Close
Faqja 3 prej 3 FillimFillim 123
Duke shfaqur rezultatin 41 deri 60 prej 60
  1. #41

    Pėrfundimi

    Informacionet e shfaqura sė bashku me zhvillimin paralel tė shkencės, na tregojnė se ēdo detaj i universit nė fakt ėshtė njė projektim dhe plan i qartė qė synon mbėshtetjen e jetės njerėzore. Ky ėshtė njė projektim i tillė qė edhe pėr njė pėrbėrėse si drita, qė mbase nuk e kemi menduar ndonjėherė mė parė, ėshtė kaq i qartė sa nuk mund ta fshehim dot veten nga habia.

    Ėshtė e jashtėlogjikshme tė mundohesh ta shpjegosh me "rastėsi" tė gjithin kėtė projektim kaq madhėshtor: Pėrqėndrimin brenda njė shiriti qė pėrbėn 1 tė 10^25 tė spektrit tė pėrgjithshėm tė rrezatimeve elektromagnetike tė Diellit; qenia e dritės sė nevojshme pėr jetė pikėrisht njė shirit drite sa ky interval i ngushtė; pėrshkueshmėria e gazeve tė atmosferės pikėrisht vetėm nga kėto rreze nė njė kohė qė tė gjitha rrezatimet e tjera bllokohen; dhe pengimi nga ana e ujit i tė gjitha rrezeve vdekjeprurėse por qė lejon vetėm pėrshkimin nga kėto rreze... Kėto programime tė jashtėzakondshme dhe kaq delikate mund tė shpjegohen jo me rastėsinė por vetėm me anė tė njė projektimi tė vullnetshėm. Kjo na tregon se i gjithė universi duke pėrfshirė edhe dritėn e Diellit qė na ndriēon e ngroh, pra, tė gjitha detajet e universit, janė projektuar dhe sistemuar nga Allahu posaēėrisht pėr ne.

    Ky pėrfundim i nxjerrė nga shkenca ėshtė njė fakt qė u tregohet njerėzve nė Kuran pothuajse prej 14 shekujsh me radhė. Shkenca na tregon se drita e Diellit ėshtė krijuar posaēėrisht vetėm pėr ne, e thėnė ndryshe "nėn shėrbimin tonė", kurse nė Kuran thuhet se "dielli dhe hėna udhėtojnė sipas njė pėrcaktimi (orbite) tė saktė". (Rrahman, 5) dhe theksohet:

    "Allahu ėshtė Ai qė i krijoi qiejt dhe tokėn dhe lėshoi prej sė larti ujė (shi), e me tė nxjerr fruta si ushqim pėr ju, dhe pėr tė mirėn tuaj u vuri nė shėrbim anijet, tė lundrojnė nėpėr det me urdhėrin e Tij, e nė shėrbimin tuaj i vuri edhe lumenjtė. Pėr ju nėnshtroi diellin dhe hėnėn qė nė mėnyrė tė zakonshme vazhdimisht udhėtojnė. Pėr ju pėrshtati edhe natėn e ditėn. Dhe Ai ju dha gjithė atė qė e kėrkuat (ndjetė nevojė) dhe, edhe nė qoftė se pėrpiqeni t'i numėroni tė mirat (nė numėr). Vėrtet, njeriu ėshtė i padrejtė dhe shumė pėrbuzės". (Ibrahim, 32-34)

    Dielli ėshtė vėnė nė atė mėnyrė nėn urdhėrat tona, ėshtė krijuar nė atė mėnyrė tė pėrsosur pėr jetėn e njeriut, saqė nė histori (tė kaluarėn) disa popuj u ndikuan shumė nga kėto cilėsi tė Diellit por qė mė pas devijuan dhe filluan ta adhuronin atė si tė ishte Zot. Allahu mbi kėtė temė u drejtohet nė Kuran njerėzve me kėto fjalė:

    "Nga faktet e madhėshtisė sė Tij janė nata, dita, dielli e hėna. Mos i bėni sexhde as diellit, as hėnės! Bėni sexhde vetėm Allahut qė i krijoi ato, nėse adhuroni vetėm Atė"! (Fusilet, 37)


    Vazhdon...
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  2. #42
    Projektimi nė ujė
    .
    Nėse nė rruzullin tokėsor

    Nėse nė rruzullin tokėsor do tė kishte njė sipėrfaqe sa gjysma e tė sotmes tė mbuluar me ujė, atėherė edhe avullimi i tij do tė ishte sa gjysma e avullimit tė ta-nishėm, kėshtu qė edhe ne do tė zotėronim vetėm gjysmėn e atyre lumejve
    pėr tė vaditur tokat sepse sasia e avullimit tė ujit ėshtė nė raport
    tė drejtė me gjerėsinė e sipėrfaqes nga ku avullon. Prandaj edhe Krijuesi
    Intelegjent e ka sistemuar nė atė mėnyrė qė detet tė kenė njė
    shtrirje tė mjaftueshme pėr tė siguruar avullimin e nevojshėm tė
    ujit pėr tokėn.

    Xhon Rei 76, natyralist anglez i shek. 18-tė.


    Pjesa mė e madhe e rruzullit tokėsor ėshtė e mbuluar nga uji. Oqeanet dhe detet pėrbėjnė 3/4e tė gjithė sipėrfaqes sė Tokės. Pėrsėri edhe nė atė pjesė tė mbetur tokėsore ka liqenj dhe lumenj tė pamumėrt. Bora qė mbulon majat e larta tė maleve ėshtė pėrsėri ujė por nė njė gjendje tė ngurtė. Njė pėrqindje e konsiderueshme e ujit gjendet edhe nė qiell; nė ēdonjėrėn prej reve gjenden me mijėra, ndonjėherė me miliona tonelata ujė. Pjesa mė e madhe e kėtij uji na zbret herė pas here pika-pika nė formėn e shiut. Edhe nė pėrbėrjen e ajrit, tė cilin thithim, sigurisht qė gjendet njė sasi e caktuar avulli uji.
    Shkurtimisht mund tė themi lehtėsisht, "kudo qė tė hedhim sytė nė rruzullin tokėsor shohim ujė". Mund tė shkohet edhe mė tej ku mund tė themi se "edhe brenda dhomės ku gjendemi tani gjendet njė masė uji afėrsisht 40-50 litra". Vallė, a arrini tė shikoni njė masė tė tillė uji? Shikoni me kujdes dhe do ta dalloni. Do tė mjaftojė tė shkėputni sytė prej rreshtave e t'i hidhni njė sy duarve, krahėve, kėmbėve, trupit tuaj. Sepse kjo masė uji 40-50 lt jeni ju!
    Kjo masė uji jeni ju, sepse pothuajse 70% e trupit tė njeriut pėrbėhet nga uji. Nė brendėsi tė qelizave tuaja mė tepėr se ēdo gjė ka ujė. Po ashtu edhe pjesa mė e madhe e gjakut qė qarkullon nė trupin tuaj pėrbėhet nga uji. Jo vetėm ju, por te tė gjithė njerėzit dhe gjallesat, pjesėn mė tė madhe tė trupit tė tyre e pėrbėn uji. Siē shihet njė jetė pa ujė nuk mund tė jetė absolutisht e mundur.
    Uji ėshtė projektuar pikėrisht pėr tė qenė bazė e jetės dhe ėshtė njė lėndė qė me tė gjitha vetitė e tij kimike dhe fizike ėshtė krijuar posaēėrisht pėr jetėn.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  3. #43

    Pėrshtatshmėria E Ujit

    Biokimisti i njohur A. E. Nid'ham nė librin e tij me titull "The Uniqueness of Biological Materials (Unikaliteti i Materieve Biologjike)" tregon se pėr formimin e jetės ėshtė e domosdoshme ekzistenca e materialeve tė lėngėta. Nėse ligjet e universit do tė lejonin vetėm ekzistencėn e materieve tė ngurta e tė gazta, jeta nuk do tė shfaqej kurrė. Sepse atomet e lėndėve tė ngurta janė shumė tė ndėrthurur dhe tė qėndrueshėm me njėri-tjetrin dhe kurrė nuk mund tė lejojnė procese molekulare dinamike tė domosdoshme pėr tė formuar organizma tė gjalla. Nė gaze atomet nuk kanė stabilitet dhe enden tė lirė, e kėshtu qė nė njė strukturė tė tillė nuk ėshtė e mundur tė kryhen ato mekanizma tė komplikuara tė organizmave tė gjalla.
    Shkurtimisht, pėr t'u zhvilluar proceset e duhura pėr jetėn ėshtė e domosdoshme ekzistenca e njė mjeti tė lėngėt. I vetmi lėng ideal ėshtė uji.
    Zotėrimi i veēorive jashtėzakonisht tė pėrshtatshme pėr jetėn, i ujit qė prej kohėsh i pat tėrhequr vėmendjen shkencėtarėve. Puna e parė e imtėsishme mbi kėtė temė ėshtė libri i natyralistit anglez Uilliam Ueuell, i botuar nė vitin 1832 me titull "Astronomy and General Physics Considered with Reference to Natural Theology (Astronomia dhe Fizika e Pėrgjithshme nėn Referimet e Teologjisė Natyrore). Ueuell shqyrtoi mė tepėr veēantitė termale tė ujit dhe tregoi se disa veēori termale tė tij, tė cilat reagojnė nė kundėrshtim me ligjet e pėrgjithshme tė natyrės, janė argumente mbi krijimin posaēėrisht pėr jetėn tė kėsaj lėnde.
    Komentet mė tė gjera mbi pėrshtatshmėrinė e ujit pėr jetėn erdhėn pothuajse njė shekull mė vonė pas librit tė Ueuell nga profesori nė degėn e kimisė biologjike tė Universitetit tė Harvardit, Lorenc Henderson. Ky i fundit nė librin e tij me titull "The Fitness of Evironment (Pėrshtatshmėria e Mjedisit)" qė mė pas do tė cilėsohej si "vepra mė e rėndėsishme shkencore e ēerekut (25-vjeēarit) tė parė tė shekullit 20-tė", ka rezervuar njė vend tė veēantė pėr ujin. Henderson nė kėtė libėr arriti nė pėrfundime tė rėndėsishme pėrreth ambientit natyror tė Tokės:
    "Mjedisi ynė, me veēoritė themelore tė tij (pra, nė aspektin e veēorive kimike dhe fizike tė hidrosferės me proceset fiziko-kimike dhe kimikatet e ndryshme qė pėrmbajnė gjallesat) ėshtė ai mjedis qė mund tė ishte mė i pėrshtatshėm pėr jetėn".77
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  4. #44

    Veēoritė E Jashtėzakondshme Termale Tė Ujit

    Njė nga temat qė ka tė bėjė me librin e Hendersonit ėshtė veēoritė termale tė ujit. Ai na tėrheq vėmendjen se veēoritė termale tė ujit janė interesante nė 5 drejtime tė veēanta. Kėto mund t'i radhisim:
    1- Siē dihet tė gjitha lėndėt kur humbasin nxehtėsi, tkurren. Edhe lėngjet qė njihen, me rėnien e temperaturės tkurren dhe humbasin vėllim. Me uljen e temperaturės rritet dendėsia dhe kėshtu qė ato pjesė qė janė mė tė ftohta bėhen mė tė rėnda. Pėr kėtė arsye gjendjet e ngurta tė lėngjeve janė mė tė rėnda se gjendjet e tyre normale tė lėngėta. Uji nė tė kundėrt tė tė gjitha lėngjeve tkurret deri nė njė rėnie tė caktuar temperature (+4oC) dhe mė pas menjėherė nė mėnyrė tė papritur fillon tė bymehet. Kur ngrin, bymehet edhe mė tepėr. Pėr kėtė arsye gjendja e ngurtė e ujit ėshtė mė e lehtė se gjendja e tij e lėngėt. Pra, akulli nė vend qė tė notojė nė ujė sipas ligjeve faktikisht "normale" tė fizikės duhet tė fundoset nė fund tė tij.
    2- Me shkrirjen e akullit apo me avullimin e ujit tėrhiqet njė sasi nxehtėsie nga pėrreth. E kur ndodh e kundėrta e kėsaj, jepet nxehtėsi jashtė. Ky veprim pėrfaqėson atė term fizik qė ne e quajmė "nxehtėsia e fshehur".78 Tė gjitha lėngjet zotėrojnė nxehtėsi tė fshehur. Vetėm se kjo nxehtėsi e ujit konsiderohet si mė e larta e tė gjithave. Nė temperatura normale vetėm amoniaku zotėron njė energji tė fshehtė ngrirjeje mė tė lartė se uji. Nė nxehtėsinė e fshehtė nė avullim asnjė lėng nuk mund tė matet me ujin.
    3- "Kapaciteti termal" i ujit, pra, sasia e nxehtėsisė (energjisė) sė duhur pėr tė rritur njė gradė temperaturėn e ujit ėshtė mė e madhe nė krahasim me tė gjitha lėngjet.
    4- Pėrcjellshmėria termale e ujit, pra, aftėsia e pėrcjellshmėrisė sė nxehtėsisė nė krahasim me lėngjet e tjera ėshtė pothuajse 4 herė mė e madhe.
    5- Pėrcjellshmėria termale e gjendjes sė ngurtė tė ujit, pra, borės dhe akullit, ėshtė e ulėt.
    Mbase tė pesta pikat e mėsipėrme qėndrojnė si veēori teknike-fizike prandaj mbase bėheni kuriozė tė dini se ē'rėndėsi pėrbėjnė kėto. Kėto kanė secila nga njė rėndėsi shumė tė madhe, sepse jetesa nė tokė dhe padyshim jeta jonė ėshtė e mundur nė saje tė qenies ekzaktėsisht tė tilla tė veēorive tė mėsipėrme.
    Le t'i hedhim njė sy, njė nga njė kėtyre veēorive.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  5. #45

    Ndikimi I Ngrirjes Nga Lart


    Nė tė kundėrt me lėngjet e tjera uji, kur ngrin bymehet. Kjo ėshtė edhe arsyeja qė akulli noton nė sipėrfaqe tė ujit.

    Veēoria e ujit e pėrmendur lart nė pikėn e parė, pėrbėn njė rėndėsi tė veēantė pėr sa i pėrket deteve. Po tė mos ekzistonte njė veēori e tillė e ujit, pjesa mė e madhe e ujit mbi tokė do tė ngrinte plotėsisht dhe nuk do tė mbeste shpresė jete as nė liqene e as nė dete.

    Le ta shpjegojmė mė me detaje kėtė fakt. Nė shumė vende nė Tokė temperatura gjatė ditėve tė ftohta tė dimrit zbret poshtė 0°C. Ky i ftohtė natyrisht qė ndikon edhe detet edhe liqenet dhe kėshtu qė masat e ujit fillojnė e ftohen. Shtresat e ftohta zhyten drejt fundit duke nxjerrė nė sipėrfaqe shtresa mė tė ngrohta por qė edhe kėto me ndikimin e kėtij ajri tė ftohtė, ftohen dhe zhyten drejt fundit. Kur nxehtėsia arrin nė 4°C ky ekuilibėr ndryshon. Kėtė radhė nė ēdo ulje tė nxehtėsisė uji bymehet dhe rrjedhimisht bėhet mė i lehtė. Kėshtu qė temperatura prej 4°C qėndron mė nė fund dhe lart saj vazhdon me radhė 3°C, 2°C... Nė temperaturėn 0°C nė sipėrfaqe tė ujit fillon ngrirja. Por kėtu vetėm sipėrfaqja ėshtė e ngrirė sepse ajo shtresė uji prej 4°C qė qėndron nėn sipėrfaqe ėshtė e domosdoshme pėr tė siguruar jetesėn peshqve dhe gjallesave tė tjera nėnujore.

    Nė saje tė veēorisė sė ngrirjes nga lart edhe pse sipėrfaqet e deteve mbulohen nga shtresa akulli, ato (detet) mbesin gjithmonė tė lėngėt. Nėse uji nuk do tė zotėronte njė veēori tė tillė "tė jashtėzakondshme", detet do tė ngrinin pothuajse plotėsisht dhe jeta nėndetare do tė bėhej e pamundur.

    Nė kėtė kuadėr edhe veēoria e pikės sė pestė luan njė rol tepėr tė rėndėsishėm: kjo veēori ėshtė pėrcjellshmėria e ulėt termale e akullit dhe borės. Pra, akulli pėrcjell shumė pak tė ftohtėt e ajrit nėpėr shtresat e mėposhtme tė ujit. Kėshtu qė edhe kur temperatura jashtė arrin deri nė -50°C, shtresa e akullit mbi sipėrfaqe tė ujit nuk i kalon 1 apo 2 metra. Pėr kėtė arsye edhe fokat, pinguinėt dhe kafshėt e tjera polare mund tė arrijnė tė depėrtojnė lehtėsisht nė ujė.)

    Ēdo tė ndodhte po tė mos ishte me tė vėrtetė kėshtu? Ēdo tė ndodhte nėse uji ashtu si tė gjitha lėngjet e tjera do tė sillej "normal" ku nė paralel me humbjen e nxehtėsisė tė rritej dendėsia e tij dhe akulli tė binte nė fund?
    Nė njė rast tė tillė nė oqeane, dete e liqene, ngrirja do tė fillonte nga poshtė. Kur ngrirja tė fillonte nga poshtė, nė sipėrfaqe nuk do tė ekzistonte njė shtresė pėr tė penguar tė ftohtėt dhe do tė vazhdonte tė ndikonte gjithmonė e mė lart. Kėshtu qė pjesa mė e madhe e oqeaneve, deteve dhe liqeneve do tė ktheheshin nė gjendjen e njė mase gjigande akulli. Mbi sipėrfaqen e deteve do tė mbeste njė shtresė e hollė uji prej disa metrash dhe, edhe nėse do tė rritej temperatura e ajrit, akulli nė fund nuk do tė mundej tė shpėrbėhej kurrė. Nė detet e njė bote tė tillė nuk do tė jetonin dot gjallesat nėnujore. Nė njė sistem ekologjik ku detet janė "tė vdekur" nuk mund tė jetė e mundur po ashtu edhe jeta e gjallesave tokėsore. Shkurtimisht Toka do tė ishte njė planet i pajetė nėse uji do tė sillej "normalisht".
    Pyetjes se pėrse uji nuk sillet "normal", pra, qė deri nė 4° C tkurret e mė pas menjėherė fillon e bymehet, nuk mund t'i pėrgjigjet asnjė.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  6. #46

    Tė Ftohesh Duke Djersitur

    Pika e dytė dhe e tretė, te radhitja e mėsipėrme e veēorive termale tė ujit, pra, nxehtėsia e fshehtė e ujit dhe kapaciteti termal qė ėshtė mė i lartė se nė tė gjitha lėngjet, ėshtė shumė e rėndėsishme pėr ne. Kjo veēori ėshtė ēelėsi themelor i njė procesi shumė tė rėndėsishėm tė trupit tonė qė shumica e njerėzve nuk e dinė se pėrse vlen. Ky ėshtė procesi i djersitjes.
    Me tė vėrtetė, pėrse vlen djersitja?
    Pėr tė shpjeguar kėtė duhet qė kėtė temė ta nisim nga fillimi. Tė gjithė gjitarėt kanė pothuajse tė njėjtėn nxehtėsi trupore. Kjo nxehtėsi qė ndryshon nga 35°-40°C, te njerėzit ėshtė 37°C. Kjo ėshtė njė nxehtėsi shumė e ndjeshme dhe sigurisht qė duhet tė mbahet e fiksuar. Me uljen e disa gradėve tė temperaturės sė trupit ndodhemi ballė pėr ballė me rrezikun e ngrirjes. Me ngritjen e saj disa gradė trupi ynė fillon dhe plogėshtohet dhe humbet fuqitė. Nė rritjen e temperaturės sė trupit nė mbi 40°C do tė thotė rrezik vdekjeje pėr ne.
    Shkurtimisht nxehtėsia e trupit tonė zotėron njė ekuilibėr aq delikat sa lejon vetėm luhatje tė vogla temperature.

    Veēoritė termale tė ujit me anė tė djersitjes na shpėtojnė nga nxehtėsia e tepėrt e formuar nė trup.

    Nė kėtė pikė trupi ynė ka njė problem tė rėndėsishėm: Ėshtė vazhdimisht nė lėvizje. Tė gjitha lėvizjet fizike duke pėrfshirė edhe vendosjen nė punė tė makinerive, kėrkojnė njė prodhim tė caktuar energjie. Prodhimi i energjisė gjithmonė ēliron nxehtėsi. Kėtė nxehtėsi mund ta ndjeni lehtėsisht. Lėreni mėnjanė librin dhe vraponi 10 km poshtė njė dielli tė nxehtė e do ta ndjeni shumė dukshėm se trupi juaj ėshtė nxehur.

    Por pėrsėri nuk jemi tepėr tė nxehur.
    Njėsia e nxehtėsisė ėshtė kaloria. Njė njeri normal kur vrapon njė rrugė 10 km pėr njė orė, ēliron njė nxehtėsi pėrafėrsisht 1.000 kalori. Nėse kjo nxehtėsi nuk do tė nxirret nga trupi gjatė vrapimit, nxehtėsia trupore e atij personi do tė rritet aq shumė sa do tė hynte nė koma qė nė kilometrin e parė.
    Ky rrezik kaq i madh parandalohet nga dy veēori qė zotėron uji.
    E para, e kėtyre veēorive ėshtė kapaciteti i lartė termal i ujit. Pra, pėr tė rri-tur temperaturėn e ujit kėrkohen kalori shumė tė larta. Pėr kėtė arsye trupi ynė qė pėrbėhet nga 70% ujė nuk ngrohet lehtėsisht. Psh, njė punė qė do tė rriste tempera-turėn e trupit tonė 10°C, nėse trupi ynė nė vend tė ujit do tė pėrbėhej prej alkolit, temperatura jonė do tė rritej 20°C. Lėndėt e tjera janė akoma mė keq dhe do tė pėsonin njė rritje: kripa 50°C, hekuri 100°C, plumbi 300°C. Por kapaciteti i lartė termal i ujit na mbron nga ky ndryshim tmerrėsisht i lartė i nxehtėsisė.
    Ashtu siē e cilėsuam edhe nė fillim edhe njė rritje prej 10°C ėshtė pėrsėri vdekjeprurėse pėr ne. Pėr tė parandaluar kėtė hyn nė reaksion veēoria tjetėr e ujit, lartėsia e nxehtėsisė sė fshehtė.
    Trupi ynė pėrdor mekanizmin e djersitjes pėr tė freskuar veten kundrejt nxehtėsisė sė ēliruar pėrgjatė njė pune. Uji qė pėrhapet nė lėkurė gjatė djersitjes, avullon me shpejtėsi. Gjatė kėtij avullimi pėr shkak se nxehtėsia e fshehtė ėshtė e lartė, ndjen nevojėn e njė temperature tė lartė. Kėtė nxehtėsi e largon prej trupit tonė dhe kėshtu qė arrin ta ftohė atė. Kjo ftohje ėshtė aq efikase sa qė ndonjėherė mund edhe tė mėrdhihim.
    Si rrjedhojė vrapuesi i 10 kilometrave qė folėm mė sipėr nė saje tė avullimit tė vetėm njė litre djersė, e ul temperaturėn e trupit 6°C. Sa mė tepėr energji tė konsumohet aq mė tepėr rritet dhe temperatura dhe si kundėrpėrgjigje trupi do tė djersitet-ftohet mė tepėr. Nė krye tė faktorėve qė mundėsojnė kėtė sistem termostatik kaq tė mahnitshėm nė trupin tonė, vijnė veēoritė termale tė ujit. Asnjė lėng tjetėr nuk djersin mė mirė se sa uji. Nėse nė vend tė tij do tė pėrdornim lėngje tė tjera, psh, alkool, temperatura nuk do tė ulej 6°C, por vetėm 2.2°C. Amoniaku mund tė sigurojė njė ulje prej vetėm 3.6°C.
    Qėndron edhe njė anė tjetėr e rėndėsishme e ēėshtjes. Nėse nxehtėsia e formuar brenda nė trup nuk do tė transportohej nė sipėrfaqe, dmth, lėkurė, tė dyja kėto veēori tė ujit dhe sistemi i djersitjes nuk do tė vlenin pėr asgjė. Pėr kėtė arsye struktura e trupit tonė duhet qė ta pėrcjellė shumė shpejt nxehtėsinė. Kėtu hyn nė proces njė veēori tjetėr e ujit. Uji, nė tė kundėrt tė tė gjithė lėngjeve, zotėron njė pėrcjellshmėri tė lartė termale, pra, zotėron aftėsinė e pėrcjellshmėrisė tė nxehtėsisė. Nė saje tė kėsaj veēorie trupi e nxjerr jashtė shumė shpejt nxehtėsinė e lartė tė formuar nė tė. (Ata damarė qė janė afėr lėkurės fryhen dhe prandaj ne skuqemi kur nxehemi.) Nė qoftė se veēoritė pėrcjellėse termale tė ujit do tė ishin disa herė mė tė ulta, do tė ulej shumė edhe nxjerrja jashtė nė sipėrfaqe e nxehtėsisė sė pro-dhuar nė trup dhe kjo pėr gjitarėt, tė cilėt janė gjallesa me struktura tej mase tė ndėrlikuara do tė thotė pamundėsi pėr tė jetuar.
    Tė gjitha kėto tregojnė se kėto tre veēori tė veēanta termale tė ujit kanė njė qėllim tė pėrbashkėt, u shėrbėjnė pėr freskim organizmave tė ndėrlikuara si njerėzit. Uji ėshtė njė lėng i pėrzgjedhur pikėrisht pėr kėtė punė.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  7. #47

    Njė Botė Me Klimė Tė Butė

    Pesė veēoritė e ndryshme termale tė ujit, tė cilat na tėrhoqėn vėmendjen nė librin e Hendersonit, nė tė njėjtėn kohė luajnė edhe njė rol tė rėndėsishėm qė Toka tė ketė njė klimė tė butė dhe tė ekuilibruar.

    Masa e madhe e ujit nėpėr dete siguron barazpeshėn e temperaturės nė Tokė. Pėr kėtė arsye nė zona afėr detit sidomos nė bregdet, ndryshimi i temperaturės mes natės dhe ditės ėshtė e vogėl. Nė njė kohė kur nė ato zona shkretėtire tė largėta prej ujit ndryshimi i temperaturės mes natės dhe ditės mund tė arrijė deri nė 40° C.


    Qenia mė e lartė e nxehtėsisė sė fshehtė dhe kapacitetit termal tė ujit se sa lėngjet e tjera, siguron ngrohjen dhe ftohjen mė tė vonuar tė deteve se sa Toka. Pėr kėtė arsye temperatura e vendit mė tė ngrohtė me atė mė tė ftohtė lėviz 140° C, kurse temperatura ndėr dete nuk lėviz mė tepėr se 15°-20° C. E njėjta gjė vėrehet edhe nė temperaturat ndėrmjet ditės e natės. Nė njė vend tė thatė nė tokė ndryshimi i temperaturės mes ditės dhe natės arrin deri nė 20°-30° C, kurse mbi det kjo ndryshon mė e tepėrta vetėm disa gradė. Jo vetėm detet por edhe avullimi i ujit nė atmosferė siguron njė ekuilibrim shumė tė madh. Ndryshimi i nxehtėsisė midis natės dhe ditės ėshtė mė i madh nė shkretėtirė ku avullimi i ujit ėshtė zero dhe mė i vogėl aty ku avullimi i ujit ėshtė i madh.
    Nė saje tė kėtyre karakteristikave termale qė i pėrkasin vetėm ujit, ndryshimet e temperaturės mes ditės e natės, mes dimrit e verės lejohen deri nė ato kufinj qė mund t'i durojė njeriu dhe gjallesat e tjera. Nėse pėrqindja e pjesės sė mbuluar me ujė e rruzullit do tė ishte mė e vogėl nė krahasim me pjesėn e tokės, do tė rritej shumė ndryshimi i temperaturės mes ditės dhe natės, pjesa mė e madhe e tokės do tė kthehej nė shkretėtirė dhe jeta do tė bėhej e pamundur apo mė e pakta do tė vėshtirėsohej shumė. Apo veēoritė termale tė ujit tė kishin vlera disi mė ndryshe, pėrsėri do tė na paraqitej njė planet i pavolitshėm pėr jetė.
    Hendersoni pasi shqyrtoi imtėsisht tė gjitha kėto veēori tė ujit bėri njė koment tė tillė:
    "Duke i pėrmbledhur fjalėt, kjo veēori e ujit mbart njė rėndėsi tė madhe nė tre aspekte. Fillimisht ėshtė i dobishėm pėr tė ekuilibruar dhe sistemuar temperaturėn nė Tokė. E dyta siguron nė njė mėnyrė tė pėrsosur ekuilibrin e nxehtėsisė nė trupat e qenieve tė gjalla. E treta mbėshtet qarkullimin meteorologjik. Tė gjitha kėto realizohen nė njė harmoni tė lartė dhe pėr kėtė drejtim, asnjė lėndė tjetėr nuk mund tė krahasohet me ujin".79
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  8. #48

    Tensioni I Lartė Nė Sipėrfaqe

    Tė gjitha veēoritė e ujit qė prekėm deri tani kishin tė bėnin me nxehtėsinė (termale). Uji ka edhe disa veēori tė tjera fizike tė rėndėsishme ku edhe kėto janė po aq tė pėrshtatshme pėr jetėn.
    Njėra nga kėto ėshtė tensioni i lartė i sipėrfaqes sė tij. Pėr shkak se tensioni i sipėrfaqes sė tij ėshtė shumė i lartė, pėrjetohen njė sėrė dukurish interesante fizike. Psh, njė gotė me ujė mund tė mbarti pa derdhur njė masė uji pak mė tė madhe se vėllimi i gotės. Apo njė gjilpėrė metali nėse vendoset me kujdes parale-lisht me sipėrfaqen e ujit noton mbi tė pa u zhytur. Kjo shkaktohet prej tėrheqjes qė ndodh mes molekulave tė ujit.
    Tensioni i sipėrfaqes sė ujit ėshtė pothuajse mė i lartė nga tė gjitha lėngjet e tjera dhe ka njė ndikim biologjik tė rėndėsishėm. Nė krye tė kėtyre vjen ndikimi te bimėt.
    A keni menduar si arrijnė bimėt tė tėrheqin lart nėpėr gjethe ujė qė gjendet disa metra nė thellėsi tė tokės pa patur asnjė pompė, sistem muskular etj? Pėrgjigja e kėsaj ėshtė tensioni sipėrfaqėsor i ujit. Kanalet nėpėr damarė dhe rrėnjėt te bimėt janė tė projektuara nė atė mėnyrė qė tė pėrfitojnė nga ky tension. Kėto damarė, tė cilėt tek ngjitesh lart fillojnė e rrallohen shkaktojnė "ngjitjen" lart tė ujit.
    Ajo qė e mundėson kėtė projektim kaq fantastik, ėshtė tensioni i lartė i sipėrfaqes sė ujit qė folėm pak mė parė. Nėse tensioni i sipėrfaqes sė tij do tė jetė mė i ulėt, aq sa ėshtė pėr tė gjithė lėngjet e tjerė, nė mėnyrė fiziologjike jeta e bimėve tė tokės do tė bėhej e pamundur.
    Njė ndikim tjetėr i tensionit tė lartė tė sipėrfaqes sė ujit ėshtė shkatėrrimi i shkėmbinjve. Uji nė saje tė kėtij tensioni tė lartė i pėrshkon shkėmbijtė deri nė thellė-si tė ēarjeve (krisjeve) tė tyre. Mė pas koha ftohet dhe uji ngrin. Ky ujė, i cili ngrin dhe kthehet nė akull pėr shkak tė bymimit tė tij i sforcon shumė shkėmbinjtė dhe me kalimin e kohės i shpėrbėn ato. Kjo siguron pėr natyrėn pėrfitimin e mi-neraleve brenda nė shkėmbinj dhe nė tė njėjtėn kohė ka njė rėndėsi jetike mbi formimin e tokės nė brigje.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  9. #49

    Veēoritė Kimike Tė Ujit


    Bimėt janė programuar nė atė mėnyrė qė tė pėrfitojnė nga tensioni i lartė i sipėrfaqes sė ujit. Nė saje tė ndikimit ngjitės tė kėtij tensioni uji arrihet tė shpihet me metra tė tėra lart nėpėr gjethe.
    Pranė veēorive fizike tė ujit, po aq ideale pėr jetėn janė edhe veēoritė e tij kimike. Nė krye tė kėtyre veēorive ėshtė vetia tretėse e ujit. Pothuajse tė gjitha substancat kimike treten nė ujė lehtėsisht.

    Njė ndikim i rėndėsishėm i kėsaj pėr jetėn ėshtė derdhja nėpėr dete me anė tė lumenjve tė mineraleve tė panumėrta dhe kimikateve tė ngjashėm me ato tė tretura nė ujė. Nė kėtė formė ėshtė pėrllogaritur se nėpėr dete transportohen pėrafėrsisht 5 miliard ton kimikate nė vit. Kėto tė fundit janė shumė tė domosdoshme pėr jetėn nė ujė.
    Uji pothuajse tė gjitha reaksionet kimike i pėrshpejton, pėr kėtė arsye ai ėshtė njė katalizues shumė i mirė. Njė veēori tjetėr kimike e ujit ėshtė reaktiviteti ideal i tij. Uji nuk ėshtė njė pėrbėrje si acidi sulfurik qė ėshtė tepėr reaktiv e pėr kėtė arsye ka veti shkatėrruese mbi lėndėt por as edhe lėndė si argoni qė tė jetė aq statik sa tė mos hyjė nė asnjė reaksion. Ashtu siē deklaron edhe Majkėll Denton "niveli i hyrjes nė reaksion tė ujit ėshtė vlera mė e pėrshtatshme qė mund tė ketė pėr detyrat e tij biologjike apo gjeologjike".80
    Pėrshtatshmėria e veēorive kimike tė ujit me jetėn nė ēdo studim tė bėrė rreth tyre na shfaqet mė e detajuar. Profesori i njohur i biofizikės nė Universitetin Jeil, Harold Morovic, bėn kėtė koment mbi kėtė temė:
    "Me kėrkimet e bėra nė vitet e fundit u kuptua edhe njė veēori tjetėr e ujit qė nuk dihej mė parė. U vėzhgua se kjo veēori (pėrcjellshmėria e protoneve) ėshtė njė karakteristikė e veēantė vetėm e ujit dhe me transferimin biologjiko-energjik pėrbėn njė rėndėsi tė madhe pėr sa i pėrket burimit tė jetės. Me shtimin e dijeve tona rritet edhe admirimi ynė i madh ndaj pėrshtatshmėrisė sė pėrsosur tė natyrės (me jetėn)".81.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  10. #50

    Vlera Ideale E Rrjedhshmėrisė Sė Ujit

    Kur themi lėng, gjėja e parė qė na shkon ndėrmend ėshtė njė lėndė tepėr e rrjedhshme. Nė tė vėrtetė lėngjet kanė rrjedhshmėri tė ndryshme. Psh, mes katra-nit, glicerinės, vajit tė ullirit dhe acidit sulfurik ka diferenca gjigande. Nėse kėto lėngje do tė krahasoheshin me ujin do tė shfaqeshin diferenca akoma mė tė mėdha. Sepse uji ėshtė 10 miliard herė mė i rrjedhshėm se katrani, njėmijė herė se glicerina, njėqind herė se vaji i ullirit dhe 25 herė mė i rrjedhshėm se acidi sulfurik.
    Ashtu siē mund tė vėrehet edhe nė krahasimet e mėsipėrme, uji zotėron njė rrjedhshmėri tepėr tė lartė. Nėse do tė lenim mėnjanė eterin dhe hidrogjenin e lėngshėm forma normale e tė cilėve ėshtė e gaztė, mund tė themi lehtėsisht se uji ėshtė lėngu me rrjedhshmėri mė tė madhe.

    Rrjedhshmėria e lartė e ujit pėrbėn pėr ne njė rėndėsi jetike. Nėse rrjedhshmėria e tij do tė ishte disi mė e ulėt transportimi i gjakut nga ana e kapilarėve do tė ishte e pamundur. Psh, kjo rrjetė kaq e dendur dhe e ndėrlikuar e damarėve nė mėlēi qė shihni pranė, nuk do tė formohej kurrė.
    Ēfarė rėndėsie ka pėr ne kjo rrjedhshmėri e tij? A do tė ndryshonte ndonjė gjė pėr ne, nėse ky lėng jetik do tė ishte mė pak apo mė tepėr i rrjedhshėm? Majkėll Denton i jep njė pėrgjigje tė tillė kėtyre pyetjeve:
    "Nėse rrjedhshmėria e ujit do tė ishte pak mė e lartė, uji do tė humbiste patjetėr cilėsinė e tij si baza mė e rėndėsishme pėr jetėn. Psh, nėse rrjedhshmėria e tij do tė ishte sa e hidrogjenit tė lėngshėm, struktura mbrojtėse e gjallesave pėrballė forcave shkatėrruese do tė mbeste e pafuqishme dhe pre' e lėvizjeve akoma mė tė dhunshme... Do tė jetė e pamundur mbėshtetja nga ana e ujit e strukturės delikate tė molekulave dhe struktura tepėr e ndjeshme e qelizės organike nuk do mund tė jetonte (mė gjatė)...
    Nėse rrjedhshmėria e ujit do tė ishte pak mė e ulėt, kontrolli i makromolekulave (si proteinat, enzimat) dhe veēanėrisht i strukturave tepėr tė veēanta si mitokondritė dhe organelet e vogla do tė ishte e pamundur. Nė tė njėjtėn mėnyrė do tė bėhej e pamundur edhe ndarje-shumimi i qelizave. Praktikisht tė gjitha aplikimet jetėsore nė qelizė do tė ngriheshin dhe do tė ishte e pamundur formimi i njė qelize organike nė atė strukturė tė njohur pėr ne. Zhvillimi i atyre organizmave tė larta, tė cilat janė tė lidhura me aftėsitė lėvizėse dhe rrėshqitėse tė qelizės gjatė embriogjenezės (zhvi-llimi nė mitrėn e nėnės), nėse uji do tė ishte sado pak mė i vishkullt nuk do tė realizoheshin kurrė.82
    Rrjedhshmėria e ujit ėshtė e rėndėsishme jo vetėm nė pikėpamjen e aktivitetit brenda nė qelizė por nė tė njėjtėn kohė edhe pėr sistemin e qarkullimit tė gjakut.

    Rrjedhshmėria e lartė e ujit ėshtė tepėr e domosdoshme pėr tė gjitha qeniet e gjalla. Edhe bimėt ashtu siē shihet edhe te gjethja pranė, e transportojnė ujin me anė tė kapilarėve tepėr tė hollė.

    Tė gjitha qelizat qė zotėrojnė njė trup sa 1/4 e milimetrit zotėrojnė njė sistem qarkullimi tė centralizuar. Shkaku pėr kėtė ėshtė se pas kėsaj madhėsie nuk ėshtė e mundur shpėrndarja e drejtėpėrdrejtė e oksigjenit apo/dhe e ushqimit nė qelizė me anė tė "difuzionit". Brenda trupit ka qeliza tė shumta prandaj nė mėnyrė tė vazhdueshme me anė tė disa "kanaleve" duhet tė pompohet pėr nė kėto qeliza energjia dhe ajri i marrė nga jashtė dhe me anė tė disa "kanaleve" tė tjerė duhet tė mblidhen mbetjet e tyre nėpėr qeliza. Kėto kanale janė damarėt. Zemra ėshtė pompa qė siguron rrjedhshmėrinė nėpėr damarė. Ajo qė rrjedh nėpėr damarė ėshtė ai lėng qė ne e njohim si gjak, i cili faktikisht nė bazė pėrbėhet nga uji. (Nėse do t'i hiqnim qelizave tė gjakut proteinat dhe hormonet ajo qė mbetet ėshtė plazma, 95% tė sė cilės e pėrbėn uji.)

    Ja pra, pėr kėtė arsye rrjedhshmėria e ujit ėshtė shumė e rėndėsishme pėr punėn sa mė efektive tė sistemit tė qarkullimit. Psh, nėse uji do tė kishte njė rrjedhshmėri tė ngjashme me tė katranit, sigurisht qė asnjė lloj zemre nuk do tė mund ta pomponte. Bile edhe njė ujė i ngjashėm me vajin e ullirit, i cili ka njė rrjedhshmėri 100 milion mė tė lartė se katrani, edhe sikur tė arrihej tė pompohej nga zemra, nuk do tė arrinte tė depėrtonte nėpėr kapilarė ose do tė haste vėshtirėsi tepėr tė madhe nė qarkullimin e tij nėpėr to.
    Le tė thellohemi pak mė tepėr mbi kapilarėt. Detyra e kapilarėve ėshtė qė tė transportojnė nė tė gjitha qelizat e mbarė trupit, sasinė e duhur tė oksigjenit, energjisė, ushqimeve dhe hormoneve. Njė qelizė pėr tė pėrfituar lėndėt e nevojshme prej kapilarėve, duhet qė pėrafėrsisht tė jetė nė njė largėsi 50 mikron larg tij. (1mikron ėshtė 1/1000 e milimetrit.) Ato qeliza, tė cilat pozicionohen nė njė largėsi mė tė madhe se kjo rrezikohen tė vdesin nga tė paushqyerit.
    Ja pra, pėr kėtė shkak trupi i njeriut ėshtė krijuar nė njė mėnyrė qė kapilarėt si njė rrjetė e vėrtetė t'i mbulojnė tė gjithė trupin. Gjatėsia e pėrgjithshme e pėrafėrsisht 5 milion kapilarėve tė trupit tonė ėshtė 950 km. Nė disa gjitarė brenda njė sipėrfaqe muskuloze prej 1 cm2 gjenden 3000 kapilarė. Nėse do tė sillnim sė bashku 10 mijė nga mė tė vegjlit, tė gjithė sė bashku nuk do tė ishin mė tė trashė se maja e njė lapsi plumbi. Diametri i kėtyre kapilarėve ndryshon nga 3-5 mikron.
    Sigurisht qė qarkullimi i gjakut brenda kėtyre damarėve kaq tė hollė pa u bllokuar dhe pa u ngadalėsuar arrihet tė kryhet vetėm nė saje tė rrjedhshmėrisė sė lartė tė ujit. Majkėll Denton tregon se qoftė edhe vlera pak mė tė ulta tė rrjedhshmėrisė sė ujit, do ta kthenin sistemin e qarkullimit tė gjakut nė njė sistem tė pavlefshėm:
    "Sistemi kapilar arrin tė punojė vetėm nėse lėngu qė qarkullon nė tė zotėron njė rrjedhshmėri tė lartė. Kjo rrjedhshmėri ėshtė shumė e rėndėsishme sepse lėvizja brenda nė damar, e lėngut, ėshtė e lidhur nė raport tė drejtė me rrjedhshmėrinė e tij... Kėtu arrijmė tė evidentojmė qartėsisht se nėse rrjedhshmėria e ujit tė jetė vetėm pak herė mė e madhe, pėr tė siguruar qarkullimin e gjakut nėpėr kapilarė do tė duhej njė presion tepėr i lartė pompimi dhe ēdonjėri prej sistemeve kapilarė do tė ishte i pamundur tė funksiononte.
    Nėse rrjedhshmėria e ujit do tė ishte mė e ulėt dhe diametri i kapilarėve nė vend tė 3 mikron me doemos duhet tė jetė 10 mikron. Kėto kapilarė pėr tė ēuar pėrqindjen e duhur tė oksigjenit dhe glukozės, do tė mbulonin pothuajse tė gjitha ato inde muskulare qė duhet tė ushqejnė. Ėshtė e qartė (se nė kėtė gjendje) do tė ishte e pamundur ose do tė kufizohej tej mase projektimi i formave tė gjėra (makroskopike) jetėsore.
    Nė kėtė aspekt, uji pėr tė qenė njė bazė e pėrshtatshme pėr jetėn duhet me doemos tė ruajė vlerat e sotme tė rrjedhshmėrisė sė tij".83
    E thėnė ndryshe, ashtu si tė gjitha veēoritė e tjera tė ujit dhe rrjedhshmėria e tij ėshtė nė vlerat mė ideale pėr jetėn. Rrjedhshmėria e lėngjeve ndryshon nė diferenca miliarda herė tė ndryshme. Dhe, uji mes kėtyre miliarda vlerash, ėshtė krijuar pikėrisht nė ato vlera tė pėrshtatshme pėr jetėn.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  11. #51

    Pėrfundimi

    Gjithēka qė prekėm qė nga fillimi i kreut e deri kėtu mbi veēoritė termale, veēoritė kimike dhe fizike dhe vlerat e rrjedhshmėrisė sė ujit, tregojnė se janė pikėrisht nė ato vlera favorizuese pėr jetėn. Uji ėshtė aq harmonik me jetėn tonė saqė ndonjėherė pėr tė mbrojtur kėtė pėrshtatshmėri, pėr disa ligje tė natyrės janė krijuar edhe pėrjashtime. Shembulli mė i bukur pėr kėtė ėshtė se nė tė kundėrt tė lėngjeve tė tjerė, menjėherė pas uljes sė temperaturės nė + 4° C fillon e bymehet duke mundėsuar akullin tė qėndrojė nė sipėrfaqe tė ujit.
    Uji ka njė pėrshtatshmėri pėr jetėn tonė, tė pakrahasueshme me asnjė lėng tjetėr. Aq mė tepėr qė pjesa mė e madhe e njė planeti si Toka i pėrshtatshėm pėr jetė, me tė gjitha kushtet e tjera (temperatura, drita, fusha elekromagnetike, atmosfera, relievi etj), ėshtė e mbushur pikėrisht nė sasi tė duhura uji pėr tė favorizuar jetėn. Ėshtė fare e qartė se tė gjitha kėto nuk janė tė krijuara rastėsisht dhe se nė to evidentohet njė projektim i vullnetshėm.
    E thėnė ndryshe, tė gjitha veēoritė fizike dhe kimike tė ujit tregojnė se ky lėng ėshtė krijuar posaēėrisht pėr tė mbėshtetur jetėn njerėzore nė Tokė. Kjo e fundit, e cila ėshtė krijuar posaēėrisht pėr jetėn nė tė, u bė mė energjike me krijimin e ujit si bazė pikėrisht pėr jetėn e njeriut.
    Mė e rėndėsishme kėtu ėshtė se ky fakt, i cili u zbulua nga shkenca moderne ėshtė deklaruar 14 shekuj mė parė nga Kurani, i cili i ėshtė zbritur njerėzimit si udhėrrėfyes pėr to. Allahu deklaron nė Kuran rreth ujit kėshtu:
    "Ai ėshtė qė pėr ju lėshoi nga (lart) qielli ujė qė prej tij tė keni pėr tė pirė dhe prej tij tė keni bimė qė nė to do t'i kullotni (bagėtinė). Me atė (shiun) mbijnė, pėr tė mirėn tuaj, tė lashtat, ullinjtė, hurmat, rushnajat dhe nga tė gjitha frutat (e pemėve). Nė kėto (tė mira) ka argumente pėr njė popull qė vėshtron". (Nahl, 10-11)

    Vazhdon...
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga hat : 07-08-2009 mė 18:40
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  12. #52
    Projektimi i veēantė i Elementėve tė Jetės

    Tek dallojmė se nė ēfarė mėnyre tė jashtėzakondshme
    janė programuar ligjet e natyrės pėr tė krijuar universin,
    shohim se ky univers nuk ėshtė krijuar kot por prapa tij
    fshihet njė mendje dhe qėllim.
    Xhon Polkinghorn, fizikant anglez 84

    Deri tani shqyrtuam se tė gjitha ekuilibrat fizikė tė universit nė tė cilin jetojmė janė tė programuar posaēėrisht pėr jetėn tonė. Pamė gjithashtu se struktura e pėrgjithshme e universit, pozicioni i Tokės brenda tij, vetitė fizike tė kores sė tokės dhe faktorėt si ajri, uji dhe drita janė projektuar posaēėrisht me ato cilėsi qė ne kemi nevojė. Por pėrveē kėtyre na duhet tė analizojmė edhe elementėt organikė, pėrbėrės tė trupit tonė. Edhe ato elemente pėrbėrės tė dorės, syve, flokėve, organeve apo tė tė gjithė atyre gjallesave qė na si-gurojnė ushqim bimėve, kafshėve, pemėve dhe zogjve, janė projektuar posaēėrisht pėr tė shėrbyer pikėrisht aty ku vlejnė.
    Fizikanti Robert E. D. Klark me shprehjen e tij "Krijuesi ka krijuar pjesė tė veēanta pėr ndėrtimin e jetės" 85, tregon se Zoti ka krijuar me njė projektim suprem dhe tė veēantė tė gjitha bazat e jetės.
    Baza mė e rėndėsishme kėtu ėshtė karboni.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  13. #53

    Projektimi Nė Karbon

    Nė kapitujt e kaluar shpjeguam se karboni, i cili zė vendin e 6-tė nė tabelėn periodike, prodhohej nė ato yje tė mėdhenj qė i quanim gjigandėt e kuq me njė proces tepėr fantastik. Pamė se edhe Fred Hoil qė zbuloi kėtė proces tė mahnitshėm deklaroi se "nėse do tė vlerėsonim kėto procese qė ndodhin nėpėr yje mund tė themi se ligjet e fizikės janė tė organizuar nė mėnyrė tė vullnetshme".86
    Nė studimet e bėra mbi karbonin kėtė vullnet nuk e shohim vetėm nė procesin e formimit tė tij por edhe nė sistemin e vetive fizike tė kėtij elementi.


    Nė shumicėn e rasteve karboni nė natyrė gjendet nė formėn e grafitit. Kjo lėndė e zezė nė komponime me atome tė tjerė formon lėndė jashtėzakonisht tė ndryshme dhe tė larmishme. Materiali, i cili formon trupin e njeriut dhe tė ēdo gjallese tjetėr ėshtė karboni me lidhjet qė krijon me disa elemente tė tjerė.

    Karboni i lirė (i pastėr) nė natyrė gjendet nė dy forma tė veēanta; si grafit dhe si elmaz. Me pėrzierjet e kryera, karboni formon substanca tė llojeve tė ndryshme. Tė gjitha ato struktura organike tė ndryshme qė nga bėrthamat qelizore nė lėvoren e pemės, nga thjerrėzat e syve nė brirėt e drerit, nga e bardha e vezės nė helmin e gjarprit, pėrbėhen nga komponime me bazė karbonin. Karboni i kombinuar nė forma gjeometrike dhe radhitjeve tė ndryshme nė pėrzierje me hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin, nxjerr nė pah substanca tepėr tė larmishme dhe tė ndryshme.

    Komponimet karbonike nė disa raste pėrbėhen vetėm nga disa atome e nė disa tė tjera prej mijėra madje miliona atomesh. Vetėm atomet e karbonit mund tė formojnė komponime tė tilla tė gjata dhe tė qėndrueshme (jetėgjatė). Ashtu siē e deklaron edhe David Burni nė librin Life "karboni ėshtė element i jashtėzakondshėm... nėse nuk do tė ishte karboni dhe kėto veēori tė tij, jeta nė tokė do tė ishte e pamundur".87
    Kimisti anglez Nevil Sixhvik nė librin me titull "Chemical Elements and Their Compounds (Elementet kimike dhe komponimet e tyre)" shkruan pėr karbonin se:
    "Nė aspektin e llojshmėrisė dhe numrit tė komponimeve qė kryen, karboni zotėron njė strukturė tepėr tė veēantė, plotėsisht ndryshe nga elementet e tjerė. Deri tani karboni ishte i pėrkufizuar dhe i ndarė nė mbi gjysėm milioni komponime tė ndryshme. Por, edhe ky ėshtė njė informacion i pamjaftueshėm mbi fuqitė e karbonit sepse baza e tė gjithė lėndėve organike pėrbėhet prej tij".88
    Pėr arsye tė veēorive fizike dhe kimike do tė ishte e pamundur mbėshtetja e jetės nė njė element tjetėr nė vend tė karbonit. Dihet shumė mirė se edhe silikoni, i cili dikur u paraqit si alternativė e karbonit, ishte njė kandidat i pavlefshėm. Sixhvik thotė se "sot zotėrojmė dije tė mjaftueshme dhe jemi tė bindur se do tė ishte e pamundur njė ide e zėvendėsimit, si bazė pėr jetėn, e silikonit me karbonin".89
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  14. #54

    Lidhjet Kovalente

    Lidhje kovalente, ėshtė emri qė u jepet lidhjeve midis atomeve nė pėrzierjet e karbonit me atome tė tjera pėr formimin e komponimeve organike. Njė lidhje kovalente formohet me pėrpjesėtimin e elektroneve tė dy atomeve.
    Elektronet zenė vend nėpėr orbita tė caktuara pėrreth bėrthamės sė atomit. Nė orbitėn mė afėr bėrthamės mund tė marrin pjesė vetėm dy elektrone. Nė orbitėn pasuese marrin pjesė tetė elektrone dhe njė mė pas saj 18 elektrone e kėshtu me radhė. Interesante ėshtė se elektronet janė tė epur pėr tė pėrmbushur numrin e caktuar tė ēdo orbite. Psh, oksigjeni, i cili nė orbitėn e tij tė dytė zėnė vend 6 elektrone, kėrkon vazhdimisht qė tė shtojė edhe dy elektrone tė tjerė pėr tė pėrmbushur numrin tetė nė kėtė orbitė. Akoma nuk ėshtė gjetur njė pėrgjigje pėr kėtė aftėsi (elasticitet) tė atomeve por dihet se po tė mos ishte diēka e tillė nuk do tė ekzistonin organizmat e gjalla.
    Lidhjet kovalente formohen nė saje tė kėsaj dėshire tė atomeve pėr tė "plotėsuar orbitat". Dy atome tė ndryshme, tė cilėt qė tė dy kėrkojnė tė plotėsojnė orbitat e tyre, e arrijnė diēka tė tillė duke pėrpjesėtuar elektronet mes njėri-tjetrit. Psh, dy atome hidrogjeni dhe njė atom oksigjeni qė formojnė molekulėn e ujit (H2O) krijojnė mes tyre njė lidhje kovalente. Oksigjeni duke pėrpjesėtuar ēdonjėrin elektron tė dy atome-ve tė hidrogjenit, plotėson numrin tetė nė orbitėn e tij tė dytė. Po ashtu, ēdonjėri prej hidrogjeneve duke pėrdorur secili nga njė elektron oksigjeni, plotėsojnė orbitėn e tyre tė parė me nga dy elektrone.

    Struktura e gazit metan: Pėrreth atomit tė karbonit nė mes, janė lidhur katėr atome tė njėjtė hidrogjeni.

    Ja pra, edhe karboni duke kryer lidhje tė tilla kovalente formon substanca tė shumėllojshme. Njėri prej tyre ėshtė edhe metani. Metani formohet me lidhjen kovalente tė katėr atomeve tė ndryshme tė hidrogjenit me karbonin. Numri atomik i karbonit ėshtė 6 dhe nė vend tė oksigje-nit, i cili kishte 8 dhe i mungonin dy, karbonit i duhet qė tė kryejė lidhje me katėr hidrogjene.

    Thamė se karboni ėshtė veēanėrisht i shumanshėm nė formimin e lidhjeve me atome tė tjerė duke shfaqur njė numėr jashtėzakonisht tė madh komponimesh. Vetėm me komponimet qė kryhen me hidrogjenin, formon njė familje tepėr tė gjėrė qė quhen "hidrokarbure". Nė kėtė familje marrin pjesė: gazi natyror, nafta e lėngėt, vajguri dhe (vajra) lubrifikantė tė ndryshėm. Hidrokarbure si etileni dhe popileni janė bazė nė industrinė petrokimike. Hidrokarbure si benzeni, tolueni dhe turpentini pėrdoren nėpėr bojėra. Naftalina ėshtė njė tjetėr hidrokarbur, tė cilin e pėrdorim pėr tė mbrojtur teshat tona nga mola. Hidrokarburet, tė cilėt pėrzihen me klorin apo fluorin, formojnė substanca tė ndryshme si lėndė anestezike, shuajtės zjarri dhe freon qė e pėrdorim nėpėr frigoriferė.

    Vaji i ullirit, mishi apo sheqeri janė lėndė tė ndryshme, tė cilat formohen me programime tė ndryshme tė komponimeve tė karbonit, oksigjenit, hidrogjenit apo azotit.

    Komponimet e karbonit me hidrogjenin dhe oksigjenin zenė pėrsėri njė vend tė gjerė. Nė kėtė familje marrin pjesė alkoole si, etanoli dhe propanoli, aldehidet, ketonet dhe acidet e yndyrshme. Dy substanca tė tjera qė hyjnė nė kėtė familje tė komponimeve karbonike me hidrogjenin dhe oksigjenin janė glukoza dhe fruktoza qė na sigurojnė energji nga ushqimet qė hajmė. Po ashtu edhe lėnda e ashpėr (sertė) e pemėve njėkohėsisht lėnda e parė pėr letėr, celuloza, dylli, uthulla si dhe acidet formike janė secila nga njė komponim i lidhjeve kovalente tė karbonit me hidrogjenin dhe oksigjenin.

    Nė lidhjet qė formon karboni me hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin pėrsėri shfaqen komponime tepėr tė rėndėsishme pėr ne. Nė krye tė kėtyre komponimeve radhiten aminoacidet, tė cilat formojnė proteinat bazė pėr trupin tonė. Edhe molekulat nukleotide qė formojnė ADN-nė, janė komponime tė pėrzierjes sė karbonit me hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin.
    Shkurtimisht lidhjet kovalente qė kryen atomi i karbonit janė kusht i domosdoshėm pėr ekzistencėn e jetės. Nėse karboni nuk do tė kishte aftėsinė tė formonte lidhje kovalente me hidrogjenin, oksigjenin dhe azotin as qė nuk do tė bėhej fjalė pėr jetė.


    Uji dhe metani: Dy shembuj tė ndryshėm tė lidhjeve kovalente
    Molekula e ujit (sipėr) ėshtė formuar nga lidhje kovalente midis njė atomi tė oksigjenit dhe dy atomeve tė hidro-gjenit. Kurse molekula e metanit (poshtė) ėshtė formuar nga lidhja kovalente midis njė atomi tė karbonit dhe katėr atomeve tė hidrogjenit.

    Ajo qė e mundėson (kushtėzon) karbonin tė kryejė lidhje tė tilla ėshtė karakteristika e tij qė kimistėt e quajnė "metastabėl". Kėtė karakteristikė tė karbonit, biokimisti i njohur J. B. S. Haldane e shpjegon kėshtu:

    "Qenia metastabėl e njė molekule do tė thotė ēlirimi i njė energjie tė lirė gjatė njė transformimi dhe mbetja e saj stabėl pėr njė kohė tė gjatė por duke pėrjashtuar kėtu ndėrhyrjet nė reaksion tė temperaturės, rrezatimit apo tė njė kata-lizatori".90
    Ky pėrkufizim teknik do tė thotė se atomi i karbonit zotėron njė strukturė tepėr tė veēantė. Nė saje tė kėsaj strukture nė kushte normale, karboni mund tė formojė lidhje kovalente shumė lehtėsisht.
    Na tėrheq vėmendjen kėtu njė pikė interesante. Karakteristika nė fjalė, e domosdoshme pėr jetėn e karbonit, realizohet vetėm nė njė interval shumė tė ngushtė temperature. Komponimet karbonike mbi 100°C janė tė paqėndrueshėm.
    Kėtė gjė e vėrejmė qė tė gjithė nė jetėn tonė tė pėrditshme. Ajo qė ne bėjmė kur skuqim mish s'ėshtė asgjė tjetėr vetėm ndryshimi struktural i komponimeve tė karbonit. Por duhet t'iu tėrheqim vėmendjen nė njė pikė; mishi qė skuqet kthehet nė njė gjendje plotėsisht "tė vdekur", pėr shkak se aty zhduket ēdo strukturė e gjallė e organizmave. Kėshtu qė komponimet karbonike shkatėrrohen mbi 100°C. Njė pjesė e madhe e vitaminave shkatėrrohet menjėherė, po ashtu edhe sheqernat pėsojnė po tė njėjtat ndryshime strukturale dhe i humbasin plotėsisht tė gjitha vlerat ushqimore. Nė njė temperaturė mė tė lartė psh, nė 150°C, komponimet karbonike fillojnė dhe digjen.
    Krijimi dhe ruajtja e stabilitetit tė lidhjeve kovalente tė komponimeve karbonike nuk e kalojnė kufirin e sipėrm prej 100°C dhe kufirin e poshtėm tė intervalit tė temperaturės qė ėshtė 0°C. Nė njė temperaturė poshtė 0°C ėshtė e pamundur ekzistenca e biokimisė organike.
    Komponimet e tjera nuk janė kėshtu. Nė shumicėn e rasteve pėr lėndėt inorganike nuk ndodhin ndikime tė tilla nė ndryshimet e temperaturės. Pėr tė parė diēka tė tillė, pranė njė cope mishi vendosni njė copė metali, xhami apo njė gur dhe ngroheni. Me rritjen e temperaturės do tė vėreni se struktura e mishit po ndryshon, skuqet, nxihet dhe nė fund digjet. Diēka e tillė nuk mund tė ndodhė te metali, xhami apo te guri edhe nė qoftė se e rrisim me qindra gradė temperaturėn.
    Nėse e shikoni me kujdes, nevoja pėr intervalin e duhur tė temperaturės pėr formimin dhe mbrojtjen e lidhjeve kovalente tė komponimeve karbonike, ėshtė pikėrisht ajo temperaturė qė ekziston nė Tokė. Siē e kemi cilėsuar edhe mė parė, temperatura nė univers ndryshon qė nga temperatura e yjeve tė zjarrtė qė arrin nė nxehtėsira me miliarda gradė deri nė pikėn "absolute zero" -273.15°C. Nė njė kohė kur Toka, e cila ėshtė krijuar posaēėrisht pėr jetėn njerėzore, zotėron pikėrisht nė njė interval aq tė ngushtė atė temperaturė tė nevojshme pėr komponimet karbonike, bazė pėr jetėn.
    Njė anė tjetėr mė interesante ėshtė se po ky interval ėshtė e vetmja tempe-raturė e gjendjes sė lėngshme tė ujit. Ashtu siē e pamė edhe nė kreun e kaluar edhe pėr ujin, i cili ėshtė njė nga bazat e jetės nevojitet po i njėjti interval temperature qė i duhet edhe komponimeve tė karbonit. Nuk ekziston asnjė ligj i natyrės qė tė kushtėzojė njė pėrshtatje tė tillė. Kjo, ėshtė njė tregues qė uji, karboni dhe veēoritė e tokės janė tė krijuara nė harmoni me njėra-tjetrėn.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  15. #55

    Lidhjet E Dobėta

    Lidhjet, tė cilat i mbajnė tė ngjitura sė bashku atomet e trupave organike nuk janė lidhjet kovalente. Ekziston edhe njė klasė e dytė e lidhjeve. Tėrėsisė sė kėtyre lidhjeve me llojshmėri tė ndryshme u jepet emri "lidhjet e dobėta".
    Lidhjet e dobėta janė pothuejse 20 herė mė tė pafuqishme se lidhjet kovalente por qė zotėrojnė njė rėndėsi tė veēantė nė kiminė organike. Proteinat, tė cilat janė bazė tė trupave tė qenieve tė gjalla, format e tyre tri-dimensionale tė ndėrlikuara i fitojnė nė saje tė lidhjeve tė dobėta.
    Pėr tė shpjeguar diēka tė tillė duhet tė thellohemi nė strukturėn e proteinave. Proteinat nė pėrgjithėsi njihen si "zinxhirė aminoacidesh". Njė pėrkufi-zim i tillė bėhet sepse ato janė tė rreshtuara njėri pas tjetrit, si rruazat e njė varėseje nė njė seri dy-dimensionale.
    Lidhjet kovalente mbajnė lidhur me njėri-tjetrin ato atome qė formojnė aminoacidet. Lidhjet e dobėta bashkojnė aminoacidet nė format e duhura tri-dimensionale. Po tė mos ishin lidhjet e dobėta do tė ishte e pamundur qenia e proteinave. Nė njė ambient qė nuk ndodhen proteinat nuk mund tė flitet pėr jetė.

    Lidhja kovalente: Atomet janė tė lidhur ngushtė me njėri-tjetrin.


    Lidhja e dobėt: Zinxhiri atomik i njė komponenti nė pika tė ndryshme ėshtė i mbajtur nė njė formė tė vetme tri-dimensionale.

    Interesante ėshtė se temperatura e duhur e lidhjeve tė dobėta ėshtė po e njėjta temperaturė e duhur edhe pėr lidhjet kovalente dhe se ėshtė pikėrisht ajo temperaturė qė zotėron atmosfera e Tokės. Struktura e lidhjeve tė dobėta ėshtė krejtėsisht ndryshe me tė lidhjeve kovalente dhe nuk ka asnjė arsye tė natyrshme qė tė kushtėzojė nevojėn e tyre pėr tė njėjtėn temperaturė. Megjithatė tė dyja kėto klasa lidhjesh formohen nė tė njėjtin interval temperature. Nėse lidhjet kovalente dhe lidhjet e dobėta do tė tregonin stabilitet nė intervale tė ndryshme temperature ndėrtimi i proteinave do tė ishte pėrsėri i pamundur.

    Tė gjithė kėto informacione, tė cilat i shtjelluam mbi veēoritė e jashtėzakondshme tė atomit tė karbonit, tregojnė se mes kėtij atomi bazė materiale e jetės, me ujin, i cili ėshtė njė tjetėr material bazė i jetės dhe Tokėn, si planet strehues tė jetės, ekziston njė harmoni tepėr e madhe. Majkėll Denton nė librin e tij "Natyre's Destiny (Fati i Natyrės)" e thekson kėshtu kėtė fakt:
    "Brenda vlerave kaq gjigande tė temperaturės ėshtė njė interval i ngushtė tempe-rature qė brenda tij arrijmė tė zotėrojmė 1) ujin nė gjendje tė lėngėt 2) karakteristikėn metastabėl pėr sigurimin e komponimeve tė ndryshme dhe tė larmishme organike dhe 3) stabilitetin e lidhjeve tė dobėta me format e ndėrlikuara molekulare tri-dimensionale".91
    Ky interval i ngushtė temperature, ashtu siē e kemi cilėsuar edhe mė parė, midis trupave qiellorė qė njihen ekziston vetėm nė Tokė. Gjithashtu edhe ato dy baza shumė tė rėndėsishme pėr jetėn, uji dhe karboni, gjenden nė sasira tė bollshme nė tokė.
    Tė gjitha kėto tregojnė se atomi i karbonit me tė gjitha veēoritė e tij tė jashtėzakondshme, ėshtė krijuar posaēėrisht pėr jetėn dhe se Toka ėshtė programuar pėr njė jetė me bazė karbonin.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  16. #56

    Projektimi Nė Oksigjen

    Pamė se karboni ėshtė baza mė e rėndėsishme e organizmave tė gjalla dhe se ėshtė krijuar pėr kėtė funksion tė tij, me njė projektim tė veēantė. Por ekzistenca e tė gjitha qenieve tė gjalla me bazė karbonin ėshtė e lidhur edhe pas njė kushti tė dytė: energjisė. Energjia ėshtė nevojė e domosdoshme pėr jetėn.
    Bimėt e gjelbėrta energjinė e marrin nga drita e Diellit. Kurse pėr kafshėt dhe njerėzit burimi i energjisė sigurohet prej "oksidimit". Duke "djegur" ushqimin bimor fitojmė energji. Pra, siē mund ta kuptojmė edhe nga vetė termi i oksidimit, djegia realizohet me praninė e oksigjenit nė reaksion. Pėr kėtė arsye edhe oksigjeni ėshtė njė bazė pėr jetėn e ndėrlikuar ashtu si uji dhe karboni.
    Formula e reaksionit tė "djegies" qė ēliron energji ėshtė:
    Komponime karbonike + oksigjen > ujė + dioksid karboni + energji
    Nė pėrfundimin e reaksionit tė mėsipėrm, pranė ujit dhe dioksidit tė karbonit ēlirohet edhe njė sasi e konsiderueshme energjie. Nė krye tė komponimeve karbonike vijnė hidrokarburet, tė pėrbėra nga atome karboni dhe hidrogjeni. Psh, glukoza (sheqeri) ėshtė njė hidrokarbur, i cili vazhdimisht "digjet" nė trupin tonė dhe ėshtė bazė e sigurimit tė energjisė.
    Interesante ėshtė se atomet e hidrogjenit dhe karbonit qė formojnė hidrokarburet janė atomet mė tė pėrshtatshme pėr t'u oksiduar. Hidrogjeni midis tė gjithė atomeve tė tjerė kur oksidohet ēliron mė tepėr energji. E thėnė ndryshe ėshtė "lėnda djegėse" mė e mirė pėr oksigjenin. Karboni nė aftėsinė e tij si lėndė djegėse ėshtė i treti, pas boronit. Henderson, autori i librit "The Fitness of the Environment (Pėrshtatshmėria e Mjedisit)" ka deklaruar se ka mbetur tepėr i mahnitur pėrballė kėsaj "pėrshtatjeje tė dobishme tė jashtėzakondshme" dhe shkruan se: "Reaksionet kimike, tė cilat japin rezultatet mė tė pėrshtatshme qė mund tė jenė, pėr fiziologjinė, nė tė njėjtėn kohė janė reaksione qė i pėrcjellin mė mirė energji organizmave".92
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  17. #57

    Projektimi Nė Zjarr (pėrse Nuk Digjemi Nė ēast?)


    Siē e prekėm edhe mė sipėr, reaksionet mė themelore qė u sigurojnė energji qenieve tė gjalla janė oksidimet qė pėsojnė komponimet e karbonit me hidro-gjenin. Nė kėtė pikė mund tė formulojmė njė pyetje interesante: Edhe trupi ynė nė bazė, ėshtė i formuar nga komponimet e karbonit me hidrogjenin. Atėherė pėrse nuk oksidohet edhe trupi ynė? Apo e shprehur mė qartė, pėrse trupi ynė nuk merr flakė dhe tė ndizet si njė fije shkrepėse?
    Nė tė vėrtetė ėshtė njė rast tepėr habitės qė trupi ynė tek kontakton me oksigjenin nuk digjet.
    Ky paradoks ndodh pėr shkak se shumica e molekulave tė oksigjenit nė temperatura normale, tė cilat zotėrojnė formėn O2, janė molekula "tė paafta" dhe nuk hyjnė dot nė reaksione me substanca tė tjera. ("Tė paafta" ėshtė njė term qė pėrdoret nga kimistėt pėr ato gaze qė i kanė tė plotėsuara orbitat e tyre me elektrone, prandaj emėrtohen si "tė paafta" apo" tė ngopura" sepse aftėsia e njė atomi pėr tė hyrė nė reaksion pėrcaktohet nga elasticiteti qė tregon ky atom pėr tė plotėsuar vendet boshe tė elekroneve nėpėr orbitat rreth bėrthamės.) Por kėtu lind pėrsėri njė pyetje tjetėr: Meqė O2 ėshtė njė molekulė qė nuk merr pjesė lehtėsisht nėpėr reaksione, si arrin trupi ynė ta kthejė kėtė molekulė nė njė trajtė qė tė hyjė nė reaksion?
    Pėrgjigjja e kėsaj pyetjeje, e cila pritej me padurim qė prej shekullit tė 19-tė, ka arritur tė kuptohet nga zhvillimet e shkencės sė gjysmės sė dytė tė shekullit tė 20-tė. Vėzhgimet biokimike zbuluan se disa enzima tė veēanta nė trupin tonė janė tė ngarkuara me detyrėn pėr tė futur nė reaksion formėn O2 tė oksigjenit qė gjendet i lirė nė atmosferė. Kėto enzima tė veēanta, nėpėr qelizat tona si rezultat i proceseve tepėr tė ndėrlikuara, sjellin nė gjendje reaktive oksigjenin duke pėrdorur si katalizator (pėrshpejtues) atomet e bakrit dhe hekurit qė gjenden nė trupin tonė.93
    Ėshtė njė tabllo tepėr interesante: Oksigjeni ėshtė njė element djegės dhe normalisht pritet qė edhe trupi ynė tė digjet. Pėr tė parandaluar kėtė, nė njė mėnyrė habitėse oksigjeni nė atmosferė me formėn e tij O2 ėshtė "i paaftė" dhe nuk hynė lehtėsisht nė reaksion. Por qė trupi ynė tė pėrfitojė energji, ka nevojė pėr ve-tinė djegėse tė oksigjenit. Pėr kėtė gjė brenda qelizave tona ėshtė vendosur njė sistem enzime i ndėrlikuar qė kėtė gaz tė paaftė ta kthejė nė njė gjendje tepėr reaktive.
    Meqė jemi brenda temės duhet tė theksojmė se ky sistem enzime ėshtė njė mrekulli e projektimit dhe qė i hedh poshtė pretendimet e teorisė sė evolucionit mbi formimin e rastėsishėm tė gjallesave.94
    Ekziston edhe njė masė tjetėr e marrė nga trupi ynė pėr tė parandaluar djegien e tij. Kjo, me thėnien e kimistit Nevil Sixhvik, ėshtė "karakteristika inerte e karbonit".95 E thėnė ndryshe, nė temperatura normale karboni nuk merr pjesė lehtėsisht nė reaksion me oksigjenin. Kjo karakteristikė e shprehur nė gjuhėn kimike nė tė vėrtetė ėshtė diēka qė ne e pėrjetojmė ēdo ēast nė jetėn tonė. Vėshtirėsitė qė heqim tek mundohemi pėr tė ndezur zjarr duke pėrdorur dru apo qymyr nė njė ditė tė ftohtė, shkaktohen nga kjo veti e karbonit. Pėr tė ndezur zja-rrin duhet qė tė mundohemi pėr tė ngritur nxehtėsinė e druve apo tė qymyrit. Por pasi zjarri merr flakė, karboni hyn me shpejtėsi nė reaksion dhe ēliron njė energji tė madhe. Prandaj pėr tė ndezur zjarr (pa ndihmėn e njė shkrepėseje apo tė njė burimi tjetėr zjarri) ėshtė tepėr e vėshtirė. Mbasi zjarri lėshon flakėt e para, ai rritet me shpejtėsi duke ēliruar njė nxehtėsi tė madhe dhe fillon tė djegė ēdo komponim karbonik pėrreth.
    Nėse e vėrejmė me kujdes, nė zjarr do tė shohim njė projektim tepėr interesant. Vetitė kimike tė oksigjenit dhe karbonit janė tė programuara nė atė mėnyrė qė edhe pse zotėrojnė veti tepėr djegėse, hyjnė nė reaksion dhe shkaktojnė zjarr vetėm nė temperatura shumė tė larta. Po tė mos ishte kėshtu jeta mbi Tokė do tė ishte e pamundur. Nėse epėrsia e oksigjenit dhe e karbonit do tė ishte disi mė e madhe, me rritjet e temperaturės nė Tokė do tė krijohej njė katastrofė e vėrtetė ku tė gjithė njerėzit, pemėt, kafshėt do tė merrnin flakė nė ēast dhe do tė ishte diēka normale. Psh, njė njeri qė ecėn nė shkretėtirė nė atė ēast kur temperatura e ditės ngrihet nė kulmin e saj, do tė digjej nė ēast si fije shkrepseje. Po ashtu edhe bimėt e kafshėt do tė kishin po tė njėjtat pasoja. Padyshim qė tė flitet pėr jetė nė njė botė tė tillė do tė ishte pak e vėshtirė.
    Nėse karakteristikat pasive tė oksigjenit dhe karbonit do tė ishin mė tė mėdha, do tė ishte tepėr e vėshtirė tė ndizej zjarr mbi tokė, mbase mund tė ishte edhe e pamundur. Nė njė mjedis ku nuk ndodhet zjarri do tė ishte e pamundur ngrohja e njerėzve si edhe zhvillimi i teknollogjisė. Sepse siē dihet teknollogjia mbėshtetet nė metale dhe metalet mund tė zbuten e marrin formė vetėm nė temperatura tepėr tė larta.
    Kjo gjendje na shfaq edhe njėherė qė vetitė kimike tė oksigjenit dhe karbonit janė nė format mė tė pėrshtatshme pėr jetėn e njeriut. Nė kėtė kuadėr Majkėll Denton shkruan:
    "Midis elasticitetit qė tregohet pėr tė mos hyrė nė reaksion, i atomeve tė oksigjenit dhe karbonit nė temperatura normale, dhe energjisė me pėrmasa gjigande qė ēlirohet kur kėto hyjnė nė reaksion, ekziston njė programim tepėr i rėndėsishėm pėr jetėn nė tokė. Ky programim kaq interesant i oksigjenit dhe karbonit siguron pėrfitimin e njė energjie nė njė mėnyrė tė vazhdueshme dhe tė kontrolluar tė organizmave tė ndėrlikuara dhe nė tė njėjtėn kohė njerėzimi tė arrijė ta pėrdori nė mėnyrė tė kontrolluar zjarrin duke pėrfituar temperaturat e duhura pėr teknollogjinė".96
    E thėnė ndryshe, si oksigjeni edhe karboni janė krijuar nė formėn mė tė pėrshtatshme pėr jetėn tonė. Veēoritė e kėtyre dy elementeve na japin mundėsinė qė tė mund tė ndezim zjarr dhe kėtė zjarr ta pėrdorim nė mėnyrėn mė tė pėrshtatshme. Ēdo anė e tokės ėshtė e mbushur me pemė qė pėrmbledhin sasira tė konsiderueshmė karboni dhe qė ne mund t'i pėrdorim lehtėsisht pėr tė ndezur zjarr. Tė gjitha kėto tregojnė se edhe zjarri me materialet e tjera janė tė krijuara nė formėn mė tė pėrshtatshme pėr jetėn humane. Allahu nė Kuran u drejtohet nė kėtė mėnyrė njerėzve:
    "Ai qė prej drurit tė gjelbėr ju bėri zjarrin, e ju prej tij ndizni". (Jasin, 80)
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  18. #58

    Tretshmėria Ideale E Oksigjenit

    Pėrdorimi i oksigjenit nga trupi ynė arrihet si rrjedhojė e vetisė sė tretshmėrisė sė kėtij gazi nė ujė. Tek marrim frymė oksigjeni qė hyn nė mushkėritė tona tretet menjėherė dhe pėrzihet me gjakun. Proteina e quajtur hemoglobinė pasi i lokalizon kėto molekula tė tretura oksigjeni, i shpėrndan nėpėr qeliza. Nga ana tjetėr qelizat nė saje tė atij sistemi tė veēantė enzime qė e prekėm mė lart, pėrfitojnė energji duke pėrdorur kėtė oksigjen pėr tė djegur ato komponime organike qė quhen ATP.
    Tė gjitha organizmat e ndėrlikuara pėrfitojnė energji nė kėtė sistem. Por si-gurisht qė ky sistem tė funksionojė ėshtė i lidhur ngushtė me vetinė tretėse tė oksigjenit. Nė qoftė se oksigjeni nuk do tė tretej mjaftueshėm, nė gjak do tė hynin sasira shumė tė vogla oksigjeni dhe kjo nuk do tė pėrmbushte nevojat e qelizave pėr energji. Nėse oksigjeni do tė ishte mė i tretshėm, pėrqindja e oksigjenit nė gjak do tė rritej tej mase dhe do tė shfaqej "helmimi i oksidimit".
    Interesante ėshtė se pėrqindja e tretshmėrisė midis gazeve ndryshon 1 mi-lion herė. Pra, midis gazit mė tė tretshėm dhe atij mė pak tė tretshėm ekziston njė diferencė tretshmėrie prej 1 milion herė. Pothuajse asnjė gaz nuk zotėron vlera tretshmėrie tė njėjta me tjetrin. Psh, dioksidi i karbonit ka njė tretshmėri 20 herė mė tė madhe nė krahasim me oksigjenin. Brenda kėtyre vlerave kaq tė ndryshme tretshmėrie oksigjeni zotėron pikėrisht ato vlera mė tė pėrshtatshme pėr jetėn tonė.
    Ēfarė do tė ndodhte nėse tretshmėria e oksigjenit do tė ishte pak mė e vogėl apo e madhe?
    Le tė shohim fillimisht mundėsinė e parė. Nėse oksigjeni nė ujė (dhe rrje-dhimisht nė gjak) do tė tretej disi mė pak, nė gjak do tė pėrzihej mė pak oksigjen dhe qelizat nuk do tė merrnin sasinė e duhur tė oksigjenit. Nė njė situatė tė tillė do tė ishte shumė e vėshtirė jetesa e qenieve tė gjalla me njė metabolizėm tė lartė si njeriu. Nė kėtė gjendje le tė marrim sa tė duam frymė, pėr shkak se oksigjeni qė thithim nuk arrin mjaftueshėm nėpėr qeliza, do tė mbesnim ballė pėr ballė me rrezikun e mbytjes.
    Nėse tretshmėria e oksigjenit do tė ishte mė e madhe do tė shfaqej "helmimi prej oksidimit", tė cilin e pėrmendėm mė lart. Faktikisht oksigjeni ėshtė njė gaz shumė i rrezikshėm dhe nė kushte mbi kufinjtė normalė zotėron efekte vdekjeprurėse pėr gjallesat. Me rritjen e pėrqindjes sė oksigjenit nė gjak, ky oksigjen duke hyrė nė reaksion me ujin shfaqen produkte anėsore tepėr reaktive dhe shkatėrruese. Nė trup janė sistemet tepėr tė ndėrlikuar tė enzimave qė eleminojnė kėtė efekt tė oksigjenit. Por nėse pėrqindja e oksigjenit do tė rritej kėto sisteme do tė ishin tė padobishėm dhe sa herė qė tė merrnim frymė duke e helmuar pak nga pak trupin tonė nė njė kohė tė shkurtėr do tė shkonim drejt vdekjes. Kimisti Irvajn Fridoviē mbi kėtė ēėshtje thotė:
    Tė gjitha organizmat qė kryejnė frymėmarrje kanė rėnė nė njė kurth tepėr interesant. Oksigjeni, i cili favorizon jetėn e tyre nė tė njejtėn kohė ka veti helmuese (toksike) pėr to dhe vetėm nė saje tė disa mekanizmave tė veēanta e tepėr delikate mbrojtėse arrin tė shmangė kėtė rrezik.97
    Ja pra, ajo qė na mbron prej rrezikut tė kurthit nė fjalė, pra, prej helmimit nga oksigjeni dhe tė mbytjes prej mungesės sė tij ėshtė krijimi dhe pėrcaktimi i pėrqindjes sė tretshmėrisė sė oksigjenit dhe sistemi i ndėrlikuar i enzimave nė trup, pikėrisht ashtu siē nevojitet. E thėnė ndryshe, Allahu ka krijuar me njė pėrshtatje tė pėrsosur, si ajrin qė ne marrim frymė po ashtu edhe ato sisteme qė si-gurojnė pėrdorimin e tij.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  19. #59

    Elementet E Tjera

    Padyshim qė elementet e projektuara posaēėrisht pėr jetėn nuk janė tė kufizuar vetėm me karbonin dhe oksigjenin. Edhe elemente si hidrogjeni apo azoti qė pėrbėjnė pėrsėri njė pjesė tė madhe tė trupit tė qenieve tė gjalla, zotėrojnė veēori tė caktuara qė mundėsojnė jetėn organike. Faktikisht tė gjithė elementeve tė tabelės periodike nė kėtė apo njė tjetėr mėnyrė u janė dhėnė detyra tė veēanta favorizuese pėr jetėn.
    Nė tabelėn periodike qė nga hidrogjeni deri tek uraniumi, gjenden 92 elementė. (Elementet pas uraniumit nuk gjenden tė lirė nė natyrė por prodhohen nė kushte laboratorike dhe nuk janė tė qėndrueshėm.) 25 prej kėtyre 92 elementeve, janė drejtpėrdrejtė tė domosdoshėm pėr jetėn. 11 prej tyre janė elemente bazė qė pėrbėjnė pėrafėrsisht 99.9 % tė organizmave tė gjalla. Kėto janė: hidrogjeni, karboni, oksigjeni, azoti, sodiumi, magnezi, fosfori, sulfuri, klori, potasiumi dhe kalciumi. 14 elementet e tjerė gjenden nė sasira tepėr tė pakta nėpėr organizmat e gjalla por qė marrin pėrsipėr funksione tė rėndėsishme, kėto janė: vanadiumi, kromi, mangani, hekuri, kobalti, nikeli, bakri, zinku, molibdeni, bori, silikoni, seleniumi, neoni dhe jodi. Pėrveē tyre edhe arseniku, kallai dhe tungsteni marrin pjesė nė pėrbėrjen e disa organizmave dhe kryejnė njė mori funksionesh tė pazgjidhura plotėsisht. Tre elemente bromi, stronciumi dhe bariumi dihet qė marrin pjesė nė organizma tė ndryshme por akoma nuk ėshtė zbuluar funksioni i tyre.98
    Ky spektėr kaq i gjerė pėrfshin atome tė grupeve tė ndryshėm tė tabelės periodike. (Nė tabelė ndodhen grupe qė i ndajnė atomet sipas vetive tė tyre.) Nė kėtė gjendje shohim se atome qė bėjnė pjesė nė grupe tė ndryshme nė njė farė mėnyre qė tė gjithė pėrdoren pėr tė mbėshtetur jetėn. J. J. R. Frausto da Silva dhe R. J. P. Uilliams nė librin e tyre me titull "The Biological Chemisrty of the Elements (Kimia Biologjike e Elementeve)" shkruajnė se:
    "Elementet biologjike, duken sikur janė zgjedhur pikėrisht nga ēdo grup dhe nėngrup i tabelės periodike dhe ēdo veti kimike e tyre, brenda kushteve tė vendosura nga mjedisi, tregojnė se ndodhen nė kontakt tė vazhdueshėm me funksionet jetike".99
    Elementet radioaktive qė zenė vend nė fund tė tabelės periodike edhe pse nė mėnyrė indirekte, pėrsėri shėrbejnė pėr jetėn njerėzore. Ashtu siē tregohet me imtėsi nė librin "Nature's Destiny (Fati i Natyrės)" tė Majkėll Dentonit, elementet radioaktive si uraniumi, kanė luajtur njė rol tė rėndėsishėm nė formimin e strukturės gjeologjike tė tokės. Ka lidhje tė ngushta gjithashtu me izolimin e nxehtėsisė radioaktive nė bėrthamė tė tokės duke penguar pėrhapjen e saj. Nė saje tė kėsaj nxehtėsie nė bėrthamė tė tokės ka rezerva hekuri tė lėngshėm duke mbrojtur nė kėtė mėnyrė edhe fushėn magnetike tė tokės. Ato gaze inerte dhe metale tė rralla tokėsore tė tabelės periodike, tė cilat duken sikur nuk luajnė asnjė rol pėr jetėn, janė shkallė tė rėndėsishme pėr zgjatimin e procesit tė prodhimit tė atomeve deri tek uraniumi.100
    Shkurtimisht tė gjithė elementet qė njohim, tė cilat ndodhen nė univers nė njė mėnyrė apo tjetėr janė nė shėrbim tė jetės njerėzore. Asnjėri prej tyre nuk ėshtė kot dhe i paqėllimtė. Kjo nuk ėshtė asgjė tjetėr veēse njė demostrim i qartė i krijimit tė universit nga Zoti posaēėrisht pėr njeriun.
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

  20. #60

    Pėrfundim

    Tė gjithė ato veti fizike apo kimike tė universit qė shqyrtuam, arritėm nė njė pėrfundim se janė pikėrisht siē duhet pėr tė mundėsuar ekzistencėn e jetės. Sado qė t'i shumojmė studimet tona, ky kriter i pėrgjithshėm nuk ndryshon. Nė ēdo pjesė tė universit ekziston njė qėllim dhe drejt kėtij qėllimi njė pėrshtatje, projektim dhe ekuilibėr i pėrsosur.
    Sigurisht qė kjo situatė ėshtė njė provė e ekzistencės sė njė Krijuesi tė vetėm Suprem qė e ka krijuar universin me kėtė qėllim. Nė ēdo veti tė lėndės qė ana-lizuam, pamė fuqinė, inteligjencėn dhe dijen e pafund tė Zotit qė e ka krijuar materien nga mosekzistenca. Ēdo gjė pėrulet pėrpara vullnetit tė Tij dhe rrjedhimisht gjithēka ėshtė brenda njė harmonie tė pėrsosur.
    Shkenca e shekullit tė 20-tė, e cila ka arritur nė kėto pėrfundime, ėshtė argumentuese e fakteve, tė cilat i janė deklaruar njerėzve nė Kuran. Allahu nė Kuran u drejtohet njerėzve nė kėtė mėnyrė mbi ēdo detaj tė universit qė nuk ėshtė gjė tjetėr veēse demostrim i pėrsosmėrisė sė krijimit tė Tij:

    "I madhėruar ėshtė Ai qė nė dorėn e fuqisė sė Tij ėshtė i tėrė sundimi dhe Ai ka fuqi mbi ēdo send. Ai ėshtė qė krijoi vdekjen dhe jetėn, pėr t'ju sprovuar se cili prej jush ėshtė mė vepėrmirė. Ai ėshtė ngadhnjyesi, mėkatfalėsi. Ai ėshtė qė krijoi shtatė qiej palė mbi palė. Nė krijimin e Mėshiruesit nuk mund tė shohėsh ndonjė kontrast (tė metė), prandaj, drejto shikimin (pėrreth) se a sheh ndonjė ēarje (boshllėk)? Pastaj, herė pas here drejto shikimin, e shikimi do tė kthehet te ti i pėrulur dhe i molisur". (Mulk, 1-4)

    kerkoj falje nga All-llahu nese kam gabuar dikund gjate hedhjes se materialit ne forum.
    Materialin e plot mund ta gjeni ne link http://www.harunyahya.com/albanian/index.php
    Ndryshuar pėr herė tė fundit nga hat : 14-08-2009 mė 17:35
    ajiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii

Faqja 3 prej 3 FillimFillim 123

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund tė hapni tema tė reja.
  • Ju nuk mund tė postoni nė tema.
  • Ju nuk mund tė bashkėngjitni skedarė.
  • Ju nuk mund tė ndryshoni postimet tuaja.
  •