasqyrë janë:
ky njeriu
faqeziu
që qesh o mburr vetëhenë,
është shpirti yne vetë,
Sa për liqenë
ndë vënd të shkrete,
me ujëkulluar,
tregon librat qe ke shkruar.

[Fiori]

Ujku dhe qengji

M'i forti nc këtë jetë,
punon dhe bën si do vetë.
Një qengj i majmë ahumë
pi ujë në lumë.
Një ujk u lëshua
dhe iu afërua:
Uria e kish shtrënguar
dhe kish dalë për të gjuar.
— Pse trumbullon ujë?, — thotë gjakëtori,
se kur e pa gengji nga frika përmori.
— Zot' i math, — tha qengj' i ngratë, —
Ndëgjomë, jeta t'u ngjatë,
mos u zemëro,
të lutem shiko.
Zot, lumi shkon poshtë, ti pi përmi mua
ujë të kulluar,
— Jo! U trumbullua.
Pastaj kam ndëgjuar
që më ke sharë
një vit më parë.
— Zot, s'kesha lerë.
— Yt vëlla. — Po s'kam. — Të tjerë,
yt at, qentë dhe baritë
rrin' e më shajnë përditë,
nukë kam dyshim,
ndaj sot s'ke shpëtim,
se për këtë shkak
dua të marr gjak. —
Dhe u hodh e zuri,
ndë një pyll e shpuri,
e mbyti, e çqeu,
se kshtu i pëlqeu.

[Fiori]

Korbi dhe dhelpra

Tek një lis sipër në majë
korbi qendroi te haje
nje cope djathe qe mbante
ne qeft. Kur nisi te hante,
shkon nje dhelper' e mallekuar,
se i ra ere djathe i vjeshtuar.
Deshiron ta haje vete;
«Mirëdita mik i vjetre,
bukurinë tënde nuk e ha zog tjetre
me pende te bardhe; ne di te kendosh
permbi zogjte e tjere do te mbreterrosh"
Te tregoje zene zoti korb gerrhiti
dhe leshoi djathne po dhelpra ja priti
dhe korbit i tha:
«Ndëgjo, budalla:
ata që lëvdojnë,
me gje te botës duan te rrojne.
Zot, kjo këshillë që të rrefeva,
sot vlen me teper
se kjo cope e djathit qe te rrembeva"
Tha zonja dhelper
dhe iku me bisht perpjete.
Korb' i shkretë,
korb' i mjerë,
u turpërua
dhe u betua
të mos gënjenet dhe tjeter here.

[Fiori]

Publicistika

Në vënt të parathënies*)

Bashkatdhetarëve.

Tani disa vjet, kemi rënë tepër pas politikës... Po-
litika! Fort mirë. Po na duhet dhe letratura, për zo-
në! Kemi nevojë të dëfrejmë e të çdëfrejmë dopak,
të jetojmë dhe me ëndërra. Pastë të mirë, pra, z.
Milo Duçi, që na mbushi dëshirën e zemërs, se «E
thëna» do të na zbavitij mjaft, sa të harrojmë, një
orë a dy, mendimet e mundimet e jetës, ndë këtë bo-
të ku hollësitë, kodhelet dhe lodrat e politikës gati
na prishin trutë në ditë të sotme. Do të më thuani
se jam në gabim, se politika për shqipëtarët është
si buka që hanë; janë të 'lindur për politikë. Për një-
mënd, ndë Shqipëri genden plot ministra, qeveritarë,
depytenj, diptlomatë të fortë. Mbijnë sikursi kërpu-
dhat nga dheu... Përkundra, shkronjëtorët, vjershëto
rët, janë fort të pakët. Në këta 3 a 4 vjet të fundll
Shqipëria ka mundur me pas më tepër se 300 a 40i
ministra, diplomatë, deputenj të çkëlqyerë! Po, qysh
40 vjet e tëhu, s'ka mundur me na dhënë veç 4 a .
shkronjëtorë e vjershëtorë që meritojnë të përmendej
në letratyrë... Si shpjegohet kjo pasuni në pikëpamje
të politikës? Unë, që jam krejt budallë në këtë pi
këpamje, them se, për shumicën e shqipëtarëve poli
tika është një punë fort e letë dhe u vërtetoj se, pë
me fitu bukën, në këtë botë të rreme, zanati m'i lehti
është të bënesh ministrë. S'ke nevojë të dish asnje
punë, asnjë mjeshtëri me themel. Ministri i bujqësisë
bie fjala, takon të mos çquajë qepët nga prasët; minis-
tri i luftës takon të mos ketë marrë një pushkë ne
dorë; ministri i financës takon të mos ketë fituar as-
një grosh, veç me të grabitur, ministri i arsimit takor
lë mos dijë as shqip, veç të mundij të shkruaj nje
ë me dy pika në krye: ministri i punëvet përjashtëme
takon të jetë prift a hoxhë..., dhe puna të vejë mba-
rë gjithmonë...1). Një herë në një kohë, populli lypte
nga qeveritarët të jenë sidomos atdhetarë të vërtetë
Jo, sot s'është nevojë.

Ndë Shqipëri, një turkoman, një grekoman, një
sllavoman, një intrigant, një tradhëtor, takon te bëhet. pa vesvese, regjent, ministre, depytet, prefekt; faqe me nder, dhe mbret...

A. Zako (Çajupi)

Kajro. shkurt 1922



----
*) U botua si parathënie në dramën •«E thëna»- të Milo
Ducit (shkrimtar, gazetar patriot, bashkëkohës me Çajupin, i
cili veprimtarinë e zhvilloi gjithashtu në Egjipt). Parathenia hpreh

një moment lodhjeje, pakënaqësie e brenge te poetit,
i cili shihte se punët s'po vinin mirë. Është ajo plasje në
shpirt që e provonin mjaft intelektualë demokratë në vitet
1920, kur panë se sakrificat e vegjëlisë dhe të patirotëvc te
vërtetë po merreshin nëpër këmbë. Shqetësimet që shpërthejne
ne këtë parathënie janë ato të patriotit, demokratit, iluminis-
lit, që është i lidhur ngushtësisht rne interesat e atdheut:
Shkrimin e përshkon një ironi e mprehtë qe thellohet (deri
në sarkazëm therëse.




Klub' i Selanikut*)

Që kur thanë se prunë konstituçi (si ta themi shqip
këtë fjalë?), shqiptarët po ngrenë klub ndë çdo anë,
ndë çdo qytet, ndë çdo katund, brenda ndë Shqipëri
dhe jashtë Shqipërisë.

Mbase shumë shqiptarë nukë dinë se ç'domethënë
kjo fjalë klub (Club). Meqënëqë dhe unë jam nga kë-
ta shqipëtarë të paditur, mora një ditë një fjalor dhe
pashë se kjo fjalë qënka përdorur ndë ballë fare nga
englezët dhe rrëfeka një mbledhje miqsh për të ngrën'
e për të pirë, duke paguar gjithkush pes' e nga pesë.
Klub qënka pra një gosti, një drek' a një darkë me
refene.

Një doktor Johnson1) paska thënë se një klub është
një shumicë burrash që mirren vesh dhe paguajnë që
të kënaqen duke ngrën' e duke pirë bashkë. Prandaj
nd'Anglëterë paska patur një klub me emër «Klub i
kokës demit» dhe, që t'u qëndrontej e lirë, e bënin
refene. Njëqint vjet më parë, paska qenë edhe një
klub i quajtur "Klub i të liqve". Që të bënëshej anë-
tar, duhej të jeshe fort i shëmtuar, me fytyrë të ndy-
rë, i çalë, i verbër, dorac, i belbër, memec, kurrisdalë,
veshgjatë etj, Një mbret, Karlua II2) paska qenë krye-
tar i këtij klubi.
Më vonë u vendosnë klube dhe për punë të pu-
litikës, domethënë njerëz që kanë një palë mend a një
qëllim të bashkët, mblidhen e mirren vesh, paguajnë
nga pes' e nga pesë, punojnë dhe lakmojnë për këtë
e për atë qëllim për të cilin bahkohen bënen shokë.

Ahere pra, pse t'i thomi këtij bashkimi klub dhe jo
shoqëri, q'është fjalë shqip?

Kur kupëtova mirë se ç'na tregon fjala klub, desha
të kupëtoj dhe qëllimin e klubeve që vendosnin sot
shqipëtarët. Ky qëllim është i bashkët a i veçantë? I tdhetartë, i vlertë, a i dëmçim? Punë fort e rëndë dhe,
duke ndenjur këtu ndë Misir, ndë mes t'arapëve e
t'arapkave, ndë pikë të vapës, kupëtova që s'i apij dot
funt kurrë. Vërtet keshe kënduar te fleta «Liria»1) se
Klub' i Selanikut mpron të drejtat e kombit shqipëtar.
Vërtet keshe msuar se Klub' i Manastirit paskej bërë
një Kongres2) (ç'domethënë prapë kjo fjalë?) për punë
të abetit^) dhe paskej gjetur për mbarë të përdoren
dy soje shkronja për gjuhën tonë.

Po këto lajme s'ishnë mjaft për të gjetur mirë që-
llimin e klubeve. Për këtë shkak, u menduaç të bëj
një udhëtim, që të shoh me syt' e mi dhe të ndëgjoj
me vesht' e mi ç'punë bëjnë dhe ç'dobi kanë për at-
dhenë.

U ngresh, pra, dhe ika nga Misiri dhe vajta ndreq
ndë Selanik, ku me vrap kërkova dhe gjeta vendin tek
gjendet Klub' i Shqipëtarëvet. Ndë të dukur, klubi
dukej mos më keq o zot,... po do të ketë ndofta anë-
tarë me kokë të fortë! Gjeta brenda gjer 40 vetë, të
tërë myslimanë, asnjë të krishterë! Asnjë, s'ma vari
torbën, se mjerisht nukë dije turçe dhe këndonin ga-
zeta ndë këtë gjuhë. Shtiva sytë më të katër anët e

1) E drejtonte Lumo Skëndua ose Mitat Frashëri

2) U mbajt më 1909 dhe nuk vendosi dot për nje alfabet
të vetëm. Midis dy alfabeteve që pranoi, njëri qe ai i Stambollit, tjetri qe alfabeti i sotëm.

3) alfabetit

226

klubit mos shohë nonjë librë a nonjë gazetë shqip.
Asnjë për zonë!

Desha t'ikij, se pandeva se u gabova e hyra në nje
Klub turqsh. Atë çast arriti kryetar i Klubit, Midat
beu, me një bej tjetër. Guxova e thashë:

— Zoti bej, jam aksekush, u falem me nder, turçen,
besa, nuk e di!...

— Prit, pakëzë, më thotë, se kam një çi-çi-çikë pu-
në me bejnë.

Prita. Atje ku presë, pashë një djalosh të veshur
alldupçe.

— Jam shqipëtar, thashë. Turçen s'e di. Të lutem
tregomë Klubin e Shqipëtarëve, se një hamall më gë-
njeu e më solli këtu.

— Këtu, më thotë, është klubi tonë. Nga të kemi?

— Nga lumi që të më marrë...

— Sonte kemi mbledhje, se kushëriri i presidentit,
që vete mutesarif në Seres ...3) do të flasë për Shqipë-
rinë gjer' e gjatë, se është njeri fort i ditur. Vallahi,
të rrish ta ndëgjosh.

Ndënja ndë një bri, me zemër të gëzuar, se do të
ndëgjojë dhe unë një bej shqipëtar, nga der' e Fra-
shërit, të na flasë shqip për më-më-më-dhenë. Pas pak
erdhi beu: duart e anëtarëve u përpoqnë me një të
madhe trokëllimë...

Beu qënkej i thatë, i verdhë, me një fytyrë fort
të shëmtuar e të dobët, ndofta nga dituria e madhe.
M'erth ndë mënt Klub' i të Liqve në Londrë, që kish
për kryetar Karlon II.

Beu tundi kratë, u koll pakëzë, fshiu buzët, hapi
gojën dhe tha... Mos pritni t'u them se ç'tha. Për zonë
s'kupëtova dot mirë, se fjalët rrokulliseshin si dhëntë
njëra pas tjetërs, ca të bardha, ca të zeza, ca syska, ca
bejka, ca ruda, ca kaleshe, ca shyta, ca me brirë, po të
të gjitha plaka të shkuara e të vjetëra.

Ne foli për Shqipërinë! Jo, besa! Foli vetëm për
Turqine.

— Alldupi ka qenë kështu, ka qenë ashtu, ka
bere ketë, atë,.,. .sa dhe sot gjëndet një xhami ndë
Vjenë! Ç'është Evropa përpara Turqisë?... Ata që lë-
vdojnë të krishtërimnë, janë te marë! Besa jonë ësh-
të e vërtetë. Turqia duhet të rrojë, që të lulëzojë
faq' e dheut! Që të rrojë Turqia ndë mes t'Evropës,
duhet të mbanë vetë fuqinë ndë duar të tyre, dome-
thënë ata vetëm të jenë ministorë, valinj, komandanë,
ushtarë e gjykatës!... Të krishterët duhet të punojnë,
se janë lindur vetëm për punë, për mjeshtëri e për
bujqësi... Dhe kështu, me këtë mënyrë, turqit (thotë)
mundin të mbanë fuqinë, të kenë ndë dorë guvernën...
dhe kështu do të rrojë me jetë!

Këto qenë fjalët e fundit të beut ***-e-sari.f të
Seresit! Duartë u përpoqnë fort, anëtarët u lëshuanë
të ngjatjetojnë bejnë... Zëmëra më qante dhe thashë
me vehten time:

— T'u thaftë goja, more beu ynë! Të plastë koka
more beu ynë! Të paskan lënë mëntë, more beu ynë!
Qënke veshgjatë, more beu ynë! Qënke turk, more
beu ynë! Qënke xhonturk, more beu ynë! Ndë Klub të
Shqiptarëvet na the si duhet të sillet Turqia që të shpë-
tojë nga rreziku i sotmë dhe të rrojë përjetë. Pse s'fole
një fjalë dhe për Shqipërinë? Pse? Apo s'keshe se ç'të
thoshe? Apo t'erth frikë nga xhonturqit, që të dërguan
***-e-sarif ndë Seres, që të shaç kaurët? Pse s'tu tha
gjuha ndë gojë?...

Mos na thuani tjetër herë se ini shqipëtarë, mos
na çani kryet me gënjeshtra, se u kemi kupëtuar se
ç'ini ndë zemër tuaj! Ju punoni për Turqinë e jo për
Shqipërinë. Fanatizma u ka verbuar. Duani t'u mbe-
sojmë për shqipëtarë? Dilni nga buk' e turkut, hani
bukën me djersë si neve e jo duke rrjepur, duke vje-
dhur. Hiqni dorë nga fanatizma e turqëve, mirrni
qytetërimin t'Evropit, që ndriçon botën, zbukuron me-
ndjen, zbut zakonet. Nukë them ndëroni besën jo!

Po të ndërroni mendjen, të mejtoni dhe të silli s
perndimasit (evropasit) në dojni të rroni ndë mes t
Evropësë.

Besa jo, shqipëtarët myslimanë, s'janë të tërë s
ky faqezi i çmendur, që lëpin, me far' e me fis, ça
nakët e xhonturqëvet dhe për këtë shkak i falet zo
tit të rrojë Turqia përjetë ndë Shqipëri. Zoti mos
ndëgjoftë të tillë njerz të poshtër e këpucëgrisur!

Rroftë Shqipëria e lirë! U shoftë Klub' i Selanikut
se qënka i xhonturqëve e, jo i shqipëtarëve! U shof-
shin të tërë klubet e Shqipërisë, në punojnë për xhon-
turqit dhe në kanë për qëllim çarje dhe armiqësi ndi
mes të shqiptarëve myslimanë e të krishterë!

Rroftë dashuria! Rroftë bashkimi!4)




*) Botuar te gazeta «Rrufeja» e Egjyptit, gusht 1909, që e
drejtonte Jani Vruho.
1) dramaturg anglez (1709-1784).
2) mbret i Anglisë (1630-1685).
3) Mehdi be Frashëri


4) Siç shihet, në pamfletin «Klubi i Selanikut" Çajup
demaskoi ashpër veglat e politikës xhonturke, Mithat (
Mehdi Frashërin. Historikisht dihet fakti se ky klub, dhe
ndonjë tjetër, u hapën mbas revolucionit xhonturk, për ti
konkretizuar premtimet që u kishin bërë xhonturqit shqip-
tarëve. Pati nga ata që u entuziazmuan shumë për këto të
ashtuquajtura reforma në dobi të shqiptarëve, por elcmente
patriotë, si Çajupi. me pjekurinë dhe tejpamësinë e tyre e
kuptuan fare mirë se këto reforma s'mund t'i siguronin
Shqipërisë as lirinë e as zhvillimin e vërtetë. Duke para-
ndjerë rreziqet që i vinin Shqipërisë nga kjo politikë, shkrim-
tari ynë ngrihet kundër frymës reformiste që propagandohej
nga këta elementë tradhtarë, të cilët bënin thirrje për te
hequr dorë nga lufta e armatosur. Pamfetin e përshkon fund
e krye sarkazma. ironia therrëse, ndaj personazheve që zi-
hen në gojë si dhe ndaj veprimtarisë së këtyre klubeve.

Artikulli bëri bujë, ai tronditi në radhë të parë kryetarin
e klubit, drejtorin e gazetës «Liria». Mithat Frashërin, i ci-
li menjëherë botoi një artikull si kundërpërgjig.ie në gaze-
tën e vet. Në këtë artikull ai u përpoq të hidhte baltë mbi
Çajupin. Më vonë, gazeta «Rrufeja» që nxirrte patrioti Jani
Vruho, do të satirizonte ashpër gazetën «Liria»- të Lumo
Skëndos (Mithat Frashëri). duke shkruar: «se këto që thotë
ky në librin e tij janë fjalë ere dhe i them kështu: Ç'është
njëz' e njëzë, ç'është një zagare ndë një kamare? Gjuh' e
gazetës "Liria* e Selanikutmë shëmbëllen me gjuhen e një
arapke ketu në mëhallë, e cila, kur s'ka me te zdërrase",
zihet memacet c saj! ". Te gjitha keto ishin shprehje e asaj
lufte lë ashper që u zhvillua ne ato vite midis forcave
perparimtare, patriofike dhe elementeve tradhetare ,
oportuniste të lëvizjes sonë kombetare.




B E S A - B E S Ë*

1
Historia e një familjeje

... Mjaft shqiptarë lenë shpesh vendlindjen, familjet e
tyre dhe venë të fitojnë kafshatën e bukës në kurbet,
më të shumtën e herës në Maqedoni, në Stamboll, në
Greqi, në Rumani dhe ngandonjëherë në Misir.

Ky zakon i mirë a i lig e që nuk ndodh veçse në
shekullin tonë,, duan të thonë se ngjan për shkak të
varfërimit të vendit dhe sidomos nga urrejtja që ka-
në për qeverinë dhe tiraninë që vazhdon ende. Le të
na lejohet që këto fjalë të mos i besojmë plotësisht.

Dhe me të vërtetë, s'ka gjë më të lehtë dhe më të
natyrshme që një vend pjellor të bëhet i varfër, të brak-
tiset nga banorët dhe kjo braktisje të mos ngjasë për
arsye tjetër veçse për shkak të tiranisë së qeverisë, po
përse qëmoti, kur prapë n.jë gjë e tillë mund të ndodh-
te, shqiptarët nuk e linin Shqipërinë, por përkundrazi
rronin të lumtur në jetën e tyre stërgjyshore dhe bari-
tore?

Sipas meje shkaku duhet kërkuar në dëshirën për të renë,
për të panjohurën, me të cilat padituria panden
se gjen lumturinë dhe fitime; shkaku duhet kërkuar
në idetë e reja të përhapura nga propaganda e huaj
që bën për vete mendjeshkurtrit. Këto janë përralla
nga të cilat edhe vetë qeveria turke (dhe kjo është
një e metë e saj e madhe) ka vuajtur e po vuan akoma
sot. Me një fjalë, duhet thënë se të gjitha këto ndo-
dhin, në një anë, nga egoizmi i burrave, nga ana tjetër,
nga mendimet e hedhura me dinakëri nga propagandat
e interesuara.

Sido që të jetë, zakoni i kurbetit është i gjallë dhe
është bërë modë në Shqipëri, ka hyrë kaq thellë në
ndjenjat e njerëzve, saqë është bërë shkas i ndarjes
të popullit më dysh: më një anë është grupi i atyre që
ikin dhe marrin dhenë, grupi që pandehet më i mirë,
në anën tjetër, është grupi i atyre që mbeten në vend,
i cili vihet në lojë nga të tjerët si i përbërë nga bu-
dallenj, nga njerëz të paaftë apo nga pleq.

Duke mos pasur njohuritë më elementare rreth
vështirësive që do të hasin në vendet ku shkojnë, du-
ke qenë të pavendosur dhe jo të sigurt, gjë që rrjedh
ngaqë e njohin pak jetën e kurbetit, ata jane të de-
tyruar të pranojnë punët më të vështira dhe më të
këqija dhe të ardhurat që marrin mezi u mjaftojnë
për të jetuar.

Në këto kushte, kthimi në atdhe bëhet i pamundur,
shumë herë gjë e paarritshme. Nga gjendja e vështirë
dhe varfëria në të cilën jetojnë familjet, prindët pleq
presin të gjithë të jetojnë nga një bir i vetëm, Si kë-
puten së prituri ndihmë, psherëtijnë e thonë shpesh
me lot në sy: «O pjellë e ligë dhe pa pikë dhembshu-
rie! Ne e suallmë në jetë, e ushqyem, e rritëm, e mar-
tuam dhe, më së fundi, e dërguam në kurbet, kurse
ai na harroi fare, na la në skamje! Pjellë e ligë! ».

i gjori atë, e gjora nënë! E kuptoj gjendjen tuaj
por unë po ju them se për të gjitha këto që ju keni
bërë për djalin tuaj, ju kërkoni shumë, kërkoni gjën
të pamundura, të cilat as duhet t'ju shkojnë në mendje
Biri juaj nuk mund të gjejë dot punë, sepse ai nuk
di të bëjë asgjë, dhe në punoftë, ato që do të fitoje
nuk do t'i mjaftojnë as për vete e jo t'ju dërgojë edhe
juve!


----
*) Me këtë titull u botuan tregimet «Historia e një faniilje"
dhe «Mysafirët t Çajupit», të cilat janë krijimet e para që
njohim prej tij. Autori i shkroi frëngjisht. Tregimet dëshmojnë
se, ndonëse isht-e larguar nga vendlindja në moshë të re, Ça-
upi ruante të gjalla mbresat, vëzhgimet mbi jetën dhe zako-
net e krahinës së tij. Këto tregime ishin si një prolog i kri-
jimtarisë së tij, që, do të vinte në vitet e mëpastajme. Duke
vënë në qendër të këtyre tregimeve temën e kurbetit, pa-
sojat tragjike të tij, Andon Zakoja bënte një hop të rëndë-
sishëm në •trajtimin e një problemi shoqëror, që ende s'kish
zënë vendin që i takonte në letërsinë e kohës. Ndonëse tre-
gimet nuk u botuan me gjallje të autorit, ato dëshmojnë për
interesat ideore dhe pikëpamjet shoqërore të përparuara të
autorit.

[Albo]

Klub’ i Selenikut

A.Z. ÇAJUPI

Qëkur thanë se prunë Konstituçi ( si ta themi shqip këtë fjalë?) shqiptarët po ngrënë Klub ndë çdo anë, ndë çdo qytet, ndë çdo katund, brenda ndë Shqipëri dhe jashtë Shqipërisë.
Mbase shumë shqipëtarë nukë dinë seç do me thënë kjo fjalë Klub (Club). Me qënë që dhe unë jam nga këta shqiptarë të paditur, mora një ditë një fjalor dhe pashë se kjo fjalë qenka përdorur ndë ballë fare nga englezët dhe rrëfeka një mbledhje miqsh për të ngrënë e për të pirë, duke paguar gjithë kush nga pes e nga pesë. Klub qenka pra një gosti, një drek’ a një darkë me refene.
Një doktor Johnson paska thënë se një Klub është një shumicë burrash që mirren vesh dhe paguajnë që të kënaqen duke ngrënë e duke pirë bashkë. Prandaj nd’ Anglëterrë paska patur edhe një Klub me emër “Klubi i kokës demit”. Duket anëtarët kënaqeshin duke ngrënë tok kok demi dhe që t’u qëndrontej e lirë, e bënin refene. Një qint vjet më parë paska qenë ehde një Klub i quajtur “Klubi i të liqvet”. Që bëneshej anëtar duhej të jeshe fort oi shëmtuar, me fëtyrë të ndyrë, i çalë, i verbër, dorac, mememckurrisdalë veshgjatë etj. Një mbret, Karlua i II, paska qenë kryetar i këtij Klubi. Më vonë u vendosnë Klube dhe për punë të politikës, do me thënë, njers që kanë një pale mënt a një qëllim të përbashkët mblidhen të mirren vesh, paguajnë nga pes e nga pesë, punojnë dhe lakëmojnë për këtë a për atë qëllim për të cilin bashkonen bënen shokë. Ahere pra pse ti thomi këtij bashkimi Klub dhe jo Shoqëri q’është fjalë shqip?
Kur kuptova mirë seç na tregon fjala Klub, desha të kuptoj dhe qëllimin e klubeve që vendosnin sot shqipëtarët. Ky qëllim ësht i bashkat a i veçantë? I atdhetartë, i vleftë a i dëmçim? Punë fort e rëndë dhe duke ndenjur këtu ndë Misir ndë mes t’arapëvet e t’arapkavet, ndë pikë të vapës kuptova se Klub i Selenikut mpron të drejtat e Kombit Shqipëtar. Vërtet keshe mësuar se Klubi Manastirit paskej bërë një Kongres (ç’do me thënë prap kjo fjalë?) për punën e Abetit dhe paskej gjetur për mbarë të përdoren dy soje shkronja për gjuhën t’onë..
Po këto lajme s’ishnë mjaf për të gjetur mirë qëllimin e klubeve. Për këtë shkak u menduaç të bëj një udhëtim që të shoh me syt e mi dhe të ndëgjoj me vesht e mi ç’punë bëjnë Klubet dhe ç’dobi kanë për atdhenë.
U ngresh pra dhe ika nga Misiri dhe vajta ndreq ndë Selenik, ku me vrap kërkova dhe gjeta vëndin tek gjendet Klub i shqipëtarëvet. Ndë të dukur, Klubi dukej si mos më keq o Zot.. po do të ketë nofta anëtarë me kokë të fortë! Gjeta brenda 40 veta, të tërë myslimanë, asnjë të krishterë! Asnjë s’ma vari torbën se mjerisht nuk dije turçe dhe këndonin gazeta ndë këtë gjuhë. Shtiva sytë më të katër anët e Klubit, mos shohë ndonjë librë a ndonjë gazetë shqip. Asnjë për Zonë!
Desha t’ikij se pandeha se u gabova e hyra në një Klub tyrqsh. Atë ças arriti Kryetari i Klubit, Midat beu, me një bej tjetër. Guxova e thashë: “Zoti bej, jam akësekush, u falem me nder! Turçen besa, nuk e di!..- Prit pakëzë, më thotë, se kam një çi-çi-çikë punë me bejnë..”
Prita. Atje ku presë, pashë një djalosh veshur halldupçe: “Jam shqiptar i thashë, turçen s’e di. Të lutem tregomë Klubin e shqiptarëvet se një hamall më gënjeu dhe më solli këtu. –Këtu më thotë, është Klubi tonë. Nga të kemi?- Nga lumi që të më marrë..-Sonte kemi mbledhje, se kushërir i presidentit që vete nesër mutesarif në Seres...do të flasë për Shqipërinë, gjer’ e gjatë, se është njeri fort i ditur; vallahi të rrish ta ndëgjosh.
Ndenja ndë një bri, me zëmër të gëzuar se do të ndëgjojë dhe unë një bej shqiptar, nga der’ e Frashërit, të na falsë shqip për më-më-më-mëdhenë. Pas pakë erdhi beu: duart e anëtarëvet u përpoqnë me një të madhe trokëllimë..
Beu qenkej i thatë, i verdhë, me një fëtyrë fort të shëmtuarë e të dobët, nofta nga ditura e madhe. M’erth ndë mënt Klubi i të liqve, ndë Londrë, që kish për kryetar Karlon e II.
Beu tundi kratë, u koll pakëzë, fshiu buzët, hapi gojën dhe tha...Mos pritni t’u them seç tha, për Zonë, s’kupëtova dot mirë, se fjalët rrokulliseshin si dhëntë njëra pas tjatërës, ca të bardha, ca të zeza, ca syska, ca bejka, ca ruda, ca kaleshe, ca shyta ca me brirë, po të gjitha plaka të shkuara e të vjetëra!
Në foli për Shqipërinë! Jo, besa? Foli vetëm për Turqinë. “Alldupi ka qenë kështu, ka qenë ashtu, ka bërë këtë, atë...Komb i bukur....Trima të vërtetë..zotuan të gjithë botën...sa edhe sot gjendet një xhami ndë Vjenë! Ç’është Evropa përpara Turqisë?...Ata që lëvdojnë krishtërimnë janë të marrë! Besa jonë ësht e vërtetë! Turqia duhet të rrojë që të lulëzojë faq’ e dheut! Që të rrojë Turqia ndë mes t’Evropës duhet të mbanë vetë fuqinë ndë duar të tyre, do me thënë ata vetëm të jenë ministorë, valinj, kumendanë, ushtarë e gjykatës!..
Të krishterët duhet të punojnë, se janë lindur vetëm për punë, për mjeshtëri e për bujqësi..Dhe kështu me këtë mënyrë Turqit (thotë) mundin të mbanë fuqinë, të kenë ndë dorë guvernën...dhe kështu do të rrojë me jetë!”
Këto qenë fjalët e fundit të beut ***-e-sarif të Serezit! Duartë u përpoqnë fori, anëtarët u lëshuanë të ngjatjetojnë bejnë..Zëmra më qante dhe thashë me vetëhe time: “T’u thaftë goja, more beu ynë! Të plastë koka, more beu ynë! Të paskan lënë mënt, more beu ynë! Qënke veshgjatë, more beu ynë! Qënke tyrk more beu ynë! Qënke xhon tyrk, more beu ynë!”
Ndë Klub të shqiptarëvet na the si duhet të sillet Turqia që të shpëtojë nga rreziku i sotmë dhe të rrojë për jetë. Pse s’fole një fjalë dhe për Shqipërinë?
Pse? Apo s’keshe ç’të thoshe? Apo t’erth frikë nga xhon turqit që të dërguan ***-e-sarif ndë Seres që të haç pilaf? Po ahere ç’të shtrëngojti që të lëvdosh tyrqit dhe të shaç kaurët? Pse s’tu tha gjuha ndë gojë?..
Mos na thuani tjatër herë se ini ju shqiptarë, mos na çani kryet me gënjeshtra, se u kemi kupëtuar mirë seç ini ndë zemër tuaj. Ju punoni për Tyrqinë e jo për Shqipërinë. Fanatizma u ka verbuar. Duani t’u mbesojmë për shqipëtarë? Dilni nga buk’ e turkut, hani bukën me djersë si neve e jo duke rjepur, duke vjedhur. Hiqni dorë nga fanatizma e tyrqvet, mirni qytetërimin t’Evropit që ndriçon botën, zbukuron mëndjen, zbut zakonet. Nukë them se e nderoni besën, jo! Po të nderoni mëndjen, të mejtoni dhe të silli si pendimasit (evropasit) në dojni të rroni ndë mes të Evropës.
Besa jo, shqpëtarët myslimanë s’janë të tërë si ky faqezi i çmundur që lëpin me far’e me fis qanakët e xhon turqve dhe për këtë shkak i falet Zotit të rrojë Turqia për jetë ndë Shqipëri. Zoti mos i ndigjoftë të tillë njers të poshtër e këpucgrisur. Rroftë Shqipëria e lirë! U shoft Klub i Selenikut, se qenka i xhon turqve e jo i shqipëtarëvet! U shofshin të tërë Klubet e Shqipërisë që punojnë për xhon turqit dhe në kanë për qëllim çarje dhe armiqësi ndë mes të shqipëtarëve mysliman e të krishterë.
Rroftë dashuria! Rroftë bashkimi!

Botuar me 1909

[no name]

Sot mbushen plot 141 vjet nga lindja e poetit të shquar të Rilindjes sonë Kombëtare, Andon Zako Çajupi. Poeti u lind më 27 Mars 1856 në Sheper, fshat në Zagorinë e Sipërme, në Shqipërinë Jugore. Që i vogël i pëlqente ta thërrisnin Çajupi, sipas emrit të një mali jo shumë larg vendlindjes së tij.
Edhe pse studioi pesë vjet për drejtësi ai u tërhoq nga profesioni i tij. Në vilën e tij Heliopolis në Kajro ai iu përkushtua letërsisë dhe më pas forcimit të mëtejshëm të lëvizjes kombëtare shqiptare në Egjipt. Në vitet pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, Çajupi luajti rol aktiv në bashkësinë shqiptare të Nilit, e organizuar në klube dhe në shoqëri të ndryshme atdhetare.

Etapa më e rëndësishme e veprimtarisë letrare të Çajupit i përket viteve 1898-1912. Më 1902 botoi vëllimin me poezi, me të cilin mbeti i mirënjohur "Baba Tomorri", që përmbledh lirika me tema kryesisht atdhetare.
Ky vëllim ishte më i rëndësishmi i viteve të para të shekullit të njëzet dhe u pasua nga botime të tjera të Çajupit, siç ishin botimi i 113 fabulave të La Fontenit apo përmbledhja me poezi "Lulet e Hindit".

Idetë e qarta dhe frymëzimi atdhetar i këtyre botimeve i bënë ato mjaft të përhapura dhe Çajupin poetin më të rëndësishëm shqiptar të atyre viteve.


Çajupi u shqua edhe si dramaturg, autor i një tragjedie në vargje për Skënderbeun me titullin "Burr' i dheut", apo edhe i komedisë "Katërmbëdhjetë vjeç dhëndër", komedi e shumëpëlqyer dhe e përshtatur edhe në filmin "Përrallë nga e kaluara". E gjithë veprimtaria letrare e Andon Zako Çajupit, ishte e lidhur me lëvizjen kombëtare dhe me kulturën e Rilindjes.

Koha Jone



p.s Ju lutem moderatorit ne tem ta kalojn temen tek Elita Kombetare se e hapa gabim

[Michaela]

Emri i tij i vërtetë është Andon Çako, nuk dihet për ç'arsye ai përdori edhe formën Zako. Emri letrar Çajupi është emri i një mali të vendlindjes, mallin dhe kujtimin e së cilës e nguliti dhe e përjetësoi në pseudonimin e tij. Lindi në Sheper të Zagorisë më 27 mars 1866. Mësimet e para i mori në vendlindje ku kreu dhe një shkollë gjysëm të mesme greke. Po shkolla më e madhe e vendlindjes ishte shkolla e fshatarit, e njohjes së jetës dhe të shpirtit të popullit, të gëzimeve dhe të brengave të bashkëfshatarëve të tij. Rol të madh në formimin e tij ka luajtur sidomos gjyshi nga e ëma, i cili e futi në botën magjepëse të përrallave, të legjendave e të këngëve popullore, prej së cilës poeti i ardhshëm nuk do të ndahej më kurrë. I ati i Çajupit, Harito Çakua, ishte kurbetçi në Misir, ku qe aktivizuar në lëvizjen atdhetare. Ai e tërhoqi të birin nga fshati për të vazhduar studimet. Andoni ishte vetëm 15 vjeç, kur la shoqërinë për të ndjekurnjë kolegj francez në Aleksandri, duke marrë me vete mallin e së ëmës Zoicës, dhe të gurëve e maleve të Zagorisë. Në kolegj mori një kulturë të mirë dhe u dallua ndër të parët midis shumë nxënësve të kësaj shkolle që vinin nga vende të ndryshme të Mesdheut. Me këtë kulturë ai i kishte të hapura dyert e universitetit, të cilin e ndoqi në vitet 1887-1893 në Gjenevë, ku studjoi për drejtësi. Këtu u njoh me një vajzë vendase Evgjeninë, e cila e bëri të lumtur po dhe fatkeq, sepse i vdiq pas një vit martese, duke lënë jetim të birin e porsalindur, Stefanin. Kjo humbje e tronidi thellë poetin dhe i la vragë të thellë.
Ajo u bë shkak që, pas dhjetë vjetësh, të shkruante elegjinë "Vaje", një nga elegjitë më të bukura dhe më prekëse të poezisë sonë.
Më 1883 me dokumentin e drejtësisë në xhep dhe me djalin në krahë u kthye në Misir dhe u vendos në Kajro, ku nisi të ushtronte profesionin e avokatit. Po prej këtij profesioni hoqi dorë shpejt. Shkak u bë një konflikt me autoritetet e vendit gjatë një proçesi gjyqësor ku avokati i ri mbrojti të drejtën dhe nuk u lëshoi pe pushtetmbajtësve. Jetoi me pasurinë që i kishte lënë i ati, dhe iu kushtua tërësisht çështjes atdhetare dhe krijimtarisë letrare.
Çajupi gjeti në Misir një lëvizje patriotike të zhvilluar. Shqiptarët e ngulimeve të Egjiptit kishin organizuar një shoqëri atdhetare e kulturore dhe mbanin lidhje sidomos me "Shoqërinë e Stambollit". Por këtë lëvizje u munduan ta kthenin në anën e tyre disa rrethe grekomanësh, të cilët intrigoni kundër patriotëve të vërtetë dhe kundër Çajupit. Ai u bë shpirti dhe figura më e njohur e kolonisë patriotike të Misirit, Çajupi mbrojti interesat e shqipërisë dhe të popullit shqiptar, demaskoi synimet e xhonturqve, të grekomanëve dhe të gjithë armiqve të tjerë të çështjes së kombëtare.
Emri i tij nisi të njihej në rrethet e atdhetarëve që në fund të shekullit, kur botoi më 1898 artikullin e gjatë "Duke kërkuar një alfabet", në të cilin spikat shqetësimi i tij për unitetin e lëvizjes kombëtare dhe kulturore, për shkrimin dhe lëvrimin e gjuhës amtare përmes një alfabeti të njësuar. Por vepra që e bëri të njohur në mbarë botën shqiptare ishte përmbledhja poetike "Baba Tomorri" (1902) ku përfshiu komedinë "katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr". Me këtë vepër ai u bë poeti më i njohur pas Naimit, figura që zuri vendin që mbeti bosh pas humbjes së poetit kombëtar më 1900.
Vjershat patriotike dhe luftarake të "Baba Tomorrit" frymëzuan çetat e lirisë dhe kryengritjet e mëdha që i sollën pavarësinë Shqipërisë më 1912. Këtë ngjarje poeti e priti me gëzim, u duk se iu hap udha për t'u kthyer në mëmëdhè, por, Lufta e Parë Botërore dhe trazirat e mëvonshme e shtynë larg këtë shpresë. Megjithatë ai i ndiqte nga afër ngjarjet në Shqipëri, duke mbetur gjithmonë në krah të forcave përparimtare e demokratike. Më 1919 Çajupi ishte në ballë të përpjekjeve të shqiptarëve të Misirit, për të mbrojtur të drejtat e popullit shqiptar në Konferencën e Paqes që mblidhej në Paris. Ai dënoi qeverinë e Durrësit, që ishte vegël e fuqive imperialiste, ashtu siç dënoi përpjekjet e feudalëve tradhëtarë për ta bërë Shqipërinë çiflik të tyre e për ta nxjerrë në ankand sipas interesit. Me këto qëndrime ai thelloi demokratizimin në lëvizjen mendore dhe në letërsinë shqiptare. Kjo u shpreh në frymën antifeudale të veprës së tijdhe në vendin që ai u dha problemeve shoqërore në krijimtarinë e tij letrare e publiçistike. Në këto vite Çajupi , si shumë atdhetarë të tjerë, përjetoi krizën e idealeve të bukura të Rilindjes. Në krye të punëve në Shqipërinë e pavarur, në vend të atdhetarëve të ndershëm po vinin njerëz që i binin pas interesit të tyre, pa menduar për fatet e kombit. "Në Shqipëri, -shkruan ai më 1922- një turkoman, një grekoman, një sllavoman, një intrigant, një tradhëtar, takon të bëhet … regjent, ministër, prefekt, faqe me nder dhe mbret".
Çajupi ishte për demokracinë dhe qytetërimin, prandaj e përshëndeti Revolucionin Demokratiko-Borgjez të Qershorit të vitit 1924, frytet e të cilit nuk arriti t'i gëzonte populli shqiptar. Demokracia e pati jetën e shkurtër dhe, në vend të saj, u rikthye pushteti i feudalëve me ardhjen e A.Zogut në fuqi. Kur u mor vesh se ky do ta shpallte veten mbret, Çajupi që ishte në krye të "Shoqërisë së miqve", të themeluar në Kajro, i drejtoi Qeverisë së Tiranës një protestë, midis të tjerave thuhej se koha e mbretërve shkoi, "kurse edhe ata që i kanë, po vështrojnë t'i përzënë", Ky qëndrim i vendosur antimonarkist ia mbylli përfundimisht poetit rrugën për t'u kthyer në Shqipëri, që të tretej në "baltën më të ëmbël se mjalta" të mëmëdheut. Vdiq në Kajro më 11 korrik 1930. Shtypi zyrtar në Shqipëri e kaloi vdekjen e tij pothuajse në heshtje.
La në dorëshkrim pjesën më të madhe të veprave të tij, poemën "Baba Musa lakuriq", një parodi e biblës, tragjedinë "Burri i dheut", që u botua pas vdekjes më 1935, komedinë "Pas vdekjes" që u botua më 1937, përmbledhjen poetike "Këngë e vome", fati i së cilës nuk dihet. Me gjallje, përveç "Baba Tomorrit" botoi Përrallat e La Fontenit (1921) përshtatur prej tij nga frengjishtja dhe "Lulet e Hindit" (1922), një tufë vjershash të letërsisë sanskrishte, nga artikujt e paktë që botoi në shtypin e kohës duhet përmendur pamfleti "Klubi i Selanikut" (1909), një nga kulmet e publiçistikës së Rilindjes. Në këtë pamflet Çajupi demaskoi demagogët e xhonturqve dhe të veglave të tyre, që kishin hyrë në lëvizjen kombëtare për interesat e ngushta të kastës së bejlerëve turkoshakë e fanatikë, të zellshëm për t'i zgjatur jetën të "sëmurit të Bosforit", perandorisë së kalbur të sulltanëve osmanë.

[Albo]

Sheh drite vepra e panjohur e Cajupit

E Marte, 11 Dhjetor 2007

Anisa Ymeri

Gjithkush ka te memorizuar komedine “Katermbedhjete vjec dhender”, se pari prej humorit qe percjell. Me pas, nese reflekton paksa, ndeshet me problemet qe shtrohen, gangrene te shoqerise shqiptare, qe mjerisht nuk e humbasin aktualitetin edhe pse dekada te tera kane shkuar. Komedia mban firmen e nje prej te paarritshmeve te letrave shqipe, Andon Zako Caupi. Por opusi i vepres se tij pak njihet, ndonese eshte botuar vazhdimisht ky shkrimtar, pa qene i ndaluar ndonjehere. Jane vargje te tera, qe s’e kane pare driten e botimit, copeza te vepres se tij kane ardhur me nderhyrje, duke e shtremberuar deri-diku thelbin.

Studiuesi Jorgo Bulo, prej dekadash eshte marre me vepren e Cajupit, duke qene edhe nga Sheperi, ne prag te botimit te vepres se plote te tij rrefen: “Ka pjese te vepres qe asnjehere s’jane botuar ne permbledhjet e veprave t deritanishme, e qe kane qene te shperndara ne shtypin e kohes”. Por ajo cka eshte me e rendesishmja, pos risive qe shenon ky botim, eshte fakti se “Baba Musa lakuriq” qe asnjehere nuk eshte botuar e plote si veper. Per te vijuar me botimin e gjithckaje qe njihet deri me sot nga Cajupi, do te perfshihet ne vepren e plote te tij, qe sheh driten e botimit ne muajt e pare te vitit 2008. “Baba Musa lakuriq” eshte jo pak e degjuar nder shqiptare, por ama teksti integral asnjehere nuk ka qene ne duart e lexuesit. Jorgo Bulo rrefen se, “jane dy doreshkrime qe ekzistojne ne baze te nje analize te imte, eshte identifikuar se cili eshte teksti autograf, pra me shkrimin e tij, pasi tjetri eshte i dikujt tjeter qe e ka kopjuar dhe kaq. Dhe ne kemi marre ate te parin, origjinalin, per t’i sjelle vargjet e tij sipas vullnetit te fundit”.

Pos botimit te copezave te vepres se tij, qe asnjehere nuk jane perfshire ne veprat e Cajupit, te botuara deri me tani, ky botim shenon edhe nje risi te madhe. Sipas studiuesit Bulo: “Cajupi eshte botuar kahere, por kane qene me shume botime popularizuese, divulgative pa kerkesa te rrepta shkencore per stabilizimin e tekstit per teresine e opusit te tij, dhe tani jane krijuar kushtet qe kjo veper te jete te lexuesi”.

Pos botimit te vargjeve te panjohura me pare, edhe ajo pjese e vepres qe njihet, por qe eshte gjendur autografi, pra doreshkrimi i tij, do te botohen tanime jo mbi bazen e tekstit te botuar pas vdekjes, qe mund te kete edhe nderhyrje, por mbi bazen e tekstit autograf, qe perfaqeson edhe vullnetin e fundit te tij. Madje, kjo nuk ndodh vetem me Cajupin, por keshtu ka ndodhur edhe me vepren e Naim Frasherit, qe ne Panairin e 10-te te Librit, pati te parin kontakt me lexuesin. Bulo tregon se, “e gjithe seria e botimeve qe po botohet nga “Toena”, ne thelb eshte vullneti i fundit i tyre, dhe eshte kriter per botimin e tyre”. Kjo pasi keto jane vepra qe duhet te perfaqesojne vullnetin e fundit te autorit. “I thone teksti kanonik, pra ta pastrojme nga nderhyrjet redaktoriale, nga nderhyrjet e shtypit, nga harresat, shkurtimet dhe nga gjithcka qe ndodh ne procesin e botimit, duke iu referuar botimeve te para, atyre ne gjallje te autorit, ose doreshkrimeve te lena prej tij”, perfundon Bulo. Ka pasur kerkime te shumta per te mberritur te vepra e plote e Cajupit, per vite te tera madje. Ka pasur kerkime, sidomos ne shtypin e kohes, ku jane shperndare nje pjese e krijimeve te tij, te cilat nuk jane perfshire ne veprat e botuara deri me tani, ne Arkivin e Shtet dhe ne Arkivin e Institutit te Gjuhesise dhe Letersise me se shumti. Por, sidomos edhe nga arkivi personal i Cajupit, i cili ja ka besuar nje fshatarit te tij nga Sheperi. Dhe ato kane ndihmuar shume qe kjo veper e plote te bazohet ne tekstin autentik te vepres, qe pasqyrojne vullnetin e fundit te autorit.

Poezia, vlera e madhe e Cajupit

Opusi i vepres se tij ka nje rendesi te jashtezakonshme ne letrat shqipe. Por, nese duhet te vecojme ne ato cka Cajupi ka shkruar pergjate jetes se tij, studiuesi Bulo, qe per dekada merret me vepren e tij, shprehet se, “aty ku duhet te ndalemi eshte poezia e tij, qe shenon nje hap para ne zhvillimin e poezise shqipe ne menyre te vecante, jo poezia e tij patriotike qe ecen ne vazhden e rilindesve, po poezia e tij erotike dhe ajo me problematike shoqerore”. Interes te vecante, sipas tij, ka poema e tij e gjate, “Baba Musa lakuriq”, qe eshte nje parodi e Bibles, ku autori ve theksin ne skepticizmin e tij ndaj thelbit moral te njeriut. Duke sjelle per heren e pare frymen kritike bashke me Konicen ne letrat shqipe. Pra, kulturen e mendimit kritik, duke u shkeputur nga fryma himnizuese e poezise se Rilindjes. Duke vene ne kete menyre jo vetem theksin ne vlerat shpirterore te shqiptareve, por edhe ne thelbin e tyre. Kjo eshte nje merite e poezise se Cajupit. Por ajo qe ka me shume rendesi, per Bulon, eshte fakti se do te rivendoset e verteta, pasi vitet e fundit ka pasur shume aludime per vlerat e tij. “Do te tregojme nje te vertete - thekson Bulo, qe Cajupi eshte ai qe eshte, eshte i madh per ate qe eshte, vlera e tij eshte e patjetersueshme, pa pasur nevoje t’i shtojme vlera dhe t’i heqim pjese te vlerave te tij”.

Cajupi ne vepren e plote

Vepra e plote e Cajupit do te perfshije gjithcka te njohur dhe qe gjendet neper arkiva, si “Baba Musa lakuriq” qe asnjehere nuk eshte botuar e plote si veper, vepra dramatike e tij, komedine “Pas vdekjes” dhe tragjedine “Burri i dheut”, perrallat e La Fonten, “Lulet e Hindit” qe jane perkthime te tij dhe vjersha qe kane qene te shperndara ne shtypin e kohes, publicistiken dhe leterkembimin e tij. Pra, gjithcka qe ka dale nga dora e Cajupit e qe njihet deri me sot, do te perfshihet. Duke qene i pari botim i plote i vepres se tij. Shqiptaret njohin kryesisht “Baba Tomorin” dhe komedite e tij, “Katermbedhjete vjec dhender” dhe “Pas vdekjes” qe i ka bere te njohura venia e tyre ne skene. Ndersa veprat e tjera, sic eshte “Baba Musa lakuriq”, perkthimet e publicistiken e njohim fare pak. “Besoj se ky botim do te ndihmoje qe te njihet ne teresi, deri ne detaje vepra e Cajupit”, tregon Jorgo Bulo.


Koha Jone