Krijimi i Universit nga Mosekzistenca
Nė formėn e saj standarte, teoria e Big Bengut
pohon se universi ka filluar me zgjerimin e
menjėhershėm tė tė gjitha pjesėve. Po si arritėn
tė zgjeroheshin nė tė njėjtin ēast, tė sinkronizuar
tė gjitha pjesėt e universit? Kush ua dha
komandėn atyre?
Andrei Linde, profesor kozmologjie 2
Njė shekull mė parė, krijimi i universit ishte njė koncept qė injorohej nga njė pjesė e mirė e astronomėve. Shkak pėr kėtė ishte koncepti i gabuar i shkencės sė shekullit tė 19-tė ku pranohej gjerėsisht ekzistenca e gjithėsisė qė nga pafundėsia. Shumica e shkencėtarėve qė studionin mbi universin duke supozuar se ndodheshin pėrballė me njė masė lėndėsh, e cila meqė ekzistonte qė nė infinit as nuk e merrnin mundimin ta kalonin ndėrmendje pėr njė "krijim" tė universit, pra, pėr ekzistencėn e njė fillimi (tė tij).
Filozofi gjerman Imanuel Kant ishte i pari person qė pohoi "universin e pafundėm" nė Kohėt e Reja. Megjithatė zbulimet shkencore vleftėsuan pohimin e Kantit.
Idea mbi "ekzistencėn nė pafundėsi" (vazhdueshmėri) ka hyrė nė Perėndim sė bashku me filozofinė materialiste. Kjo filozofi, e cila i ka rrėnjėt te Grekėt e lashtė, mbron idenė se nuk ka ekzistencė tjetėr veē materies dhe se universi ekziston qė nga pafundėsia dhe do tė vazhdojė deri nė pafundėsi. Kjo filozofi mbijetoi nė forma tė ndryshme gjatė sundimit roman dhe nė Perandorinė e Vonė Romane dhe nė Mesjetė, materializmi pėsoi njė rėnie si rezultat i influencės sė Kishės Katolike dhe filozofėve tė krishterė. Por pas Rilindjes mes shkencėtarėve dhe filozofėve perėndimorė filloi tė lindte njė kuriozitet pėr burimet filozofike tė Greqisė sė lashtė. Kėshtu pra, filloi pėrqafimi i materializmit nė kėtė periudhė.
Ishte filozofi i shquar gjerman Imanuel Kant ai qė gjatė Iluminizmit Evropian ka pranuar dhe mbrojtur materializmin. Kanti deklaronte se universi ka ekzistuar vazhdimisht dhe brenda kėsaj pafundėsie ēdo probabilitet duhet tė shihet si i mundshėm. Ndjekėsit e Kantit idenė mbi njė univers tė pafund vazhduan ta mbronin sė bashku (bashkangjitur) me materializmin. Qysh nga fillimi i sheku-llit tė 19-tė edhe teza se nuk ekziston njė zanafillė e universit, pra, e krijimit nė njė ēast filloi tė pėrqafohej gjerėsisht. Kjo ideologji, e cila u pėrvetėsua me kėmbė-ngulje tė madhe edhe nga materialistė dialektikė si Karl Marksi dhe Frederik Engels, arriti tė avancojė deri nė shekullin e 20-tė.
Ideja nė fjalė pėr njė univers tė pafund nė ēdo periudhė ka qenė e lidhur fort me ateizmin. Nuk ėshtė e vėshtirė pėr ta kuptuar pse? Sepse ekzistenca e njė zanafille pėr universin flet pėr krijimin e tij nga Zoti dhe e vetmja rrugė pėr t'iu kundėrvėnė kėsaj ishte dalja nė skenė me pretendimin se universi ka ekzistuar gjithmonė. Njė nga ata, tė cilėt e pėrvetėsuan me kėmbėngulje kėtė ideologji ishte Xhorxh Policer, i cili me librat qė shkroi nė shekullin e 20-tė u bė njė mbrojtės i njohur i materializmit dhe marksizmit. Nė librin e tij me titull: "Parimet themelore tė filozofisė", Policer duke u bazuar nė modelin e "universit tė pėrhershėm" i del kundra (krijimit) nė kėtė mėnyrė:
"Universi ėshtė diēka e pakrijuar. Nė qoftė se do tė ishte e kundėrta, atėherė duhet tė jetė i krijuar nga Zoti nė njė ēast tė vetėm dhe duhet tė jetė krijuar nga asgjėja, pra, mosekzistenca. Pėr tė pranuar krijimin, para sė gjithash duhet tė pranojmė, idenė e njė ēasti kur universi akoma nuk ekzistonte, dhe mė pas ēdo gjė u krijua nga hiēi. Kjo ėshtė diēka qė shkenca nuk mund ta pranojė".3
Policer ishte kundra krijimit, duke mbrojtur idenė e pafundėsisė sė universit, mendonte se shkenca pėrparonte nė anėn e tij. Nė fakt shkenca pa kaluar shumė kohė demostroi me tė vėrtetė se universi ka njė fillim. Dhe ashtu siē e kishte deklaruar Policeri vetė, nėse ka njė krijim atėherė duhet tė ketė gjithashtu njė Krijues.
Krijoni Kontakt