Te njohim Atdheun

[erzeni]

Reportazh (Shala e Bajgorës)

ATJE KU NESËR DO TË KULLOSIN VETËM RRUFETË



8 janar 2003 / Shkruan: Fazli HAJRIZI



- Shala e Bajgorës dashuria dhe dhembja ime
Ka kohë, janë mbushur më shumë se dhjetë vjet, qëkur Shala e Bajgorës vazhdon të më preokupojë, të më pushtojë... Më tërheq peizazhi i mrekullueshëm i saj, më mahnit historia e lavdishme e saj, më entuziazmon e më bën krenar pasuria materiale dhe shpirtërore e saj... Megjithatë, më shqetëson edhe gjendja e tanishme e saj. Shumë fshatra sot janë shterur, kanë mbetur, të thuash, shkret.


Banorët ua kanë kthyer shpinën si për inat Boletinit, Batahirit, Cerajës, Zijaçës, Ofçarit Zabërgjës, Rrzhanës, Dedisë... Nesër?! Mos, o Zot! Atje ku s'ka zëra njerëzish, fëmijësh, atje ku s'ka blegërima delesh, qengjash..., atje dëgjohen vetëm bubullima, atje korbojnë korbat, atje kullosin vetëm rrufetë...
Në çdo stinë, besa, nganjëherë edhe çdo muaj, më është bërë shprehi të ngjitem në Shalë të Bajgorës dhe të bëj pelegrinazh në ndonjërin prej fshatrave të saj. Shkoj për t'u ngazëllyer e për të vuajtur njëkohësisht. Nuk ka vend në Shalë ku nuk ka shkelur këmba ime!


Këtë funddhjetor (29 dhjetor 2002) kam vendosur ta vizitoj sërish Gjytetin dhe, nëse më del kohë, do të ngjitem, s'e di për të satën herë, edhe te Kulla e Isës në Boletin. Shala, ah Shala e Bajgorës!... Për të hyrë në gjirin e saj gjithmonë kam kapërcyer nëpër derën e Trepçës. Sot u nisa për të hyrë nëpër një shteg tjetër. Hyra nëpër portën e Qytezës (Smrekonicë) në jug. Udha Tërthore nëpër Llanak, Çajr e Shorte më nxjerr majë Qafës, Te Birat e Kishës së Gjytetit të Rashanit. Aty ndalem dhe vështroj përreth Shalën e Bajgorës. Gjithçka ma thith shikimin. Më bëhet sikur kam hipur në tempullin kombëtar...


- Në këtë dekor madhështor janë zhvilluar ngjarje të mëdha historike

Shala e Bajgorës, disa parapëlqejnë ta quajnë Shala e Mitrovicës, shtrihet në lindje të Angrit të lashtë (Lumit të Bardhë - Ibrit) deri te Murgulla e Lumi i Kaçanollit. Nis nga Bardhana e Albanikut, në veri, dhe përfundon te lumthi i Qytezës, në jug, duke përfshirë një sipërfaqe prej afro 300 km², Relievi malor formon fizionominë kryesore të kësaj hapësire të rëndësishme gjeografike. Lëvizjet tektonike që kanë ndodhur në kohën e tercierit, kanë bërë që mbi shtresat gëlqerore të formohen shtresa të trasha të shkëmbinjve vullkanikë, të cilët, si rezultat i proceseve postvullkanike, janë bartës së xehes së plumbit dhe zinkut. Meqë kjo hapësirë është shumë e pasur, prej kohës antike e deri në Mesjetë këtu ka ekzistuar një organizim i jetës politike e shoqërore.
Banorët e parë që mund të identifikohen si një grup etnik, i kanë takuar fisit ilir të quajtur Dardan. Shala e Bajgorës, duke filluar nga shpirti i popullit e deri te rrënojat e kështjellave, si kjo e Gjytetit të Rashanit, është plot me prehistori. Gjetjet arkeologjike dëshmojnë për një jetë të organizuar dhe kulturë të lartë të paraardhësve tanë. Trashëgimia materiale është një tregues i mirë që dëshmon qartazi se pasuria xeherore është eksploatuar në masë të madhe nga ilirët. Kështu romakët, pas ardhjes në këto treva, kanë shfrytëzuar njohuritë xehetare të popullsisë autoktone. Pasuritë xehetare të Trepçës mundësuan zhvillimin e mëtutjeshëm të vendbanimeve të vogla e të mëdha, të cilat lidheshin përmes rrugëve tradicionale, të vogla e anësore, me ato magjistrale në drejtim të pjesëve kryesore të Dardanisë e më gjerë.

Dikur, siç na tregojnë burimet historike, siç dëshmojnë gjetjet arkeologjike, siç na flasin gojëdhënat e moçme, rrëfimet e pleqve etj., Shala e Bajgorës dhe hapësira e saj me vargmale të larta, me gryka të thella, ishte njëra ndër sheshet e moçme të ndeshjeve të mëdha e të përgjakshme... Përleshjet titanike në mes të ushtrive të huaja pushtuese dhe luftëtarëve iliro-shqiptarë, beteja me jehonë të madhe historike janë zhvilluar në këtë dekor madhështor të këtyre maleve. Shala e Bajgorës shpeshherë gjatë historisë u bë faktori më determinues i qëndresës kombëtare. Shumë ngjarje të mëdha me dimensione kombëtare kanë pasur si prolog kryengritjet e shaljanëve, qëndresën titanike të tyre. Kështu shaljanët hynë në skenën famëmadhe edhe në periudhën e Rilindjes Kombëtare, edhe në kohën më të re...




- Gjyteti i Rashanit vazhdon të sfidojë historinë e pashkruar dhe pret kazmën e arkeologut

Gjyteti i Rashanit (toponimi i tij nuk është aq memec sa duket në vështrim të parë - nganjëherë më bëhet se ai do të më shpie atje ku as vetë nuk e besoj se mund të arrij) është një gravurë madhështore e ekspozuar në cepin jugor të Shalës së Bajgorës. Në brendinë dhe mbretërinë e heshtjes së tij provoj të marr vesh diçka, të kuptoj prej saj ndonjë gjë... Këtu, në kohë të lashta ka vluar jeta. Sot nuk ka njerëz këtu. Ata kanë ikur. Kanë ikur edhe shekujt.

Por Gjyteti dhe muret e tij kanë mbetur këtu. Këtu, me siguri, dikur është luajtur një tragjedi e madhe. Pas ndonjë lufte të tmerrshme, të ndonjë termeti a lëngate, njerëzit nuk e morën me vete Gjytetin e tyre. E ruajtën në kujtesë. Vendi i tyre i dashur ka mbetur gjithmonë pas, si një qiell i ngrirë, si një pikëllim i tyre... Aty afër në rrah kanë mbetur edhe varret. Prandaj pikëllimi, sigurisht, duhet të ketë qenë dyfish më i madh. Ka mundësi që në fillim të epokës sonë banorët e braktisën Gjytetin dhe zbritën në fushë. Atje ata lanë gjurmët e veta të padiktueshme në varrezat e moçme, kanë lënë emrin e moçëm...

Megjithatë, Gjyteti vazhdon të qëndrojë në dekorin e lashtë të rrënimeve, vazhdon të jetojë në kujtesën e rashanasve që është më e fortë se muret çiklopike të kështjellës! Bota shpirtërore e këtyre njerëzve ende qëndron më lart se memecëria e arkivave dhe bibliotekave, ende thotë me zë të lartë gjëra të harruara nga ato... Njerëzit, për të mos e harruar vendin e të parëve, në shenjë dashurie e kujtimi, morën për mbiemër emrin e vendbanimit të tyre...

Sot Gjyteti ka mbetur një grumbull i madh gurësh. Popullata që gjithë jetën ka vuajtur për grurë, më shumë se për gurë, nuk është interesuar shumë për këta grumbuj gurësh. Kështu, thana, murriza, kaça, lajthi, shkoza..., pas përpjekjesh shekullore, kanë arritur të triumfojnë mbi gurët edhe me ato pak lëndë organike që kanë mundur të thithin përmes gurëve...


- Të bëjmë diçka sa s'është zbehur kujtesa

Disa pleq, enciklopedi të vjetra lëvizëse, edhe sot vazhdojnë të rrëfejnë për Gjytetin, i cili dikur në kohë të moçme, shtrihej deri në Vushtrri; për Kroin e Nuseve në Mazhiq, ku për një natë janë bërë 77 dasma e kanë ardhur 77 nuse; për... Sot, në kohën e kompjuterizmit, këto "enciklopedi" dita - ditës po i mbyllin kapakët pa e ditur askush se ç'visare të lashta përmbajnë "pergamenet" e tyre!... Gjyteti i Rashanit që e nxirrte kujtesën e pleqve nga gjendja opake me të cilën ishin mbuluar qytete të tjera në kujtimet e brezave, nesër s'do të jetë më as në... Prandaj...

Gjyteti është zhdukur, po kanë lindur shumë gojëdhëna si kujtim i qenies së tij të dikurshme. Me zhdukjen e tij edhe sot e kësaj dite nuk është ndërprerë kujtesa e tij e moçme, sepse fisi ka lënë aty afër (në Rashan, në Qytezë, në Sumë...) një degë të tij... Është rrënuar Gjyteti i Rashanit, është shkretuar, por shpirti i popullit nuk ka pësuar rrënim të plotë. Ai mezi u qëndroi kataklizmave në mënyrë të pashembullt.

Megjithatë, sa s'është zhdukur e shuar gjithçka nga rrënjët, sa s'është zhveshur plotësisht nga kujtimet historike, sa s'është zbehur plotësisht kujtesa, sa s'ka rënë ajo në gjendje të plotë terri, duhet të bëjmë diçka në këtë drejtim. Toponimi i Gjytetit, si pjesa më inerte e këtij vendbanimi të lashtë, është aty. Toka me emrin e lashtë e me Gjytetin brenda në gjirin e saj është aty. Në hapësirat e legjendave e të dokumenteve të lashta unë shoh qartë rrënojat e Gjytetit, të cilat janë ende aty. Ato sikur vazhdojnë edhe më tej të sfidojnë historinë e pashkruar. Gërmadha e vjetër plotëson me një detaj gojëdhënën e moçme dhe, me dritën e zbehtë, përpiqet të ndriçojë, si një kometë që vie nga qiejt e largët e të errët...

Gjyteti i Rashanit dikur ka qenë një qendërbanim i fortifikuar ilir që i përkiste periudhës së parë të hekurit. Ai siguronte lëvizje të qetë në rrugën që përbënte arterien më të rëndësishme të Dardanisë...
Ngjitem ngadalë e me kujdes mbi faqen e shkëmbit ku gjenden disa vrima. Banorët këtë vend e quajnë "Te Birat e Kishës". Kam idenë se pikërisht tek to ndodhet çelësi i etimologjisë së emrit Gjytet. Brenda shoh gjurmë asketike. Deri vonë, thonë, janë dalluar fragmente muresh të kishës së vjetër. Edhe unë, si të parët tanë dikur, mund të komunikoj lirshëm me sy edhe me qytezat përreth. Në një territor të vogël, thonë, kanë qenë shtatë kisha...
Dhe prapë bie në mendime. Bota prehistorike ilire dhe bota aktuale e kohërave moderne, megjithatë, janë dy botë të pandara. Ato janë dy paralele që çuditërisht priten mu para syve të mi. Edhe këtu në Gjytet, edhe në Xhaminë e vjetër të Mazhiqit, edhe në Kishën katolike të Shën Pjetrit në Stanterg (Trepçë), po të trokiste kazma e arkeologut, nga gjiri i tokës do të dilnin profilime të kulturave të lashta prehistorike...


Gjyteti i Rashanit ende nuk është bërë objekt gërmimi, hulumtimi arkeologjik. Pos arkeologut të ndjerë, Bajram Koshutanit, me sa di unë, askush tjetër nuk ka hulumtuar as nuk ka bërë asgjë në këtë drejtim. Jam i bindur se aty ndodhen edhe tuma të lashta. Tumat e mëdha, për të cilat flasin pleqtë, me siguri, përbëjnë një nekropol të moçëm. Në Rashan dhe në fshatrat përreth janë ngritur shtëpi dhe gjurmët e mureve të kalasë, të kishave dhe të tumave gati janë zhdukur.

Arkeologët tanë, për momentin, meqë nuk kanë mundësi materiale të bëjnë hulumtime shkencore, do të duhej t'u linin brezave të ardhshëm, të paktën, një hartë të saktë arkeologjike, duke i shpallur objektet e saj monumente të paprekshme kulturore, pavarësisht se në pronën e kujt ndodhen. Ashtu si e kanë ruajtur njerëzit mbi tokë kulturën e tyre shpirtërore, me siguri, me po atë fanatizëm e ruan edhe nëntoka kulturën e vjetër materiale në thellësitë e saj. Prehistoria e Shalës së Bajgorës duhet të dalë nga nëntoka ku është duke u prehur me shekuj...


- Në dekorin madhështor të Boletinit gurët e Kullës së Isës po troshiten...
Në mesditë u ndava nga Gjyteti i Rashanit. Nuk më bëjnë këmbët të kthehem në shtëpi pa e vizituar edhe Kullën e Isës në Boletin. Pasi vizitova Xhaminë e Mazhiqit (shek. XVI), Kishën e Shën Pjetrit në Trepçë (shek. XV), udhëtova nëpër kurrizin e vargmaleve që kanë vënë supin njëri-tjetrit. Rruga që përbiron nëpër fytin e luginës, më nxori te Guri i Kushtrimit. Përballë me del Kulla e Isës. U gjenda ballë për ballë me një mall të madh. Nuk munda të mbaj më peshën kozmike të këtij malli. Ai doli nga vetja ime, mbushi gjithë hapësirën që më rrethonte, dhe shkoi larg, përtej viteve e shekujve...

Kulla e Isës! Sa herë e kam përfytyruar mbi re të bardha, ashtu siç rrëfejnë për të vargjet e këngës popullore!... Nisem drejt saj. Shkel mbi gurët e ngrënë nga rrufetë e erërat... Gjatë rrugës nuk takoj njeri... Dikur në këtë qiell të kaltër çanin ajrin krahët e fortë të shqiponjës, ndërsa mbi kreshtat e këtyre bjeshkëve shihja njerëz tek ecnin a fluturonin me nga një palë flatra në ije...Ndalem në kikol. Shikimi më derdhet te kisha serbe. Në oborrin e saj dalloj një selvi. Atë nis ta tundë era. O Zot, se si më duket si bisht dhelpre. Po, po kjo kishë ka qenë gjithmonë strofull e dhelprave!...Sakaq në derën e konakut shfaqet një murgeshë. Pas saj dalin disa ushtarë të KFOR-it.


Sa herë jam ngjitur këtu pranë Kullës së Isës, kam ndier një krenari të ligjshme. Ashtu siç ndihet çdo njeri kur gjendet në tempullin kombëtar! E sot, si ndihem sot, o Zot? Kurrë më të dëshpëruar, kurrë më të shkapërderdhur, kurrë më të troshitur shpirtërisht!...Kulla e Isës që me shekuj ka lëshuar rrënjë në këtë kështjellë gjigante natyrore, ku shaljanët u rezistuan me heroizëm rrebesheve të ushtrive të ndryshme, sot më duket si një gjyshe e thinjur, me fytyrë të rrudhur sa s'ka mbetur vend as edhe për një rrudhë të vetme, me duar në gji, e gërmuçur, si hënë e ngrirë e e ngrënë...

Përpiqem të kap përmasat e trimërive të mëdha të harmonizuara në relievin e veçantë, por s'më lënë krrokamat e sorrëshkinave, kori i korbave që korbojnë kob, s'më lënë tingujt e çjerrë të këmbanës së kishës serbe që ka lëshuar rrënjë dhe shkëlqen si nuse e llastuar pranë kullës së Isës, s'më lë kryqi i madh i gdhendur lart në shkëmbin përballë që më bëhet sikur tallet me këtë muranë të mjerë, s'më lënë gurët gjigantë të kullës që kanë filluar të thinjen nga heshtja e të troshiten nga dhembja e pikëllimi, s'më lënë frengjitë e saj që më duken si sy të zbrazët, s'më lënë Kroi i Isës dhe uji i përrockës që dënesin në gjuhën e valëve, s'më lënë shtëpitë bosh e të braktisura si me inat nga njerëzit e lozës së Isës, s'më lënë trungjet e pemëve, ai i qershisë, i mënit e i një skamne që kanë kaluar kufijtë maksimalë të moshës biologjike dhe duken sikur u është mërzitur jeta, s'më lënë...

Kjo kullë e Isës e ngritur si një kështjellë gjigante (tamam për tragjedi gjigante), e cila i nxori shaljanët dhe gjithë shqiptarët në skenën e trazuar historike të Evropës, si edhe 77 shtëpitë e tjera të braktisura, mërdhijnë në këtë dimër të "butë", dënesin në heshtje në këtë dekor madhështor. U mbushën tri vjet qëkur ka përfunduar lufta. As nuk u kthyen banorët e Boletinit këtu (si duket i ka lënë vullneti për të jetuar në këtë djep të lavdisë), as nuk u renovua kulla, as nuk u rivarrosën eshtrat e Isës e të bashkëluftëtarëve të tij që u sollën në Mitrovicë më 15 nëntor 1998, as...

Para një decenie, pikërisht më 28 dhjetor 1992, pas vizitës që i pata bërë kullës së Isës, në një reportazh timin, ndër të tjera, pata thënë: “Boletini është portreti më i qartë i gdhendur në Shalën e Bajgorës dhe në gjithë relievin madhështor kombëtar. Është portreti i virtyteve më të mëdha. Në Boletin përmasat e tokës janë tepër të vogla në krahasim me përmasat e trimërisë së shaljanëve; dimensionet e maleve: Majdanit, Majës së Zezë e Kreshbardhës as që mund të maten me dimensionet e besës; madhësia e bjeshkëve nuk mund t’i afrohet madhësisë së bujarisë; hapësira e pyjeve të larta është tepër e ngushtë para hapësirës së fjalës së dhënë; thellësia e luginave është mjaft e cekët para thellësisë së burrërisë shaljane; luginat me bar e lule të livadheve të Barelit e Samatit nuk janë kurrë krahëhapur në shpatet e maleve sa ç’është mikpritja në pragun e kullës së shaljanëve!...”

Po sot, ç’mund të them sot? Nuk kam çfarë të them, më besoni! Këtu s’ka njerëz, domethënë s’ka më dashuri, mall për Boletinin, kullën, historinë, të kaluarën e lavdishme, s’ka më!... Prandaj nuk kam forcë më të shkruaj. Prandaj nuk di çka të them! Të them se?!...

Terri lëshohet ngadalë. Megjithatë s’ma thotë zemra t’ia kthej shpinën kullës, e cila më bëhet sikur në çdo çast tkurret. Bëhet sa një gogël! Një mjegull, si qefin, e mbështjell shpejt. Një lot më përvidhet nga sytë, zhdirgjet nëpër faqet që më djegun. Mbështes kokën në qemerin hark të portës së madhe dhe ia nis vajit gati me zë. Po, po qaj. S’më vjen turp pse qaj! Qaj se s’mund të bëj asgjë për kullën. Largohem vetëm disa hapa. “Po shkon? – m’u bë sikur dëgjova zërin që doli nga njëra frengji e kullës. Ai zë m’u duk sikur m’i puthi sytë e brymtë. “Zhdirgju dhe, kur të kthehesh në qytet, përshëndeti bashkëfshatarët e Isës. Sa herë kanë ngrënë bukë në këtë kullë.

S’di pse e braktisën Boletinin. S’di pse u është zverdhur dashuria, kujtimi për vendlindjen e kullën. Unë megjithatë i dua! Ua thuaj këtë, të lutem! U thuaj se unë, megjithatë, nuk kam mbetur vetëm këtu. Kam njerëzit e mi në varre dhe çdo dimër, edhe bora e sivjeme i thinji, po... E ndjej aromën, avullin e shpirtit të tyre. Kam kujtimet... As mali nuk është vetëm. Ai ka shushurimën e degëve e gjetheve. As fushat e arat, ndonëse kanë mbetur djerrë, nuk janë vetëm. Në to kullosin rrufetë!... Oh!... Më fal, u ligshtova pak, po...

Ndalem dhe mbështetem në trupin e skamnës. Shikoj degët e saj që duken si duar. Sakaq në njërën degë të saj shoh tek var kafkën hëna e zbehtë. Në tjetrën ulet ngadalë e pikëllueshëm trishtimi im!...


trepca.net

[Guri i Kuq]

Teme shume interesante dhe domethenese,

Duke lexuar shtypin tone,e pare se cka shkruhet neper forume te ndryshme per neve dhe rreth nesh nga vet shqiptaret,duke ndjere injorancen dhe inferioritetin e shume bashkekombaseve tane perballe tjereve ne shume raste,fitohet pershtypja shume e bazuar se te gjitha keto jane pasoje e mosnjohjes se atdheut,vlerave te kultures,artit dhe historise se tij.
Eshte nje shprehje e vjeter e cila thot se per t`a dashte dikend,s`pari duhet ta njohesh....
Ne shqiptaret,sic dihet patem fatin e zi- te na ndajne e percajne shume gjate.Per pasoje te kesaj historie te trishtueshme,sot shume te rinje e te reja,jane plot paragjykime per vellezrit e vet te nje gjaku nga krahinat tjera te Shqiperise etnike,jane plot paragjykime per historine e kishes autoqefale shqiptare,jane plot paragjykime per menyren se si u bene konvertimet e medha ne besime e fe te ndryshme,jane shume te painformuar per gjeografine,pasurite e vendit,per zakonet e lashta,mikepritjen tradicionale dhe per shume vlera tjera qe na bejne unik ne bote per kah shumellojsheria e ngjyrave,dokeve,zakoneve,folklorit dhe besimeve.
Mendoj se duhet vazhduar kjo teme e te nderuarit Erzen, me artikuj,udhepershkrime,studime e forma tjera shkrimesh,ne menyre qe t`a njohim me mire atdheun tone,te pasqyrojme vlerat,punen qe kane bere parardhesit tane nder shekuj dhe te krahasojme te gjitha keto me te metat tona tradicionale qe nuk jane te pakta.Por,natyrisht duke mos rene ne banalitete e ektreme qe ndajne,por vlera qe na bashkojne ...
Me poshte po sjelli nje udhepershkrim te qytetit te lashte te Beratit,ketij qyteti muze e perle e trashigimise sone historike,arkeologjike,arkitekturore,fetare dhe artistike;

---------------------
Kodikët e purpurt të Beratit përbëjnë vërtet një pasuri të rrallë dhe ruhen si relike të çmuara


Në fortesën e bardhë të Antipatreas


Flora NIKOLLA


Breza studiuesish kanë folur shumë mbi veprat e Onufrit të madh që nga shumë syresh besohet se ka lindur në këtë lagje. Edhe në mos qoftë e vërtetë, e gjithë kjo mori veprash të bën të besosh se mjeshtri dhe djali i tij kanë kaluar jo pak nga jeta e tyre në këtë ambient mistik. Pikërisht këtu, Onufri i madh, ia ka vendosur Shën Mërisë Jezusin në krahun e djathtë!!!


Në një kthesë rruge, si të hapësh e të mbyllësh sytë të shfaqen radhazi katër kisha: Shën Mëria e Vllahernës një kishë e shekullit të XIII-të, aty ku Nikolla, djali i Onufrit, ka lënë këtu disa afreske për të vijuar me kishat e Shën Thanasit, Shën Kollit, Shën Andonit. Kostandini i Madh të shfaqet në një bust vendosur pranë murit të kishës së Shën Konstandinit dhe nënës së tij, Shën Helenës. Koha e ndërtimit, viti i largët: 1639


A thua të jetë bardhësia e venitur dhe e rreshkur e kalldrëmit.?!!!

Në fakt ty të mbetet vetëm të kundrosh, kur kapërcen një portë të madhe e gjitha në gur në Berat. Sepse sheh një gjindje që t'i mbledh mendimet njëherazi pastaj t'i rrokullis furishëm brenda vetes për të thënë pa dashje mbi dhe nën buzë: Është një mrekulli .!!!

Sa shpejt ndodh e gjitha kjo?

Se di.! Tani që shkruaj do të thoja në të qindin e sekondit.

Gjendesh në një oborr murelartë, atë që specialistët e quajnë bazamenti i kullës kryesore të Kalasë së Beratit që ndodhet në një qytet mbi 2400-vjeçar, në jug e në mes të Shqipërisë. Pas kësaj ballë për ballë ke Portën e Madhe! Kështu je në një botë tjetër.

Këtë pamje ta jep dlirësisht Kalaja e lashtë e Beratit, e ngritur hijerëndë mbi një kodër. Ajo i rri mbi kurriz qytetit të "Një mbi një dritareve", shtrirë në të majtë të grykës së lumit Osum. Pastaj, poshtë dhe në të djathtë, ka dy lagjet Mangalem dhe Goricë, nga më të vjetrat në qytetin mbi 2400-vjeçar, një enciklopedi rrëfenjash dikur më erë jete.

-"E gjitha është vyrtyt", thotë bashkëshoqëruesi im nën zë.

-Të ndihesh i rrethuar nga lashtësia mistike dhe e gjallë, vazhdon ai. Po nën zë.

Ti shkel heshturazi mbi kalldrëmin e rreshkur në të bardhë të venitur. Syri ngec paskësaj në kalldrëmet, gurë më gurë, ndarë mes vedit me gjelbërim bari. Jehona në kohë të shkuar tregon se ka qenë një vendbanim protourban, në shekullin e VII-V p.e.s, paskësaj edhe qytet kështjellë me mure që arrinin deri në 1.400 metra. Një njeri, nga një dritare në një kat të dytë në një ndërtese me gure të bardhë, si të vijë nga një kohë e shkuar, të fton zë-ngrohtë. Për të pirë ujë të ftohtë e një kafe turke të zier mirë. Poshtë kokës së tij, po sërish mbi një mur të bardhë është shkruar: Restorant tradicional. Pastaj djathtas mbi një portë gjysmë harku, shkruhet Market.

-Hëm, market, emër i huazuar nga një gjuhë latine vendosur mbi një mur të lashtë .!!! Bota duket se gjithnjë lëviz edhe përmes modës, modë në veshje, modë në politikë, në fjalë, në gjuhë, si kjo fjalë e shkruar mbi një histori nga një pronar, që ka trashëguar këtë shtëpi të këtij qyteti të shpallur nga UNESKO, pasuri Botërore.

Ky idilo-historik nuk rresht këtu. Në të mëngjër kanë nxjerrë për të shitur punime tradicionale të kësaj zone, e ndodhur në zgrip të jugut e të mesit të Shqipërisë. Qetësia, shtëpitë varg njëra pas tjetrës duken sikur vijnë nga një kohë tjetër, pa lidhje me shiun grindavec që ka nisur të zihet lart në qiell dhe as me zhurmën aty poshtë kalasë, që lëshojnë nga të gjithë vrimat e mundshme njerëzit dhe makinat.

Tre burra në moshë pijnë kafenë e pasdites. Pronari i lokalit, me mure të lashta, thotë se kalarinjët (kështu quhen banorët e kalasë), mblidhen zakonisht çdo pasdite në të njëjtën orë. Pijnë kafe e nga një gotë raki, por jo rrallë atë të bekuarën raki e duan edhe me pak kole, vijon ai. Pohon një ndodhi të përditshme, ndoshta e rrallë në jetën e përditshme në qytetet e mbushur me pluhur të zi makinash. Ndoshta, është jehona e Antipatreas së vitit 216 p.e.s, apo Albanorum oppidium (fortesa e Arbërve) e pagëzuar kështu nga romakët kjo kështjellë. Jehona e tyre të vjen e flashkët në kufinjtë e një dekade në një shekull të ri. Por, ja që ajo vjen dhe jeton dhe në këtë prag vjeshte. Me fllad erë mali si atëherë, ajo vazhdon të jetë e rrethuar nga mure të larta, të ndara nga 24 kulla, si për të mbrojtur mijëra histori që i mban brenda saj. Në një gotë të bardhë, vera e butit lëshon tringëllima të argjendta, në një pjatë koleja e famshme e Beratit të ndjell me erën e erëzave që lëshojnë.

-Në Korçë ju thonë kolloface, thotë kamarieri, një djalë rreth të 20-ve. Makina e parë në Berat është blerë rreth vitete 30 të shekullit të kaluar, nga një banor i kësaj lagjeje mistike ku sot numërohen mbi 100 shtëpi.


Në kishat e Onufrit


Baret pa fjalë në kurrizet e vockla që krijojnë guralecat e rreshtuara si hojëzë bletësh në Kala, këtë lagje që njihet aq mirë dhe për kishat e saj. Askush nuk të thotë një numër të saktë. 25, 35 apo 40?! Një kalvar i gjatë historish dhe vuajtjesh mbajnë ato si edhe shtëpitë e Kalasë. Statistikat tregojnë se, sot numri i tyre duhet të jetë tek 21-shi.

Capitesh në kalldrëmin e rreshkur nga koha si për të kursyer kohën, që nuk do të iki brenda këtij mjedisi. Kisha e Shën Todrit, me afreskët e Onufrit i përkufizuar si novatori i artit bizantin, ikonat e Krishtit Pantokrator, Gjon Pagëzori, Virgjëresha Mari, etj. Koha ndalet kur sheh veprat e mjeshtrit të ikonografisë mesjetare në Katedralen e Shën Mërisë apo dhe Muzeun e ikonave "Onufri", një nga më të vizituarit në Berat dhe nga më të rëndësishmit në Shqipëri, apo pasuritë që ruan Muzeu Etnografik.


Po befasitë që të zbulojnë "Kodikët e Beratit"???


"Kodikët e purpurt të Beratit përbëjnë vërtet një pasuri të rrallë dhe ruhen si relike të çmuara", na thotë zë plotë një kalarinj. Fjala është për Kodikun e purpurtë të Beratit, i cili është më i vjetri dhe i takon shekullit VI pas Krishtit. Ai përfaqëson një nga kopjet e vetme në botë që arkeologu dhe bizantinologu P. Batifol, më 1885-ën e quajti "Codexs Purpureus Beratinus 0" (Kodiku i purpurt i Beratit). Të krishterët e Beratit e kanë pagëzuar si "Ungjilli çudibërës i Shën Gjergjit". Ky kodik besohet si një autograf i Shën Joan Kristostomit (Gojartit), kryepeshkopit të Kostadinopojës (Stambollit) 347 - 407, që iu fal qytetit të Beratit së bashku me dorëshkrime të tjera të shenjta, prej arhondit beratas Skuripeq në mbarim të shek. të XIII. Kodiku në fjalë ka 190 fletë. Po veç këtij është dhe Kodiku i artë ose kodiku i dytë i famshëm, i cili është më i madhi kodik i shenjtë pergamenor i Beratit me 413 fletë dhe me kapakë të argjendtë të larë në flori dhe me shkronja ari të tretura. Brenda kësaj sipërfaqe prej 9.6 ha të Kalasë ndodhen edhe Sarajet turke, rrënojat e dy xhamive, sternat e ujit të quajtura Saranxha, sheshi i Sallabandës, sheshi i quajtur fusha e madhe etj. Katër porta komunikimi përmbyllin të gjithë këtë mjedis mbushur me rrugica të ngushta dhe ndjellëse. Nuk rresht së ecuri ndër to teksa majtas dhe djathtas sheh kopshte, baçe, shtëpi banimi.

Pas kësaj kur kalon portën juglindore futesh në një oborr të fortifikuar. Përpara ke sërish një portë e dytë. Dhe pikërisht në murin ballor të saj, në anën e djathtë të një harku ndodhet një monogram me tulla të kuqe, që i përket ndërtimeve bizantine të vitit 1204. I ndërtuar ashtu si i gjithë kompleksi mbrojtës nga Despoti i Epirit Mihal I Porta, me monogramin në formë kryqi me inicialet M.K., edhe sot ruan po këtë emër "Porta e Mihal Komnenit".

Por, në një kthesë rruge, si të hapësh e të mbyllësh sytë të shfaqen radhazi katër kisha: Shën Mëria e Vllahernës një kishë e shekullit të XIII-të, aty ku Nikolla, djali i Onufrit, ka lënë këtu disa afreske për të vijuar me kishat e Shën Thanasit, Shën Kollit, Shën Andonit. Kostandini i Madh të shfaqet në një bust vendosur pranë murit të kishës së Shën Konstandinit dhe nënës së tij, Shën Helenës. Koha e ndërtimit, viti i largët: 1639.

Breza studiuesish kanë folur shumë mbi veprat e Onufrit të madh që nga shumë syresh besohet se ka lindur në këtë lagje. Edhe në mos qoftë e vërtetë, e gjithë kjo mori veprash të bën të besosh se mjeshtri dhe djali i tij kanë kaluar jo pak nga jeta e tyre në këtë ambient mistik. Pikërisht këtu, Onufri i madh, ia ka vendosur Shën Mërisë Jezusin në krahun e djathtë!!!


Diell qe ikën mbi kala


Xhoni, një turist londinez ka ditë që ka ardhur në Berat. Pasditet i kalon në kala. Aparatin e ka patur mikun e tij më të ngushtë gjatë këtyre ditëve. Në të ka foto nga Parku Kombëtar i Tomorrit, Rezervati i Bogovës, Kanionet e Osumit, bukuri që ofron Berati një copë udhë që këtu. "Kam shkuar dhe kam ardhur brenda ditës, sepse dua që diellin kur ikën dua ta shijoj që këtej", thotë Xhoni, mësues historie, i cili ka tre vite që nuk i ndahet çdo verë qytetit mitik të një mbi një dritareve. Është i ngazëllyer se "UNESKO e tha fjalën e saj, për Beratin me kalldrëmet e lagjes "Mangalem", për gurët e sokakut ku plakat pinë kafe pasditeve, për dritaret e panumërta dhe shtëpitë dykatëshe të lyera me gëlqere. "E dua Beratin se është qytet i bardhë", tha ai teksa shihte diellin që binte nën Kala.

[Guri i Kuq]

[B]Natyra ka privilegjuar Shkodrën...

"Metropol",Tirane
shtator,2009

Një studim i REC ka nxjerrë në pah se kjo zonë ka mundësi pa fund për turizmin

E rrethuar nga lumenj e liqene, bjeshkë e alpe të mrekullueshme dhe diversiteti i bimëve e kafshëve

SHKODER- Rajoni i Shkodrës njihet nga ekspertët, si një nga zonat me vlerat më të pasura natyrore dhe mjedisore, që po të ruhen dhe shfrytëzohen siç duhet do të ndikojnë dukshëm në zhvillimin ekonomiko –social, jo vetëm të kësaj zone, por edhe të zonave përreth saj.

Privilegjet

Qendra rajonale e Mjedisit (REC), për Evropën Qendrore dhe Lindore, ka kryer një studim të hollësishëm të kësaj zone, duke nxjerrë si konkluzion se, në sajë të pozicionit gjeografik të përshtatshëm që ka kjo zonë, resurset e shumëllojshme të trashëguara, ndërthuren në mënyrë perfekte, duke shpalosur vlerat e një mjedisi tërheqës që krijon mundësi të mëdha për investime në fushën mjaft fitimprurëse të turizmit. Natyra, e thënë me plot gojën, i ka privilegjuar banorët e zonës së Shkodrës me mjediset e pasura me vlera natyrore plotësisht origjinale, ku më kryesoret janë: Liqeni i Shkodrës, lumi Drin, kaskadat e Drinit (liqenet e Vaut të Dejës dhe Komanit), lumi Buna, plazhi i Velipojës, rezervati i Velipojës. Laguna e Vilunit, zona e Kelmendit, Bjeshkët e Namuna dhe Parku i mrekullueshëm Kombëtar i Thethit.

Më saktësisht, për të dhënë vlerat e detajuara të kësaj zone, drejtuesit e REC, i referohen ekosistemit më të pasur në Ballkan, që përfaqësohet nga liqeni i Shkodrës dhe lumi Buna, që buron nga ky liqen. Studimet kanë nxjerrë se ekosistemi paraqitet me një biodiversitet të admirueshëm. Kështu liqeni i Shkodrës me një sipërfaqe prej 368 km 2, nga të cilat brenda kufijve shqiptarë ndodhen 156km2, sepse pjesa tjetër ka mbetur brenda kufijve të Malit të Zi, numëron një pasuri të rrallë brenda tij. Studimet e biodiversitetit kanë nxjerrë: 281 lloje shpendësh, 61 lloje peshqish,17 amfibësh,33 reptilësh, 37 gjitarësh, 39 molusqesh dhe 122 lloje bimësh, shifra këto që dëshmojnë për vlerat e padiskutueshme të këtij liqeni. Vlerat mjedisore të kësaj zone shtohen dukshëm, po të kihet parasysh fakti se ka një lidhje të njëpasnjëshme të liqenit të Shkodrës, lumit Buna dhe detit Adriatik, lidhje në të cilën vihen re ligatina të shumta dhe mjedise të mrekullueshme për zhvillimin e turizmit. Por jo vetëm kjo pjesë të ofron pasuri dhe mundësi të zhvillimit të kësaj fushe, sepse më në veri të kësaj zone ndodhen alpet të pasura me një mjedis interesant dhe tërheqës në shumë aspekte.

Alpet dhe bjeshkët

Shkodra mes bukurisë dhe shkatërrimit

Alpet madhështore ofrojnë bukuri dhe peizazhe të rralla, ndër të cilat më të rëndësishmet janë: zona e Kelmendit, Bjeshkët e Namuna, rrafshi i Dukagjinit, ndër të cilat shfaqen luginat e lumenjve alpin siç janë ai i Cemit dhe i Vermoshit, me ujëra të pastra qelibar, me ujëvara të mahnitshme dhe liqene të tipit alpin. Por kur studiohen vlerat e zonës së Shkodrës, nuk mund të anashkalohet prania e sistemit malor alpin që ndodhet në majat e larta mbi 2000m, ku spikat malësia e Bjeshkëve të Namuna me peizazhet e veçanta që ofrojnë cirqet, luginat akullnajore të Jezercës, Sefercës,Vermoshit dhe Lepushës. Por vlerat natyrore të alpeve nuk mund të kuptohen pa biodiversitetin e rrallë të bimësisë, florës dhe faunës, ku livadhet janë etiketuar si “qilima me lule shumëngjyrëshe”, ndërsa pyjet madhështore si “mushkëritë” e kësaj zone, epitete këto të njëllojta edhe për Parkun e Thethit. Por, përveç vlerave natyrore, specialistët e mjedisit në Shkodër kanë studiuar edhe nivelin e dëmtimeve të këtyre vlerave në zonën e Shkodrës. Kështu studimet kanë nxjerrë që gjatë 15 viteve të fundit ka pasur mjaft dëmtime në pyje, në zonën e Cukalit, Vilëzës, Shoshit, Mnelës dhe veçanërisht në atë të Vermoshit. Dëmtime kanë rezultuar edhe tek biodiversiteti i liqenit të Shkodrës dhe lumit Buna, të cilat janë shkaktuar nga gjuetia pa kriter, peshkimi me mjete shfarosëse dhe në periudha të ndaluara, është dëmtuar vegjetacioni i brigjeve i liqenit dhe lumit, ku janë hedhur mbeturina dhe janë bërë ndërtime. Shqetësuese paraqitet edhe gjendja e sipërfaqeve të gjelbra në hyrje të Shkodrës, pranë lumit Buna, ose më saktë lulishtja e Pazarit, që përfshinte 81700 m2 gjelbërim, por që nuk i ka shpëtuar dëmtimeve të mëdha, si nga sëpata, ashtu dhe nga ndërtimet. Po kështu dëmtime ka pasur edhe në kurorën rrethuese të qytetit në një rreze prej 1 deri në 3 km.

“Shpëtimi”
Ende në kohë...

Edhe erozioni mbetet problematik, sidomos në fshatrat Dajç dhe Shirq pranë bregut të lumit Buna, ku zona të tëra janë të papyllëzuara dhe të dëmtuara nga fenomeni erozion. Ekosistemi u dëmtua pas viteve 90-të dhe nga hedhja e mbeturinave në shtratin e lumit Kir që derdhet në lumin Drin e më pas në lumin Bunë. Duke parë të gjitha këto fenomene negative që kanë dëmtuar zonën e pasur natyrore të Shkodrës, specialistët e mjedisit shprehen se instancat përkatëse, duhet të vijojnë punën me strategjitë efikase në mënyrë që të ruhen dhe ripërtërihen të gjitha vlerat e padiskutueshme mjedisore dhe natyrore të zonës së Shkodrës, si dhe të merren masa të menjëhershme për ruajtjen nga dëmtimi i mëtejshëm i këtyre vlerave.

Sipas specialistëve, ruajtja dhe ripërtëritja e këtyre zonave arrihet, duke u marrë të gjitha masat për mbrojtjen e vlerave ekologjike të zonave të dëmtuara nëpërmjet projekteve dhe programeve të veçanta nga institucionet që merren me ruajtjen dhe përmirësimin e mjedisit, duke monitoruar dhe ruajtur terrenet e pasura, duke ndaluar ndërhyrjet abuzive, duke eliminuar faktorët shkatërrues të mjedisit, duke krijuar një harmoni ndërmjet zhvillimit ekonomik dhe atij ambiental ,duke ruajtur impaktin ambiental dhe ngritur struktura administrative dhe ligjore që do të merren me këto pasuri të mrekullueshme. Marrja e gjithë këtyre masave do të bëjë që të gjitha vlerat mjedisore dhe natyrore të zonës së Shkodrës të futen në rrjedhën e shfrytëzimit nga fusha e turizmit, që do ti japë një zhvillim të shpejtë kësaj zone, e cila tani për tani njihet ende si një zonat më të varfra ekonomikisht, pavarësisht nga vlerat e mëdha mjedisore dhe natyrore që mbart në vetvete.