Ngjarjet tė cilat do tė pėrpiqem ti pėrshkruaj nė kėtė shkrim sikurse edhe ata tė cilėt i jetuan ato, janė reale. Emrat e vėrtetė tė tyre nuk janė tė rėndėsishėm nė vetvete, pasi nuk mendoj tė jenė fiksuar nė botimet apo almanakėt e veēantė tė ndojė akademie, si njerėzit mė tė rėndėsishėm tė vitit, dekadės apo shekullit, por ngjarjet me tė cilat u mpleks jeta e tyre, i bėjnė mė tė rėndėsishėm se titujt e porositur e tė shpallur nėpėr salla pompoze akademish e parlamentesh apo fondacionesh, tė lakmuara nga tė eturit pėr pushtet e lavdi.
Njė ndėr personazhet ėshtė mjeshtri plak orėndreqės N. Tufi.
Atė ditė pranvere tė 1997 sahatēiu i motēėm ishte ulur nė njė nga shkallėt e pallatit tė kulturės, me vėshtrimin tė mbėrthyer mbi akrepat e orės sė madhe tė kryeqytetit tė atdheut tim. Akrepat nuk kishin lėvizur nga vendi edhe pas llullės se katėrt tė duhanit. Zoti Tufi e pėrplasi lehtas ēibukun pas buzės sė shkallės dhe psherėtiu duke ndjekur me sy kalimtarėt qė gėlonin disa hapa mė poshtė mbi trotuar e qė nuk tregonin as mė tė vogėlin interes pėr orėn e akoma mė pak pėr plakun e ngulur nė krye tė shkallėve si i mbėrthyer pas pragut tė parė tė kolonadės gjatėsore tė pallatit.
Dikur, shumė vjet mė parė, kur sahatēiu tashmė plak nuk i kishte mbushur tė njėzetat, e ndjente veten tė nderuar e tė respektuar, madje tė rėndėsishėm pėr bashkėqytetarėt e tij.
"Ishte koha e Zogut",-i shkoi ndėr mend sahatēiut plak. "Dreqi e mori",- mallkoi me vete. "Koha e turkut, koha e nemses, koha e grekut tė parė, koha e Italisė sė parė, koha e shkjaut, koha e Nolit, koha e Zogut, koha e Enverit*! Jo, jo", - gati sa nuk thėrriti ai, -" koha nuk ėshtė e askujt. Tė gjithė jemi tė kohės, tė gjithė ishin tė kohės*; ajo I kullufiti tė gjithė*: edhe turkun edhe nemsen edhe shkjaun edhe talionin edhe priftin, matjonin ashtu si dhe gjinokastraliun. Ah, nė ato vite tė rinisė gjithshka ishte ndryshe".
Njerėzit kalonin rreth pazarit tė vjetėr, anash teqesė sė Rufaijve, ngrinin kokėn nė drejtim tė kullės sė sahatit pastaj kontrollonin orėt e tyre tė vogla pėr tu siguruar nėse ato ecnin mirė dhe jo rrallė i drejtoheshin djaloshit Tufi gjithė respekt pėr ta pyetur nėse ora ishte e saktė. Nė ato vite atij i drejtoheshin mė tepėr ata tė cilėt nuk kishin as orė xhepi shumė nė modė aso kohe- e as orė dore sikundėr patėn filluar tė mbanin disa tė rij.
A ėshtė mirė ora e madhe*? pyeste ndonjė kalimtar.
Ky sahati i madh sikur ėshtė gabim usta, - i thoshte njė tjetėr.
Jo, jo, tamam ėshtė, veēse ėshtė allafrėnga, - sqaronte sahatēiu i ri, jo pa njė farė krenarie.
Epo kjo pikė e zezė, - pėrgjigjej tjetri. Ja, hoxha po thėrret ezanin, pra ora ėshtė dymbėdhjetė, ndėrsa ky kodosh sahat na tregon gjashtė. Ujem, ujem, po na i bėjnė punėt. Nuk zumė njė herė karar.
Orėndreqėsi i ri vinte buzėn nė gaz, u shpjegonte me durim njerėzve ndryshimin dhe pjesa mė e madhe e tyre largohej pa e shprehur mendimin pėrsa i pėrket mėnyrės sė re tė matjes sė kohės qė po aplikohej nė tė gjithė mbretėrinė me urdhėr tė qeverisė.
Nga minareja e xhamisė, kulla e sė cilės rivalizonte me atė tė sahatit, hoxhėt i drejtoheshin Zotit nė vakte tė caktuara tė ditės, nė orare tė ngulitura thellė nė ndėrgjegjen e njerėzve.
Sa shkoi ora or ēun*? e pyeste pothuajse pėrditė njė nga qeleshepunuesit sapo hapte dyqanin.
Shtatė, shtatė fiks, - ia kthente ai, megjithėse e dinte se tjetri do tė mbetej i pakėnaqur nga pėrgjigjja e tij.
Kur shkoi shtatė or ēun*? Dielli ska njė sahat qė ėshtė ngritur. Pra njė sahati. Njė or ēun, njė. Cna bėri ky malok*! Hiqni ferexhetė, ēoini vajzat nė shkollė, shtyni orėn gjashtė sahat pėrpara*! Lahutevela*! mallkonte ai dhe hynte nė dyqan.
Djaloshi Tufi e kishte pėr zakon tė mos pėrzihej nė asnjė bisedė qė mund tė lidhej me problemet e qeverisė, por kur vinte puna pėr orėn, kishte filluar tė mbronte sistemin e ri tė matjes sė kohės pa e ditur as vetė pėrse e bėnte kėtė me aq zell. Vetė mbante njė orė xhepi "*omega*" me zinxhir prej floriri me tė cilėn lėvdohej, sa herė e nxirrte nga xhepi, duke thėnė*:*"*Eshtė zviceriane.*" Shumica e tė rijve qė mund tė mbanin njė orė, preferonin markat zviceriane, ndryshe nga tė moshuarit qė mburreshin duke nxjerrė nga xhepat e jelekėve tė qėndisur sahatėt prej sėrmi tė Stambollit qė kishin shėnuar ēastet mė tė lumtura tė viteve tė rinisė. Secili syresh sillte ndėr mend copėza jete tė gėzueshme, ēaste tė hareshme e tė pashlyeshme, duke lėmuar lehtas kapakėt e argjendtė tė sahatėve tė stampuar me arabeska enigmatike, si tė pėrkėdhelnin dashuritė e shkuara, mbėshtjellė nė tymnajėn e kohės sė kaluar. Sahatėt e tyre nuk ishin thjesht mekanizma pėr matjen e kohės. Nėn kapakun me ato arabeskat enigmatike, si nėn njė ferexhe apo prapa grillės sė njė penxhereje, rishfaqej syri i dėshiruar, buza e drithėruar, faqja e bėrė prush nga pasione tė ndrydhura e tė mbuluara. Ata sahatė nuk mund ta matnin ndryshe kohėn, nuk mund tė ndryshonin; e pėrse tė ndryshonin*? Avash de, pėrse tė nguteshin*?
Tė rijtė hidhnin vėshtrimin nxitimthi mbi fushėn drejtkėndėshe apo tė rrumbullakė tė orėve tė tyre tė dorės me njė lėvizje tė beftė tė parakrahut, duke shpejtuar hapin. Ecja e tyre gjithė gjallėri tė bėnte tė kuptoje se koha ishte flori. Atėherė shpejt, sa mė shpejt
Disa shkallė mė poshtė, kalimtarėt e shumtė tė asaj dite tė hershme pranvere nxitonin nė tė gjitha drejtimet. Orėndeqėsi i moshuar pėrpiqej tė gjente me mend ēorė mbanin ata qė parakalonin para tij disa metra mė tej. Ai I njihte pothuajse tė gjitha markat*; kishte riparuar sahatė Stambolli, pastaj orė zviceriane, mė vonė italiane e pas viteve pesėdhjetė, orė ruse. Tė parėt qė i sollėn kėto tė fundit ishin studentėt, - kujtoi orėndreqėsi plak. Ishin orė tė forta «*pobjedat*». Sot e kėsaj dite ata e masin kohėn me pobjedat, madje edhe kur nuk funksionojne mė, i ruajnė diku poshtė tė fshehura nė ndonjė sirtar tė mbushur gjithė pluhur pėr ti vėnė nė dorė sapo tė gjejnė ndonjė pjesė kėmbimi. Thellė nė shpirt ndjente njė zemėrim tė pėrzier me diēka shpėrthyese revoltuese, pa e ditur nga i buronte ajo ndjenjė.
"Si nuk mundėm tė ndėrtojmė njė orė tonėn, njė mekanizėm tė saktė, njė orė tė bukur, tė thjeshtė me njė emėr lumi, p.sh. «*Vjosa*» ose «*Buna*», apo me njė emėr mali, p.sh. «*Tomorri*» a «*Dajti*»*?
Shumė vjet mė parė ai kishte sajuar njė orė xhepi me pjesė tė ndryshme sahatėsh tė prishur, kishte shkruar me bojė kine «*Kruja, Made in Albania*» mbi fushėn e bardhė, ishte mburrur disa vjet me krijimin e tij, por njė ditė prej ditėsh e kishte flakur larg tij, e kishte pėrplasur pėrdhe me sa forcė kishte duke thėrritur*: «*Jo, nuk ėshtė shqipėtare, nuk ka asgjė shqipėtare nė tė*!*» dhe nuk ishte dukur nė dyqan pėr mė tepėr se njė javė.
Atė ditė pranvere njerėzit dukeshin tė vraponin nė mėnyrė kaotike nga tė gjitha drejtimet, megjithatė po tė tregoheshe pakėz i vėmendshėm vije re se dy ishin rrugėt kryesore nėpėr tė cilat nxitohej. Njėra, rruga e Durrėsit dhe tjetra, e Elbasanit. Nė fakt secila ėshtė vazhdim i tjetrės nga lindja nė perėndim apo nga perėndimi nė lindje. Hyrje dalje ose anasjelltas.
*"Po pse o Zot e bėre detin nė Durrės e Vlorė e na le as andej e as kėtej*?*",-pėrpiqej tė gjendte me mend i shkreti plak duke ndjekur me vėshtrimin e tij tė lodhur kalimtarėt e nxituar. *
"Ku shkojnė kėta njerėz*? Si atėherė*! .. Atėherė*?*! *"
* * *
Pranverė 1939.
"*Nga vjen tėrė kjo mori buratinėsh*?*",- kishte pyetur veten mjeshtėri Tufi i ulur nėn strehėn e teqesė sė Rufaijve, me vėshtrimin tė mbėrthyer te rreshtat e pafund tė ushtėrisė italiane.
"*Ku do gjejė bukė tėrė kjo lukuni*? Cti bėsh tėrė kėsaj hordhie? O Zot sa pak jemi*!",- kishte klithur ai gjithė zemėrim dhe kishte ngritur krahėt drejt qiellit porsi minareja qė ngrihej pranė tij, pastaj i kishte ulur ato duke zėnė kokėn me duar e duke filluar tė flasė me vete.*
"Ku janė trimat o Zot, ku janė*? Ku janė kosovarėt*? Ku janė Camėt*? Po Ulqinakėt*? Ah, po, Njė Ulqinak e kishte bėrė fora nė Durrės*". Lukunia nuk kishte tė sosur atė ditė. Mjeshtri Tufi ishte ngritur me mundim dhe ishte mbyllur nė dyqan mes sahatėve e orėve, me qepenin tė ulur, nė errėsirė. I ra ndėr mend tė kishte parė diku njė tablo, ku ushtari i mbramė dukej si njė milingonė. Ai kishte qėndruar gjatė para asaj tabloje pėr tė numėruar ushtarėt e pikturuar, por andej nga fundi ata ishin si mizat e lisit, tė pambarim, tė pakapshėm, tė padallueshėm dhe kishte hequr dorė. Edhe atė ditė pranvere 1939 ai ishte pėrpjekur tė llogariste sa buratinė me nga njė pendė nė ato kapelet e tyre qesharake kishin hyrė nė tokėn e tij, nga deti e nga qielli, ishte lodhur dhe vetėm pastaj ishte kujtuar tė dėgjonte radion. Gjysmė million bajoneta*! Tetė million bajoneta*! Vinceremo*! Duēe.
* * *
Nė sallonin e pritjeve tė vilės impozante "*Gli Cervi*", ish oficeri i ushtrisė sė Imperios Romane, Zoti Salvadore Piretti i gozhduar prej gati dhjetė vjetėsh nė njė kolltuk lėvizės elektronik e kishte mbėrthyer vėshtrimin e tij tė plakur mbi njė tablo tė mbėshtetur anash vatrės sė njė oxhaku antik stil barok, mbi tė cilin ishte varur portreti nė vaj i njė oficeri tė ri me gjoksin tė zbukuruar nga dekorata tė epokės fashiste tė luftės sė dytė botėrore. Disa metra prapa shpinės sė tij, me bėrrylin e majtė tė mbėshtetur mbi njė vitrinė eksponatesh etruske e objektesh tė rrallė tė qyteteve ilire tė Apollonisė, Butrintit e Amantias, i nipi ishte zhytur nė mendime me shikim e tij tė hutuar qė dukej tė ishte fiksuar nė nje pikė tė papėrcaktuar nė hapėsirė. Zoti Piretti e kishte kthyer prej kohėsh sallonin e tij tė pritjeve nė njė muze tė vėtetė, qė megjithėse ishte i vogėl , paraqitte goxha interes, si pėr koleksionistė njohės tė mirėfilltė ashtu dhe pėr miliarderė snobė e mediokėr, tė etur pėr tė ekpozuar nė sallonet e tyre tė sapoformuar objekte nga mė tė shtrenjtat. Tė ftuarit, sidomos kėta tė fundit qė propozonin shifra jo tė pakonsiderueshme, shifra tė cilat e kalonin shpeshherė vlerėn reale tė objekteve e bėnin tė zotin e vilės ta ndjente veten gjithmonė e mė tė rėndėsishėm.
Nipit tė tij, Silvio, oficer i marinės luftarake italiane i ishte dukur shumė i habitshėm interesimi i gjyshit tė tij pėr tė blerė medoemos njė tablo me njė emėr tė ēuditshėm*:*"*Plakat e Kėlcyrės*", por serioziteti dhe toni i prerė e urdhėrues i Zotit Salvadore Piretti nuk kishte lėnė asnjė vend pėr diskutim.
"Ajo tablo duhet tė vijė kėtu sado qė tė kushtojė",- kishte ulėritur ai me sa kishte nė kokė duke tėrhequr me nervozizėm levėn e kolltukut lėvizės pėr tė dalė nga salloni drejt ashensorit tė hollit tė hyrjes.
"*Pėrse tė jetė aq e rėndėsishme ajo tablo*? Kush tė jetė piktori*? Clidhje mund tė kishte ndėrmjet gjyshit tė tij dhe asaj tabloje*?*",- kishte pyetur veten oficeri i ri dhe ishte nisur menjėherė pėr Tiranė me avionin mė tė parė tė Alitalias.
Ish oficeri, gjysmė i paralizuar tashmė, po i afrohej centimetėr pas centimetri tablosė tė cilėn nipi kishte mundur t'a gjente pa ndonjė vėshtirėsi tė veēantė . Ai kishte paguar tetė milion lireta dhe ishte kthyer i kėnaqur qė mundi t'i plotėsonte dėshirėn gjyshit tė tij tė respektuar.
-Po, ja, ja ku jam, - klithi gjithė mllef, duke ngritur shkopin qė mbante anash kolltukut lėvizės nė drejtim tė njėrit prej ushtarakėve pa grada tė tablosė dhe koka iu var si e kėputur mbi gjoks.
-Benzinėn, thėrriti ai gjithė tėrbim, - benzinėn*!
Silvio Piretti mbeti i shtangur pėr njė ēast, pastaj bėri disa hapa gjithė ndrojtje nė drejtim tė plakut qė po dridhej i tėri me shkopin tė ngritur nė drejtim tė pikturės gati pėr tė goditur.
-Ckeni ndėrmend tė bėni gjysh*?*! Janė harxhuar tetė million lireta pėr tė blerė kėtė tablo.
Plaku u rrotullua befasishėm bashkė me kolltukun e tij dhe u gjend ballė pėr ballė me oficerin e ri.
-Kjo nuk ėshtė tablo*! Kjo pėlhurė e bojatisur ėshte turpi ynė*! Ky turp duhet zhdukur*! Duhet kthyer nė hi*!
-Cfarė turpi, pėr ēturp e keni fjalėn*? pyeti Silvio duke tundur kokėn nė mėnyrė mohuese pasi nuk e kishte as mė tė vogėlėn ide pėr ēfarė turpi mund tė bėhej fjalė.
-Turpi i mė tepėr se njė gjysėm shekulli mė parė, - tha ai gjithė pezm duke lėshuar njė ofshamė tė zgjatur dhe vėshtrimi i tij i tretur u fiksua pėrsėri te piktura.
-E vetmja gjė qė mėsova nga ato plaka,- vijoi ai pas pak, duke mbėshtetur shkopin mbi njėrėn nga plakat shamizeza tė tablosė - ėshtė se gjaku mund tė falet por jo turpi. Jo, jo*! pėrsėriti ai zemėrueshėm.
-Kėto plaka, - atij iu duk tė lėviznin drejt shkrepave tė pėrhimtėtė sfondit tė tablosė, prandaj nxitoi tė godiste rrėmbimthi me shkopin e tij me tė gjithė forcėn ,qė i kishte mbetur, mbi gjoksin e njėrės prej plakave tė Kėlcyrės, - kėto plaka janė njė brumė i ēuditshėm. Turpin thonė ato e lan vetėm gjaku, gjaku, vdekja, vdekja pra*!
Shkopi i paralitikut kishte pėrshkuar tej pėr tej gjoksin e plakės, ai e tėrhoqi atė me njė furi tė papėrmbajtur duke pritur tė vėrshonte gjaku i kuq nga jeleku i saj i zi i mbėrthyer me nje gajtan kuq e zi.
-Benzinėn*! urdhėroi nė mėnyrė tė prerė ai, pa e kthyer kokėn duke kundruar me vetėkėnaqėsi ēarjen e madhe tė shkaktuar mbi gjoksin e plakės.
* * *
Inxhinieri mekanik Ardian Tufi kishte gjithė ditėn qė sillej vėrdallė nė kėrkim tė gjyshit tė tij orėndreqės. Nuk e kishte gjetur as nė dyqan, as te kafeneja ku zakonisht pinte kafenė me ndonjė bashkėmoshatar e as prapa pallatit , te parku i vogėl ku mblidhej me disa pleq tė tjerė pėr tė bėrė njė dorė tavėll.
-E ke te vendi,- i kishte thėnė njė komshi dhe ai qe kujtuar mė nė fund se orėndreqėsi plak kishte zakon tė shkonte tė ulej nė tė njėjtin vend karshi sahatit tė madh tė Tiranės. Pak mė vonė Ardiani u gjend te qoshja e kolonadės sė fasadės sė pallatit tė kulturės.
-Kam gjithė ditėn qė tė kėrkoj e ti mė qėnke ngulur kėtu, - shprehu ai padurimin e tij sapo u gjend pranė plakut.
-Ja ku mė gjete mė nė fund, - iu pėrgjigj orėndreqėsi pa e prishur terezinė, i pėrqėndruar te akrepat e sahatit tė madh. -Hajde, ulu*! -shtoi ai menjėherė me atė zėrin e tij tė qetė dhe zgjati dorėn si tė donte tė shtrėngonte tė nipin tė ulej detyrimisht pranė tij.
Ardiani u ul pranė tij pa ditur nėse po e bėnte kėtė nga dėshira e tij pėr tu shplodhur paksa apo i detyruar nga dora e shtrirė e plakut.
-Ky sahat i dashur nip ka gati njė shekull qė mat kohėn, ka historinė tij ky sahat, ka brenda vetes edhe historinė e vendit tonė, sepse historia nuk shkruhet vetėm nėpėr libra, por kryesisht nė sahatė si ky qė pėr fat tė keq nuk kanė gojė tė rrėfejnė tė vėrtetėn, tė cilėn jo rrallė e deformojnė politikanėt
-Dėgjo tate, mua nuk mė duhen kėto. Unė jam nė pikė tė hallit e ti
-Edhe unė jam nė hall, prandaj dua tė tė tregoj njė nga historitė e kėtij sahati, - e ndėrpreu orėndreqėsi plak
-A nuk e kupton se jam nė hall*? Skam kohė pra, nuk mė pret puna, duhet tė nisem patjetėr pėr nė Vlorė.
-Nuk ke para pėr tė paguar biletėn*?
-Cpara*? Nuk mė duhen para, mė duhet emri dhe adresa e atij italianit qė mbajte nė dyqan gjatė kohės sė luftės, - tha i vendosur Ardiani.
Mjaftoi kjo fjalė pėr ti kujtuar plakut atė pasdite vjeshte tė 1943.
Ishte muzg, orėndreqėsi sapo kishte ulur qepenat e dyqanit tė tij tė tij tė vogėl, nė qoshen e pazarit tė vjetėr, nga ana e rrugės sė Dibrės, kur njė burrė rreth tė tridhjetave i veshur me uniformė oficeri, pa spaleta , trokiti lehas nė derė. Ishte njė oficer italian, i parruar, i pakrehur, i palarė. Nė kryeqytet si nė gjithė Shqipėrinė kishte qindra tė tillė qė vėrtiteshin rrugėve, pa spaleta, pa armė nė kėrkim tė njė strehe, pune a njė cope bukė. Nė fakt pas kapitullimit, njė numėr ushtarėsh e oficerėsh ishin larguar pėr nė atdheun e tyre, por muajt e fundit largimi nga Shqipėria ishte bėrė i pamundur pėr arsye tė bombardimeve nė det tė hapur nga ana e aviacionit tė forcave aleate apo gjermane kėshtu qė njė numėr i madh syresh kishte marrė malet, ishte organizuar nė batalionin partizan "Antonio Gramshi*" duke u futur nėn vartėsinė e komandės sė pėrgjithshme tė ushtėrisė Nacional-ēlirimtare tė komunistėve shqipėtarė, ndėrsa shumė tė tjerė tė lodhur nga lufta kishin gjetur strehė nė fshatrat e djegur pranė po atyre fshatarėve kundėr tė cilėve kishin luftuar.
-Urdhėroni,- i qe pėrgjigjur orėndreqėsi duke hapur derėn.
-Zotėri, kam njė orė tė mirė floriri. Eshtė njė "*longines*" shtatėmbėdhjetė gurė. Ju lutem mė jepni diēka pėr tė ngrėnė nė kėmbim tė orės,- tha ai dhe pas njė pauze i konfrontuar me vėshtrimin e ftohtė tė bashkėbizeduesit shtoi me njė vėshtrim lutės,- kam tri ditė pa futur gjė nė gojė Zotėri.
-Hyni brenda,- e ftoi tjetri bujarisht.
Oficeri i uritur hodhi sytė rreth e qark dyqanit, iu afrua tavolinės sė punės tė orėndreqėsit, hoqi orėn nga dora me njė farė keqardhjeje dhe e vendosi mbi njė cep tė tryezės. Mjeshtri vuri lupėn nė sy, e kontrolloi me kujdes dhe pastaj ia zgjati duke tundur kokėn nė mėnyrė mohuese*:
-Zotėri, ora juaj vlen tė paktėn pesė napolona flori e unė nuk mund ta mbaj pėr njė copė bukė.
-Ju lutem mbajeni, skam mė fuqi, sqėndroj dot nė kėmbė, mos mė lini tė vdes.
Koka e oficerit u var si tė ishte kėputur gjė qė kontrastoi thellė me muskujt e fuqishėm tė qafės e tė shpatullave. Drithėrima e zėrit tė tij e tingujt e pashpresė qė lėshoi ai si i mbyturi qė kapet pas ēka tė mundi pėr tė shpėtuar nuk mund tė tė linin indiferent. Orėndreqėsi Tufi e kapi pėr krahu duke i rrasur orėn nė xhepin e jashtėm tė palltos, e goditi lehtas nė shpatullat e tij tė gjėra dhe doli bashkė me tė nga dyqani.
-Hajt tė shkojmė tė hamė, - i tha ai me njė buzėqeshje tė lehtė qė ndriēoi fytyrėn e tij dhe tėrhoqi fort pas vetes derėn e dyqanit.
Pas asaj darke gjatė sėcilės orėndreqėsi dhe ish oficeri italian folėn pėr shumė gjėra me pėrjashtim tė politikės, ndėrmjet tyre filloi njė afrim, qė duke u rritur gjithnjė e mė shumė u kthye me kalimin e kohės nė njė miqėsi e cila do tė forcohej dita ditės, sidomos me ardhjen e ushtrisė gjermane e cila i kėrkonte kudo italianėt e mbetur, njė pjesė tė tė cilėve i mobilizonte pėr ti dėrguar nė frontin e lindjes, njė pjesė nė kampe pėrqėndrimi e njė numėr tė konsiderueshėm syresh i pushkatonte nė vend. Pėr mė se tre vjet Mario Mancini, ndonėse inxhinier xhenoje, jetoi e punoi bashkė me mjeshtėrin Tufi, i veshur me kostumin tradicional tiranas e me njė dokument identifikimi tė lėshuar nga bashkia nė emėr tė njė fshatari shqipėtar, si ēirak i orėndreqėsit. Kur u largua nga Shqipėria nė 1946 i la ustait tė tij nė shenjė kujtimi "*longines*"-in prej floriri dhe adresėn e familjes nė Itali pėr ndonjė vizitė tė mundshme nė tė ardhmen
-Pėrse tė duhet adresa e tij*?- pyeti plaku duke vrejtur vetullat.
-Si ēmė duhet*?*! Mė duhet pra, e kam vendosur, do tė iki. Kėtu nuk ka gjė nė terezi*!
-E kush do e sjellė nė terezi po ikėm*? Duhet ti japim kėtij vendi bir e jo vetėm ti kėrkojmė.
-Pak i dhamė pėr njė gjysmė shekulli*? E ēu bė*? Na shkuan tė gjitha pėr dhjamė qeni*! Tė gjithė ata qė hypin nė krye e kujtojnė kėtė tokė ēiflig tė tyre, e kujtojnė dashin e tyre dhe e shkojnė nė hell pėr ti ndukur e brejtur edhe fijen e fundit tė mishit. E unė sjam nga ata qė ulen nė atė sofėr. Kurrė, dėgjon ētė them, kurrė*! - turfulloi idhnueshėm inxhinieri i ri.
-Mos mė ngatėrro me politikė*! urdhėroi ftohtė plaku, dhe pėr ti ndyshuar tonin bisedės shtoi me dashamirėsi,- jam njeri pa shkollė e nuk merrem me tė tilla stėrhollime, por ama Frashėrllijtė, Qemalėt e Buletinėt i dhanė kėsaj toke jo vetėm pasurinė, por edhe jetėn e tyre pa kėrkuar gjė prej gjėje.
-Dhe pastaj vdiqėn nė mjerim larg Shqipėrisė, sepse ata qė zėnė kolltuqet janė gati qė pėr njė kacidhe ta flakin kėtė vend nė koritėn e qenve qė i ndėrsehen kėsaj toke pėr shekuj me radhė. Unė nuk rri mė kėtu. Turpi le tu mbetet atyre. Tani mė jep adresėn e italianit*! Ai me siguri do tė mė ndihmojė,- foli gjithė mllef e i vendosur i nipi, - unė kam vetėm njė jetė, nuk kam dy*: njė pėr atdheun e njė pėr vete. Dua tė jetoj, nuk kam ndėrmend tė zvarritem drejt varrit pėr tu lėnė pasardhėsve borxh faturėn e varrimit, - pėrshkroi ai vizionin dėshpėrues tė sė arthmes pas njė pauze tė shkurtėr.
-Nuk ke faj jo, faqja tregon ēpėrtypin dhėmbėt e ara farėn qė ėshtė mbjellur. Pėr 50 vjet me radhė u mboll dashuria pėr partinė e tani qė ajo plasi si fluskė sapuni, nuk duhen shumė mend pėr tė kuptuar se ēfarė do tė mbushė nė vend tė saj shpirtin e mendjen e njerėzve.
-Oh, gjysh, gjysh, nuk do ta kuptosh kurrė ,- ēfyu dhe njė herė dufin e tij inxhinieri.
Biseda e tyre nuk mbaroi me aq, ajo vazhdoi gjatė derisa mė nė fund inxhinieri i ri shėnoi adresėn e kėrkuar nė njė copė letėr, ndėrkohė qė usta Tufi i zgjati edhe orėn prej floriri tė cilėn nuk e kishte hequr nga dora qysh me largimin e italianit.
* * *
-U vonove shumė,- e qėrtoi jo pa njė ndjenjė shqetėsimi e dashura e tij qė e priste pranė stadiumit "*Selman Stėrmasi*" dhe ata nxituan tė marrin autobuzin e linjės Tiranė Vlorė.
Autobuzit iu desh kohė tė dilte nga kryeqyteti, nėpėr rrugėt e tė cilit turma tė ndėrkryera njerėzish thėrritnin, shanin dhe kėrkonin para e dorėheqje qeverie, pa kursyer gjithfarė kėrcėnimesh e thirrjesh pėr revansh, pėr vdekje e pėr varje nė litar. Autobuzi doli nga Tirana i shoqėruar herė pas here nga krisma e batare automatikėsh tė njė marke me emėr tė pėrgjysmuar.
-Krismat dhe bataretė shoqėrojnė nė krahinėn time gėzimet e mėdha si lindjet e dasmat,- i pėshpėriti me pėrkėdheli nė vesh e dashura e tij.
-Arkivolet e trimave gjithashtu,- ia ktheu ai pa u menduar si tė ishte njė automat dhe u pendua pėr pėrgjigjjen e tij ogurzezė.
-Ne sjemi nisur pėr nė luftė e sjemi as trima,- u ngut tė thoshte ajo si tė donte tė pėrjashtonte ēdo lidhje tė mundshme ndėrmjet arkivolit e trupit tė saj.
-Vetėm arkivolet e trimave tė rėnė nė luftė shoqėrohen me batare, - sqaroi ajo, mė tepėr pėr tė bindur veten se udhėtimi qė po ndėrmerrnin ata ishte pa ndonjė rrezik tė madh, sesa pėr ti shpjeguar traditat krahinore tė dashurit tė saj,- ndėrsa ne jemi nisur
-Pėr nė dasmė,- plotėsoi Ardiani duke vėnė buzėn nė gaz.
* * *
Iliaz Xharai, i ulur galiē nė karrocerinė e njė kamioni, me kokėn e mbėshtetur mbi pėllėmbėt e duarve e me bėrrylat mbi gjunjė, i zhytur nė mendime, pėrpiqej me vėshtirėsi herė pas here tė ndiqte bisedat zemėrake e pa bosht tė pasagjerėve tė paktė tė kamionit qė mezi i ngjitej malores gjithė gropa duke troshitur ngarkesėn e dėshpėruar qė mbartte me vete. Kur ishte nisur pėr nė Vlorė, karroceria e kamionit ishte mbushur plot e pėrplot saqė nuk kishte ku tė hidhje kokrrėn e mollės, por gjatė rrugės kishin zbritur mė tepėr se dy tė tretat e pasagjerėve tė saj. Tė gjithė sa kishin mbetur ishin krahinarė. Njeri syresh, njė burrė rreth tė gjashtėdhjetave mbante nė kokė njė qylaf tipik labi, njė palė qillota shajaku tė zeza e njė gunė tė dhirtė, tė vjetėruar, tė stėrmadhe qė i jepte njė pamje tė rėndė e autoritare*; nė kėmbė kishte veshur njė palė ēorape leshi tė zbukuruara me motive gjeometrike futur nė njė palė opinga meshini tė zi. Tė tjerėt nuk kishin asgjė labe*: nė kėmbėt e tyre atlete "*Nike*" ose "*Adidas*", pantallona "Jeans", pulovra tė stampuar me lajle lule , trupat e tyre tė mbėshtjellė me xhupa tė gjithėfarėsoj markash europiane. Fytyrat e tyre dukeshin jo vetėm tė brengosura, por edhe tė egėrsuara. Biseda e nisur prej ndonjėrit, kthehej shpejt nė njė lloj diskutimi tė nxehtė, plot tension*; presioni i fjalėve tė lėshuara, nga dufi i papėrmbajtshėm, mbi ndėrgjegjjet e tyre bėhej i padurueshėm e pėr pasojė shpėrthenin sharje nga mė tė ndryshmet qė do i linin vendin ndonjė sherri tė vėrtetė sikur tė mos ndėrhynte plaku me gunėn e tij hijerėndė qė ngjallte frikė e respekt.
-Kodoshi i Manajve na e ka fajin. Ai qėn bir qėni u bė sebep,- ia pat gjithė mllef njėri nga tė rijtė.
-O po na pėlqeu thuaj, - ia priti njė tjetėr. Ver pesė e merr dhjetė. As punė as zanat. Ku ka mė mirė*? Investim o vlla, si nė Europė, - u tall njė zeshkan i ulur pranė plakut.
-Europė e sat ėme*!- erdhi njė zė nga qoshi i karrocerisė.
-Ime ėmė ėshtė bėrė njėsh me shatin e nuk ka hapur dyqan nė Europė, u pėrgjigj zeshkani.
-Qepe ti rrufjan, lėre rehat miletin*! Sekush ka hallet e veta, - e qėrtoi plaku.
-E ēhalle o Xha Braho*?*! Na ka shkuar thika nė palcė. Punova si kalė dy vjet nė Greqi dhe tėrė ajo para, ai mund, ajo djersė, ai gjak na shkoi pėr dhjamė qėni*!- foli dikush nga ana tjetėr.
-Kur ke njė qėn nė krye tė shtetit, pėr dhjamė qėni do tė shkojnė punėt,- u hodh e tha njė faqekuq i mbėshtetur te kabina e kamionit.
-Qepe ti zagar*! Tya nuk tė dhimbsen paratė, tyj tė dhimbset kryetarllėku i tėt eti, - ia priti njė tjetėr.
-Po qe fjala pėr tim atė, kur ishte ai kryetar, tė gjithė e kishin njė copė koromane e nuk bridhnin hyzmeqarė rrugėve tė botės e as motrat e nėnat nuk i zunė nė valle dyerve tė kuplarave, - ia ktheu faqekuqi.
-Ashtu, ashtu ėshtė, ke hak, tė gjithė e kishim nga njė copė koromane, se yt atė, shtatė ditė java, tetė shkonte nė hell, - e qesėndisi njė vajzė e re.
-Im atė nuk e hante vetė, por kur vinin shokėt e partisė, njė ēikė kėrmė do tua vinte pėrpara de*,siē e do zakoni ! - e ngriti tonin faqekuqi.
-Tė bėfsha shokėt e partisė*! nuk iu durua mė njė tjetri.
-Tė bėfsha Salėn me gjithė larot e tij*! shau gjithė zemėrim faqekuqi ndėrkohė qė tjetri iu sul pėr ta goditur.
Plaku me gunėn e dhirtė brofi nė kėmbė dhe u gjend mes dy tė rijve qė filluan tė kacafyten. Bashkė me tė u afruan dhe dy, tre tė tjerė pėr tė shuar sherrin e nisur.
-Urtė, rrini urtė se pėr Abas Ali do ua pres, pėr nur tAllahut do ua pres, pizevengė*! Doni tė hani njėri-tjetrin pėr shokėt e partisė, pėr Salėn e pėr Lalėn. Shihni hallin qė u ka zėnė qerratej e lėreni politikėn*! Isaf de*! thėrriti kėrcėnueshėm plaku duke i ndarė dy tė rijtė.
Dy djemtė u veēuan secili nė njė nga qoshet mė tė skajshme tė karrocerisė ndėrkohė qė kamioni po zbriste qafėn e malit.
-Turp pėr Abas Ali, turp*! -tha sė fundi plaku duke nxjerrė nga xhepi i gunės kutinė e duhanit. Dikush i ofroi njė «*Malboro*» dhe plaku e futi pėrsėri nė xhep kutinė e tij, ndezi cigaren e ofruar, lėshoi njė shtėllungė tymi dhe pėrsėriti gjithė mėrzi*: - Turp*!
-Po ja o xha Braho, ai e nisi. Pse tė ma shajė Salėn*? Mė pėrpara nuk guxonim tė hapnim gojėn, se ta ngjeshnin njė dhjetshe pėr agjitacion e propagandė e po tė na shkonte ndėr mend tė shihnim njė ēikė botė, na hante dreqi me kuē e me maē si armiq tė popullit. Pesė shtėpi tė fshatit tonė i shoi ai qėn Enver.
-Qėn e zagar ėshtė Sala yt e si zagar do ta varim, se po i vjen dita. Ja ke pėr ta parė, - ia nisi sėrisht faqekuqi.
-Qepe se pėr nur tAllahut tė hėngri dreqi, zabėrhan e bir zabėrhani, - iu hakėrrua plaku qė tashmė e kishte humbur durimin. Fshatit tonė nuk i dha gjė as Enveri, as Sala, as i ati i Salės e as ai qė do tė vijė pas Salės. Mblidhni mendjen nė kokė*! i pari na i mori tė gjitha me ligj, i dyti me hile, me huamarrėse e piramida. Dikush futi nė to gjithė ēkishte fituar me mund, me djersė e gjak, nė Greqi a gjetkė, dikush shiti bagėti e katandi a dreqi e di ēfarė dhe ja mbetėm tė gjithė me gisht nė gojė*! pėrfundoi plaku gjithė zemėrim.
-E pra, mbetėm me gisht nė gojė. Cdo tė hamė, ēdo tė bėjmė*? shtroi pyetjen mė thelbėsore njė pasagjer i strukur nga fundi I karrocerisė tė cilit deri nė atė moment nuk i ishte dėgjuar fare zėri.
Gjithė vėshtrimet u ngulėn mbi atė qė mė nė fund kishte guxuar tė thoshte me zė tė lartė pyetjen e vetme qė pėrsėriste nė heshtje secili prej tyre. Njė qetėsi e frikshme pllakosi karrocerinė e kamionit. Koha* u duk tė kishte ndaluar pėr njė ēast.
-Ore, nuk do tė rrimė tė vdesim. T'u biem magazinave tė rezervave tė shtetit, - u hodh e tha si tė ishte gjėja mė e natyrshme njė burrė rreth tė tridhjetave.
-Pse tu biem o Sheme*? Ti vetė je magazinieri, ēelsat i ke ti, hapi magazinat e me kaq i japim fund, - ndėrhyri zeshkani.
-Jo more, e pastaj ta ha unė, - u pėrgjigj Shemja.
-Cka qenė pėr tė ngrėnė, e ke ngrėnė, po thuaj qė ke hallin tė marrim ne nga njė thes pėr tė mbuluar kamjonat qė ke vjedhur zotrote, - ndėrhyri pėr herė tė parė Iliaz Xharai.
-Ju Xharajtė jeni me erz, ju nuk thyeni magazina, po pyet mė mirė Shegushen se tė tregon ajo kush i plaēkiti magazinat e italianėve nė 1943.
-Mbylle e mos mė pėrmend nėnėn mua*! Laje mirė gojėn kur tė pėrmendėsh emrin e saj, se ne nuk i kemi dalė njeriu jallan shahit, pėr ta kalbur nė burg, siē bėri yt atė.
-Ashtu, ashtu ėshtė, ama nė fisin tonė mbase kemi shitur ndonjė ēikė djathė, gjizė apo raki, por jo njerėz. Tre burra pėr njė gomar i shiti jot gjyshe, pyete, pyete tėt ėmė se tė tregon ajo.
-More, keni lojtur tė gjithė sot, - e ngriti zėrin plaku.
-Po ēmos tė lozim o xha Braho*?*! I humbėm tė gjitha. Sherr do tė bėjmė tani, ētė bėjmė tjetėr*? Nuk thonė kot fukarallėk maskarallėk. Zotrote e ke nė rregull se vu markat nga Gjermania, edhe nė humbe, humbe vetėm 500 DM, po ne tė tjerėt ēdo tė bėjmė*? E mori fjalėn dikush tjetėr nga fillimi i karrocerisė.
-Tu biem magazinave, skemi ēbėjmė tjetėr, - propozoi sėrish magazinier Shemja.
-Unė pėr vete do tė iki, do tė shkoj nė Itali. Kam njė shok tė shkollės qė ka shkuar aty qė me eksodin. Eshtė rregulluar pėr bukuri. Ka edhe veturė. Eshtė bėrė bos i vėrtetė.
-E me se do tė shkosh*? Ku do ta gjesh vizėn*?
-Me para do ta gjej. Do tė mbledh ēkam e ēnuk kam e fap nė anije nė Vlorė, mos do rri tė ha ndonjė plumb kėtu? Ata malokėt e Salės po i armatosin.
-Nga e more vesh ti qė po i armatosin*? Kush tė tha*?- pyeti Iliazi.
-Crėndėsi ka kush i tha*? Maloku po i armatos tė tijtė, po edhe ne ama nuk do tė rrimė duarkryq. Malokėt e Salės me pushkė, ne me top*! ndėrhyri menjėherė faqekuqi.
-Ore bukurosh, trim i madh zotrote*! Po kė do tė qėllosh me top ti*? Vėllezėrit*? Jo, djem, jo, na vunė njė herė tė vritemi vėllai me vėllanė. Nuk ma do mendja tė na fusin prapė nė sherr. Kėshtu thotė kjo rradakja ime, ja kėshtu. Nuk ka toskė e gegė. Pesėdhjetė vjet i harruam kėto ndarje e ja na del njė pizeveng qė kėrkon tė hamė kokėn e njėri-tjetrit. Nė vazhdofshim ti bėjmė varrin shoshoqit, qari ėshtė i atyre qė duan tė na pėrlajnė, tė na shuajnė njė herė e pėrgjithmonė nga faqja e dheut. Pėr pesėqind vjet nuk na shuan dot e ja tani po shuajmė veten pėr pesė para tė qelbura. Ta dini nga unė se ai qė ngre dorė kundėr shqipėtarit, nuk ėshtė shqipėtar e ju thoni si tė doni, - pėrfundoi xha Braho.
-Pėr hesapin tim, tė drejtė ke, sherrin na e kanė futur gjithmonė tė huajt e ne si ēilimij u kemi besuar, i kemi bėrė vėllezėr, i kemi vėnė nė krye, nė vend tė babait e kėta na bėnė tia mbathim tani nga sytė kėmbėt, mė keq se ēifutėt nė shkretėtirė, - aprovoi djali i ulur pranė tij.
-Ashtu ėshtė mor bir, por ama ēifutėt i ndiqte Firauni, po ne kush po na ndjek*?
-Edhe ne Firauni, ėshtė mbushur vendi gjithė firaunė. Se mos i dinim ne kėto piramidat. Tė huajt na i sollėn e tani duan edhe tė na japin mend.
-Ore skuqej vajza kur i hidhje synė e sot tė zbulon bythėn mu nė mes tė Tiranės. Nė Vlorė mezi presin tė nisen matanė pėr tė hapur dyqanin e ca tė tjerė shesin llo-j lloj pisllėqesh e fshatarėt po mbjellin kanabis nė vend tė bukės sė gojės
-Ctė bėjnė njerėzit e shkretė duan tė jetojnė, - e ndėrpreu menjėherė shoku qė kishte pranė si tė mos tė donte tė dėgjonte mė ato mėnxyra.
Bisedat ndėrpriteshin herė pas here e ndizeshin pėrsėri, pėr tė kaluar nė nervozizėm, nė sharje ndaj njėri-tjetrit, ndaj pesėdhjet vjetėve tė humbura, ndaj partive politike e udhėheqėsve tė tyre. Tė paktėn tani mund ta shfrynin dufin e tyre pa patur frikė, por nuk dinin si do i bėhej sė ardhmes*? Leitmotivi i pasigurisė turbullonte mendjet e tyre tė lodhura, plagoste gjithnjė e mė rėndė zemrat e tyre tė vrara.*"Si do tė na vejė halli*? Ku do ta pėrplasim kokėn*?", ishte pyetja pa pėrgjigjje nė buzėt e kujtdo.
Pėr sa i pėrket Iliaz Xharait, ai e kishte mbledhur mendjen top. Gjatė gjithė rrugės, edhe kur kishte marrė pjesė nė kuvendimet e tendosura, pa krye e pa fund, mendjen e kishte te ish pronari i ēantės sė tij, e cila e kishte shoqėruar qė nga fėminia e deri atė ditė qė hoqi dorė nga arsimi. Ajo ēantė ishte ēelėsi i vetėm i zgjidhjes sė problemit.
Sapo kishte hyrė nė shtėpi dy ditė mė parė, pa u ulur mirė nė sofėr, ndėrsa e ėma po i vinte pėrpara ēanakun me fasule, ai ndezi njė cigare dhe pa e parė nė sy i tha*:
-Mbaruam nėnė*! Paratė ikėn*!
-Si ikėn*? Cdomethėnė kjo*? I humbe*? Ti vodhi njeri*?- nxitoi ta pyeste e shqetėsuar ajo dhe u ul pėr tė ruajtur ekuilibrin.
-Falimentuan firmat, mbaruam.
-Si falimentuan*? Cdomethėnė kjo*? ngriti zėrin plaka gjithė padurim.
-Si tė ta them*? Kapitulluan firmat, ja kjo ėshtė e tėra,- u pėrpoq tė ruante gjakftohtėsinė i biri.
-Epo aq mė mirė,- tha e lehtėsuar gruaja plakė.
-Si moj nėnė aq mė mirė*? Ti nuk e kupton se
-Aq mė mirė Laze*! kur falimentoi Italia nė 1943 ne u mbushėm me miell zero, makarona e sheqer, more edhe kafe me thes,- e ndėrpreu ajo.
-Po jo moj nėnė nuk ėshtė ashtu kjo punė.
-E pse sna qėnka ashtu*? A falimentuan, pra kapitulluan*? Domethėnė skanė mė fuqi. Aq mė mirė.
-Jo fuqi, jo. Nuk kanė mė para. Thonė se i nxorrėn jashtė shtetit. Ja kėshtu. Nuk mallkojnė kot "*ta pafsha mallin para*", ne e bėmė para dhe ja tani mbetėm me gisht nė gojė. Duhet tė bėjmė derman nėnė. Duhet tė ikim*!
-Tė ikim*?*! E ku tė shkojmė*?
-Nė Europė, ku gjetkė*? Nė Amerikė, ku tė jetė, sa mė larg qė kėtej.
-Nė Europė*?*! Nė Amerikė*?*! Nuk e sheh, e kanė shtruar pėr ne.. Po tė ishin aq mirė nė atė Europėn tėnde, nuk do tė na ishin sulur kaq e kaq herė me ato taborret e tyre si mizė e lisit. Ti ke bėrė shkollė, por ca gjėra i di mė mirė plaka. Kėtu, vetėm kėtu nė kėto skėrka kemi qenė denbabaden e kemi rrojtur jo keq. Pa bukė nuk kemi mbetur e nuk u katandisėm kurrė tė bredhim me trastė nė krah pėr njė copė bukė. Mbase nuk i mban mend se ishe i vogėl nė ato kohėra, po kjo gėrdalla plakė nuk i harron grekėt kur vėrshuan nė viset tona e jepnin gjithshka pėr njė copė bukė, pėr njė grusht miell. Flori, njė grusht flori pėr jė grusht miell jepnin.
-Po nėnė, por ne nuk kemi mė asgjė, as teneqe e jo mė flori. Ne kemi vetėm krahėt tona, por kėtu edhe ato nuk i do njeri. Ndoshta i shesim andej nga Europa, - kėmbėnguli I biri.
-Mos u gėnje bir*! Krahėt e tu duhen vetėm kėtu. Andej do tė tė marrin erzin, do tė tė vėnė tu fshish haletė e tyre, tu bėsh ēdo lloj pune, mė keq se njė kafshė pa emėr, pa namuz.
-Ashtu ėshtė nėnė, ke tė drejtė. Andej do tė punoj si njė kafshė, biles mė keq se njė kafshė, por do tė rroj si njeri, ndėrsa kėtu ndonėse zot nė truallin tim, po jetoj mė keq se skllav, mė keq se njė shtazė. A nuk e shikon se si u rrjedhin paratė lumė komshijve tanė*? Si i vinė markat e dollarėt xha Brahos*? Tė shkojmė ca vite andej, tė vemė ca para e pastaj tė rregullojmė punėt tona kėtu. Ti i ke bėrė ca tė mira, i ke mbajtur me bukė ca italianė. Ata ose nėmos ata, fėmijėt e tyre do tė na ndihmojnė.
-Po, ashtu ėshtė, i kam mbajtur me bukė, por buka nuk i pėrmendet kujt. Sa mė pak tė vlejė ai tė cilit i bėn nder, aq mė i madh ėshtė nderi yt. Mos i pėrmend kujt nderin e bėrė, e mos e harro kurrė tė keqen qė tė kanė bėrė*; pastaj ajo puna e italianėve ėshtė shumė e koklavitur. Vėrtet i mbajta me bukė, por edhe ata punuan.
-Sidoqoftė, ti me gjyshin e gjyshen i mbajtėt, i shpėtuat nga gjermani, apo jo*?
-Po bir, por pastaj i kėmbeva me njė gomar nė pazarin e Kėlcyrės,- iu pėrgjigj plaka duke sjellė ndėr mend atė fillim tė verės sė 1943.
* * *
Forcat italiane kishin organizuar njė operacion tė rėndėsishėm spastrimi ndaj reparteve partizane e atyre balliste, tė cilat ndėrmerrnin shpesh por veēmas veprime rezistence e mė rrallė sulmuese, tė mbėshtetura nga popullata nė tė gjithė territorin shqipėtar. Fshati I tyre po bombardohej pėr tė dytėn ditė me radhė, megjithatė italianėt nuk po mund tė pėrparonin. Terreni i thyer malor nuk i favorizonte lėvizjet e tyre, ndėrsa luftėtarėt e rezistencės tė cilėt e njihnin vendin me pėllėmbė e kishin bllokuar ushtrinė italiane ne pozicionet e saj anash xhadesė sė vetme qė pėrshkonte krahinėn. Asnjėra nga palėt nuk po shkėpuste dot njė pėllėmbė nga pozicioni i tjetrės e megithatė zona quhej e liruar nga pushtuesi, ndonėse ai nuk ndodhej mė larg se njė qitje pushke nga fshati. Fshati nuk dorėzohej. Ushtria pushtuese qėndronte pėrtej dy pėrrejve malorė nė anė tė xhadesė ku kishte ndėrtuar fortifikimet e saj dhe mė tutje magazinat. Dukej sikur ajo gjėndje do tė vazhdonte pėrjetėsisht, por kapitullimi i dha fund gjėndjes sė fshatrrethimit. Qė tė nesėrmen njė grup fshatarėsh u paraqit te komanda dhe mori nė dorėzim gjithshka qė i pėrkiste ushtėrisė. Mė vonė i gjithė fshati u lėshua mbi depot pėrtej xhadesė. Secili prej fshatarėve dilte nga depot e armatimit ngarkuar me pushkė e municione. Kush kishte akoma ndonjė mushkė apo gomar, nuk mungoi ta ngarkonte rėndė kafshėn e gjorė me gjithshka qė i zinte syri apo dora. Dikush tėrhoqi me mundim tė madh njė top dhe e vendosi nė krye tė lėmit tė tij, njė tjetėr, i mbushi qilarėt me miell, sheqer, makarona e konserva. Ishte njė ndarje e plaēkės sė luftės, pa rregull, pa marrėveshje e ligje, qė nuk nxorri as edhe mė tė voglin problem pėr fshatin. Problemi i vėrtetė dhe objekti i diskutimeve mė tė ashpra e tė acaruara si dhe i mos marrėveshjeve pa fund u bė ndarja e ushtarėve tė mbetur.
-Jo more, ti dashke vetėm djem tė rij*! Po tė moshuarit e tė sėmurėt kujt do tia lemė*?- hidhej ndonjėri
-Le tė ikin ku tė duan*! Kush i grishi*? pėrgjigjej tjetri indiferent.
-Sėshtė ashtu jo, se mos erdhėn me dėshirėn e tyre. Ai xhuxhi mustaqelli e ajo kokė-lopa, Duēja, i degėdisi kėtej pėr tė lėnė kockat, - ndėrhynte dikush tjetėr.
-I degėdisi kush i degėdisi, smė hyn nė punė. Shtėpitė na i dogjėn kėta e unė do tė marr ata qė janė nė gjendje pėr punė. Me se do ti transportoj gurėt e qerestenė*? Ma vranė gomarin. Cpunė u prishte gomari im*? Mė lanė pa hajvan, hajvanėt e dreqit*! Tani o burra, ti futen punės.
-Qė ke tė drejtė, tė drejtė ke, por ku ti lėsh kėta tė tjerėt*? Tė ngordhin rrugėve*? Na vret Zoti nė i lėnēim rrugėve. Ti marrim nė vatrat tona. Do tu japim tė hanė e tė pinė ētė kemi, por edhe do tė punojnė baraz me ne, - propozoi njėri nga djemtė e fshatit.
U deshėn disa ditė qė ushtarėt e oficerėt e mbetur tė shpėrndahen nėpėr familjet e fshatit. Ata uleshin nė sofėr bashkė me fshatarėt, ngriheshin nė mėngjes me ta pėr tė ndrequr gjithshka kishin shkatėrruar ditė mė parė me predhat e tyre, apo pėr tu marrė me lloj-lloj punėsh tė stinės. Pas disa javėsh, pothuajse i gjithė fshati po fliste italisht.
-Kot u vratė e u cfilitėt, - pat thėnė njė nga ushtarėt italianė ato ditė. Nuk ju pushtuam dot me tankse e me topa e ja ku ju bėmė tė flisni italisht pėr pakė javė nė paqe.
-Pikės i ke rėnė,- ne shqipėtarėve na ka ngrėnė mė shumė paqja se lufta, - i qe pėrgjigjur i zoti i shtėpisė.
Ato ditė edhe familja Xharai kishte pranuar nė shtėpi dy ushtarė tė rij dhe oficerin e batalionit, njė burrė rreth tė njėzetepesave.
-Eh, kur nuk gjetėm njė gjeneral*! Shkrumb e hi tė ma kishin bėrė shtėpinė, veē tė kisha njė gjeneral nėn hyqėm, - kishte thėnė komshiu i Xharajve duke parė me zili oficerin qė ngrihej herėt nė mėngjes tė lante dhėmbėt me njė furēė nė fund tė oborrit pranė musllukut. Ai iu kishte ofruar Xharajve dy thasė makarona nė kėmbim tė oficerit, por plaka i qe pėrgjigjur*: "e ke me hile zotrote, kush e di se sa fiton me tė kur mė jep mua dy thasė*" dhe me kaq ishte mbyllur pazarllėku.
Fshatarėt dhe italianėt filluan pak nga pak ta ndjenin veten tė kėnaqur me njėri-tjetin, por njė ngjarje nė fshatin fqinj krijoi pėrsėri njė lloj pėrgjimi e dyshimi reciprok. Njė fshatare e moshuar tė cilės ia kishin vrarė burrin italianėt, nuk kishte dashur tė pranonte asnjė nga robėrit, por kryepleqėsia e kishte shtrėnguar tė pranonte nje komandant te madh. Labja e kishte futur nė shtėpi dhe e kishte mbajtur pėrbukuri, por zotėria e tij i ishte qepur sė bijės dhe labja i kishte rėnė me sėpatė nė kokė. Ky lajm i pėrhapur me shpejtėsi rrufeje u bė sebep pėr atė mur dyshimi, pėrgjimi e mosbesimi ndėrmjet tė dy palėve.
-Dėgjo mirė more zotėri*! i ishte drejtuar kėrcėnueshėm plaka e Xharajve oficerit italian ndėrsa po hanin drekė.
-Urdhėroni zonjė.
-Tė pėlqen gjella e buka jonė*?
-Si urdhėroni zonjė. Janė shumė tė mira,- gėnjeu italiani qė mezi po shtynte gjellėn e yndyrshme dhe bukėn e zezė tė pjekur nė saē.
-Ashtu janė me tė vertetė, por mos harro se erdhe kėtu pėr tė na vrarė e grabitur. Na vrave, na dogje shtėpinė, na shove mallin e katandinė e ne po tė mbajmė si njeriun tonė. Tė pėlqen kjo*?
-Si urdhėroni zonjė. Ashtu ėshtė, keni tė drejtė,- pohoi oficeri.
-Atėherė, ha e pi e zullum mos bė. Tė tėra i kemi hedhur pas kurrizi, por po ngrite sytė nga vajzat tona, paēe pėr derra do tė tė grij, ja, ja me kėto duar, - iu hakėrrua plaka duke i zgjatur gishtat e lashtė eshtakė, si ēatallė, drejt gurmazit tė tij.
Plaku i Xharajve dhe i biri (I ati i Iliazit) dilnin me oficerin qė nė mėngjes nga shtėpia gjysmė e rrėnuar pėr tė shkuar diku poshtė fshatit, rrėzė njė pėrroi ku kishin gjetur njė damar shkėmbor tė pėrshtatshėm pėr rrasat e nevojshme qė duheshin pėr meremetimin e ēatisė dhe gurė pėr muret e dėmtuara nga predhat. Oficeri kishte piketuar vendet ku duhej vendosur eksplozivi, ndėrsa plaku me ushtarėt e tė birin hapnin me ndihmėn e qysqive dhe daltave ca tė quajtura furnela, nė thellėsi tė shkėmbit, tė cilat oficeri i mbushi me barutin e nxjerrė prej predhave tė artilerisė, i taposi me njė lloj argjili qė fshatarėt e quanin llatare, duke lėnė jashtė rreth njė metėr fitil. Ditėn e shpėrthimit, gėzimi ishte i papėrshkrueshėm. Materiali i prodhuar mjaftonte pėr njė kėshtjellė e jo mė pėr shtėpinė e vogėl tė Xharajve, por mė pas plaku filloi tė pezmatohej kur pa gjithė materialin qė duhej transportuar. Si do ti transportonte gjithė ato rrasa pėr ēatinė*? Po gurėt e rėndė*? Po qerestenė*? Mushkėn qė kishte pasur ia kishte marrė ushtria italiane dhe nė kėmbim i kishte dhėnė njė copė letėr, por tashmė ajo letėr nuk vlente mė pėr asgjė.
-Ngarkoi qentė*! Ata ta prishėn shtėpinė, ata ta ngrenė*!- i kishte thėnė njė bashkėfshatar.
-Jo, pėr Abaz Ali*! Do tė thonė nesėr qė i bėmė hajvanė, do tė na qeshė bota e nuk do tė na e dinė pėr faleminderit, - ishte pėrgjigjur plaku.
Ndėrkohė po afrohej dimri dhe bashkė me tė filluan tė pėrhapeshin fjalė pėr pushtimin gjerman. Flitej se sapo kishin hyrė nė Shqipėri kishin djegur njė fshat tė tėrė e se paskėshin shkuar nė hell pleq, gra e fėmijė, por gjahu i tyre i parapėlqyer na qėnkėshin italianėt, tė cilėt i mobilizonin, pėr ti dėrguar nė frontin e llindjes apo nėpėr kampe shfarosėse nėse nuk i vrisnin nė vend. Pėrballė gjendjes sė krijuar fshatarėt i veshėn italianėt qė kishin strehuar me veshje tipike tė krahinės. Nė lagjen e pėrtejme, njė ish oficer nuk pranoi ta zhvishte uniformėn e tij tashmė pa spaleta, mė tepėr ngaqė nuk e duronte dot shajakun sesa nga ndonjė kompleks ushtaraku, por ky ishte dhe fundi i tij. Ai kishte dashur tju shpjegohej gjermanėve, por oficeri gjerman kishte turfulluar njė «*shade*» dhe e kishte qėlluar derisa i ishin mbaruar fishekėt e kobures. Trupi i italianit kishte mbetur shtrirė nė mes tė fshatit pėr mė se 48 orė. Kur forcat gjermane u larguan, i zoti i oficerit shkoi dhe e mori kufomėn, e lau dhe e varrosi sipas gjithė zakoneve krahinore. Kėnga e vajtimtarėve labė kishte ngjethur shumė kalimtarė qė sėbashku me dhimbjen pėr tė vdekurin e panjohur, morėn me vete edhe fjalėt e kėngės vajtimtare pėr ta kėnduar kur tu jepej rasti.
Mish pėr top ētė nisi
Duēja o i zi
Qė tė lije kockat
Larg nė Shqipėri
Nėnėn ēe le qyqe
Motėrėn mavri
Ctė tė qaj e shkreta
Emėrin sta di
Njė nga ushtarėt iu drejtua njė kaporali qė u ndodh rastėsisht pranė tij*:
-Kuptoni gjė ju nga kjo kėngė*?
Kaporali ngriti supet. Ushtari iu drejtua oficerit tė Xharajve me tė njėjtėn pyetje. Oficeri pėrsėriti xhestin e kaporalit, duke i shtuar atij njė palosje tė buzėve dhe njė lėvizje tė lehtė tė kokės nga e majta nė tė djathtė e ansjelltas. Pas varrimit tė tre italianėt e Xharajve u kthyen nė shtėpinė e tė pėrzishmit pėr tė pirė kafenė sipas zakonit, pastaj u nisėn bashkė me tė zotėt e tyre pėr nė shtėpi.
Njė mbrėmje vere tė 1944 tė tre italianėt ndodheshin vetėm nė lėmin oborr tė shtėppisė akoma tė parindėrtuar tė Xharajve, pasi tė zotėt e shtėpisė kishin shkuar tė gjithė nė dasmėn e njė komshiu dy apo tre shtėpi mė tej. Oborri i shtruar me rrasa guri ishte njė rreth i vėrtetė nė mes tė tė cilit ishte ngulur njė strumbullar, qė pėrdorej kur oborri kthehej nė lėmė gjatė kohės sė shirjeve. Shirja e grurit ishte njė gėzim i vėrtetė pėr fėmijėt, tė cilėt e ndiqnin pėr orė tė tėra kafshėn e lidhur te strumbullari me njė litar i cili e lejonte tė arrinte qoshen mė tė largėt tė oborrit e qė duke u rrotulluar do tė shkelte detyrimisht ēdo pėllėmbė tė oborrit tė shruar me duajt e grurit qė do tė shiheshin. Disa ditė mė parė plaku i Xharajve kishte marrė me qera gomarin e njė fshatari pėr njė shinik grurė. Ai e kishte lidhur te strumbullari dhe e kishte vėnė tė shinte, ndjekur nga njė tufė fėmijė dhe nga tre italianėt. Fėmijėt bėnin kollotumba njėri pas tjetrit. Njėri nga ushtarėt pasi bėri disa kollotumba, u rrotullua dy herė nė ajėr dhe ra qiri nė kėmbė mbi grurin e artė. Veprimi i tij ngjalli njė lloj admirimi te fėmijėt dhe dėshirėn pėr ta imituar. Aty nga mbrėmja disa nga fėmijėt arritėn tė bėjnė saktė ushtrimin pėr tė cilin ushtari italian i stėrviste me durim e dashamirėsi.
Tė tre italianėt qenė ulur mbi njė sofat rrasash nė fund tė lėmit oborr, ndėrsa njė varg milingonash, ngarkuar me kokra gruri tė mbetura nxitonte tė futej nė njė vrimė rrėzė sofatit. Flladi i mbrėmjes sillte deri nė veshėt e tyre fjalėt e njė kėnge dhe ison e saj tė zgjatur, tė ndėrprerė herė pas here nga krisma armėsh.
-Kuptoni gjė ju nga ky vaj*? pyeti njėri prej tyre , dy tė tjerėt.
Oficeri pėrsėriti atė xhest qė kishte bėrė muaj mė parė gjatė varrimit tė oficerit tė vrarė nga gjermanėt.
-Nuk ėshtė vaj. A nuk thanė tė zotėt e shtėpisė se po shkonin nė dasmė*? u pėrgjigj me njė pyetje ushtari.
-Sidoqoftė, pėr mua nuk ėshtė kėngė, - tha oficeri, - kėta njerėz nuk kanė kėngė ose mė saktė nuk dinė tė kėndojnė, - shtoi ai menjėherė.
-Pėr mua, kėta njerėz nuk dinė tė qajnė, sepse edhe kur qajnė ata kėndojnė dhe kėtė se luan topi, - tha gjithė kompetencė tjetri.
-Ashtu ėshtė, nuk dinė tė qajnė, - pohoi tjetri i bindur nga argumentimi i shokut tė tij.
-Ose qajnė kur duhet tė qeshin dhe anasjelltas. Nė ēdo kėngė tė tyre ka njė notė vaji e nė vajin e tyre gjithmonė njė notė shprese. Kėshtu ėshtė jeta e tyre. Lordi anglez u habit me ta. Diku nė njė poemė shkruajti*:* "ēarmiq pėr vdekje e ēmiq besnikė*!". Eshtė tej mase e ēuditėshme, te kėta njerėz janė pėrzier ēuditshėm armiqėsia e miqėsia, kopracia e bujaria, egėrsia dhe butėsia, dashuaria dhe urretja, kėnga dhe vaji aq sa po tė mos jesh i kujdesshėm nuk i ndan dot nga njėra-tjetra*? pėrfundoi oficeri analizėn e tij tė stėrholluar.
-Rracė e ēuditshme*! Nuk e kuptoj nga iu vjen gjithė kjo fatkeqėsi*?*!
-Nga mendjemadhėsia, apo mė saktė nga krenaria. Kėta janė tė varfėr deri nė mjerim e krenarė deri nė marrėzi. A keni parė ndonjė shqiptar tė lypė*? Me siguri qė jo, - u pėrgjigj vetė ushtari qė shtroi pyetjen.
-E si jo*! Ca ditė pas fitores sė prillit nėpėr tė gjitha rrugėt e Durrėsit dhe tė Tiranės kam parė me sytė e mi dhjetėra fėmijė qė tė qepeshin pas palltos pėr njė lek, pėr pesė lireta*; vajza te reja qė tė ngjiteshin pėr tė tė lexuar fatin e qė pėr pesė lekė ishin tė gatshme tė tė ndiqnin pas si manare. Njė syresh i zbrazi xhepat njė skuadre tė tėrė. Se sheh, na qėnka ndryshe*! E kam parė me sytė e mi.
-Si ishte ajo qė ke parė*?
-Si ishte*?*! Njė zeshkane, me ca flokė tė dėndura sa tė mbushje njė jastėk, me ca dhėmbė tė bardhė si inxhi, veēse mishin e dhėmbėve e kishte ca tė verdhė nga paushqimi.
-Thashė unė*! Ske kuptuar gjė fare*! Ka qėnė ndonjė arixhofkė.
-Nga e di ti*?
-E di fare mirė. Biles unė i dalloj shqipėtarėt edhe nga cila krahinė janė, sepse ēdo krahinė ka tiparet e saj, qė nuk pėrzihen me ato tė njė tjetre, ngaqė shqiptarėt nuk janė ekzogamė, lidhjet martesore bėhen zakonisht brenda tė njėjtės treve. Nuk ke gjak tė pėrzier kėtu. Vajzat janė tė destinuara tė martohen me atė qė u ka zgjedhur i pari i shtėpisė e shpesh kjo vendoset qė nė bark tė nėnės. Edhe me djemtė ndodh e njėjta gjė. Asnjė shqipėtar nuk do tė kishte mė vend mes burrave po tė martohej me njė cigane apo evgjitkė, ndėrsa ajo vajzė qė do tė afrohej me ndonjė tė tillė do ta shihte diellin pėr herė tė fundit.
-Po ekzagjeron. Unė vetė kam njohur njė shqiptar qė ėshte martuar me njė italiane tė luajtur, qė nuk e kuptoj ēe shtyu tė afrohej me atė malok tė pagdhendur*!
-Tė besoj. Me njė italiane po. Pati studentė qė u kthyen nė Shqipėri me njė grua italiane, kjo ka shkaqe tė tjera, e megjithatė, po tė dėgjosh miqtė e tij, tė jesh i sigurt se gruan e tij e quajnė me plot gojėn prostitutė qoftė ajo e virgjėr si vetė Shėn Maria. I njoh mirė unė. Janė brumė i koklavitur. Janė me tė vėrtetė tė ēuditshėm. Vlerat e vėrteta tė rracės njerėzore tė papėrpunuara gjatė shekujve, mund tė studiohen vetėm kėtu, - ndėrhyri oficeri.
-Tamam ashtu*! Si puna e diamanteve. Bruto, tė papėrpunuar. Vlerat e tyre morale janė mjaft origjinale. Kjo ėshtė fatkeqėsia e tyre,- shtoi ushtari qė e ndiente veten si biēim antropologu ,a sociologu.
-Eshtė krenaria e tyre qė i merr nė qafė e jo
-Pėr mua janė tė marrė. Nė iu mbushtė mendja njė shqipėtari, hedh pushkėn nė krah e kujton se mund ti bėjė ballė njė taborri. Kjo ėshtė ajo qė i merr nė qafė. Nuk dinė tė peshojnė, - e ndėrpreu ushtari tjetėr oficerin.
-Unė them se ėshtė ai koncepti i mikut qė i shkatėrron.
-Nė fakt janė shumė naivė.
-Jo, jo aspak, janė tepėr mosbesues.
-Edhe njėra edhe tjetra, - saktėsoi oficeri duke zgjedhur rrugėn e mesme mė pranė sė vėrtetės, - ata besojnė verbėrisht atė qė duan tė besojnė dhe nuk besojnė tė vėrtetėn mė tė pakundėrshtueshme, kur nuk duan, apo kur ajo nuk pėrputhet me dėshirat e vlerat e tyre morale.
-E ēuam larg bisedėn. E kishim fjalėn te krenaria e tyre, te tė lypurit, te prostitucioni
-Sa pėr lypjen, duhet tė dish se njė shqiptar mė kollaj tė vjedh apo tė grabit sesa tė lyp, e sa pėr femrat, ato janė tė xhindosura, por tė urta e skllave tė bindura ndaj burrit tė tyre. Kanė mėnyrėn e vet tė vlerėsimit pėr moralin apo pėr nderin. Ja tju pyes njė gjė tė thjeshtė.
-Urdhėro, - thanė dy tė tjerrėt nė kor.
-Ta zėmė se nė jorganin tuaj nė Vincensa do tė gjenit njė morr apo njė plesht, - iu drejtua ai oficerit, - ēdo tė bėnit*?
-Ct'ju them*? Sa isha i vogėl me kėto punė merrej ime ėmė e mė pas ime shoqe, por besoj se ato do tė urdhėronin qė jorgani tė dezinfektohej, tė zihej shumė-shumė, - u pėrgjigj oficeri pa kuptuar ku donte tė dilte bashkėbizeduesi i tij.
-E pra, kėta njerėz do tė mbeteshin pa jorgan. Kėta kanė njė fjalė tė urtė pėr kėtė*: "*Pėr njė plesht djeg jorganin*". E pėr diēka qė e konsiderojnė turp, djegin shtėpinė dhe e bėjnė me tė vėrtetė, sepse po nuk e bėnė vetė, ua bėn fshati, duke i shtuar dhe njė turp tjetėr familjes.
-Pėrsėri e humbėm fillin e bisedės, - vėrejti oficeri.
-Sido qė ta nisim, pėrsėri do tė ngatėrrohemi sepse nuk i kuptojmė dot. Duhet tė kesh mėnyrėn e tyre tė tė menduarit qė tė kuptosh veprimet e tyre, por pėr ta mbyllur, dua tju siguroj se e mira dhe e keqja me tė gjitha pėrbėrėset e tyre janė mpleksur keq nė kėtė tokė. Kanė qenė gjithmonė kufi mes lindjes dhe perėndimit, mes Bizantit dhe Romės, mes kristianizmit dhe islamizmit, e nėpėr kufij nuk merret vesh asnjėherė ku fillon njėra botė e ku mbaron tjetra. Gjithshka ėshtė e pėrzier, por sidoqoftė, unė kam arritur nė pėrfundimin se nė krenarinė e tyre ka njė vetėmjaftueshmėri ekstreme e cila nuk i lė tė bashkohen, nė mikpritjen e tyre vihet re njė adhurim e kult i mikut i cili i ēon nė vetėsakrifikim, - u pėrpoq tė filizofonte ushtari qė gjendej nė krahun e majtė tė oficerit.
Kėto analiza pėr veset e virtytet e atyre qė i kishin strehuar do tė kishin vazhduar gjatė sikur nė atė kohė tė mos ishte shfaqur nė krye tė lėmit plaka e Xharajve me praninė e saj imponuese si tė ēdo gruaje shqipėtare qė vetėm nė pleqėri, pasi tė ketė martuar djemtė fiton njė autoritet tė padiskutueshėm nė familje, pas njė jete tė tėrė pa emėr. Plaka nuk iu foli fare. Ajo iu drejtua derės sė qilarit ku kishin vendosur mallin e grabitur dhe ata dy thasė grurė tė pėrfituar nga korrja e sė vetmes arė tė vogėl qė i kishte shpėtuar zjarrit tė luftės. Doli nga dera e qilarit dhe iu mbėrtheu sytė tre robėrve italianė. Gjatė dasmės njė nga plakat moshatare i kishte treguar se nė Kėlcyrė na qėnkėsh hapur njė pazar robėrish, ku ajo mund tė shiste robėrit e saj e me paratė e fituara mund tė blente ndonjė kafshė pune aq tė domosdoshme pėr transportin e rrasave dhe gurėve qė duheshin pėr tė rindėrtuar shtėpinė, pa pėrmendur kėtu faktin se ajo mundej gjithashtu ta jepte kafshėn e saj me qera te tė tjerėt pėr tė siguruar edhe ndonjė shinik misėr, pakėz gjizė apo diēka tjetėr tė nevojshme pėr tė mbajtur frymėn gjallė. Plaka i ishte pėrgjigjur se nuk mund ta bėnte njė gjė tė tillė, por pamja gati bosh e qilarit, ishte njė uri gati e prekshme, njė kėrcėnim serioz pėr jetėn e burrave e tė fėmijėve, tė nipave e mbesave tė saj. "*Po si ti shes o Zot*? Bij nėnash janė edhe kėta. Si tia bėj unė e zeza*?*"- mendonte ajo ndėrsa vėzhgonte tė tre italianėt.* "*Nuk do ti shes, e gjeta*! Do ti shkėmbej*!*" i tha vetes ajo dhe njė buzėqeshje e lehtė ndriēoi fytyrėn e saj tė ngrysur. I thėrriti tė tre italianėt, u tregoi zahirenė e mbetur dhe u pėrpoq ti sqaronte se nuk ishte nė gjendje ti mbante mė , kėshtu qė tė nesėrmen nė mėngjes pa zbardhur dita i vuri pėrpara dhe u nis nė pazarin e Kėlcyrės bashkė me nusen e djalit tė madh, nėnėn e Iliazit. Sapo arritėn nė pazar, zuri vend pranė disa plakave tė tjera shamizeza, i uli ndėnjur tė tre italianėt dhe po pritte ti afrohej dikush pėr pazar. Njė mustaqelli, rreth tė dyzetave, i veshur me njė uniformė oficeri pa spaleta, me njė pelerinė krahėve e me njė palė ēizme lėkure tė llustruara qė i godiste herė pas here me njė thupėr thane, ndaloi para plakės sė Xharajve dhe nuses sė saj, i ngriti nė kėmbė tė tre italianėt, i vuri tė tregojnė muskujt dhe pastaj e kapi ish oficerin pėr nofullash.
-Hape gojėn*! - e urdhėroi ai dhe u shtrėmbėrua pėr ti kontrolluar dhėmbėt.
Plaka brofi nė kėmbė.
-Ore aga, janė djemt e mij kėta, nuk janė hajvanė qė mi kundron kėshtu, - ngriti zėrin plaka.
-A i ke nxjerrė pėr ti shitur o plakė*? Ke dy napolona pėr kokė.
-Jo aga, jo. Nuk shet njerėz nėna, ēti bėj hallit qė mė ka zėnė, pa edhe me flori tė mi peshoje nuk i jepja. Nė paē ndonjė hajvan pėr ti kėmbyer, shohim e bėjmė.
Ofertat qenė tė shumta, por plaka nuk lėvizte nga e saja. Nuk mund tė pranonte kurrsesi ti shiste.
"*Pėr ti kėmbyer, po. Doemos, unė kam nevojė pėr njė kafshė pune, ti ke nevojė pėr krahė tė fortė, na qoftė pėr hajėr*! Tjetėr ėshtė tė kėmbesh, tjetėr ėshtė tė shesėsh. Nuk jemi tregėtarė, jemi tjetėr sua ne Xharajtė*", pėrpiqej tė justifikohej plaka me vete.
-Mė duhet njė hajvan barre, por ama dhe njė derė e mirė ku ti lė amanet, - i tha ajo njė plake qė ndodhej nė tė djathtė tė saj.
Aty nga mbrėmja, njė fshatar qė i mbyshi syrin plakės, i afroi njė gomar me tė gjitha takėmet, i cili iu duk i shėndoshė e i mirė dhe ajo pranoi mė nė fund ti kėmbente italianėt, duke iu lutur tjetrit qė ti mbante mirė.
-Tė dhimbset njė kėlysh qėni kur angullin e jo mė kėta tė mjerė qė kanė lėnė pėrtej detit shtėpi e katandi, nėna, motra, gra e fėmijė. Nuk janė mė tė kėqij se ne. Fajtorė nuk janė kėta tė zes , fajin ua kanė ata gjeneralėt e tyre qė heqin bythėn mėnjanė sapo bien ngushtė. Mbaji mirė se tė vret Zoti! Mos hy nė gjynah, se gjynahu lahet nė shtatė breza*! Janė punėtorė e tė ndershėm, nuk tė ngasin nė nder, janė tė sojmė e jo si ca nga rraca e tyre qė mos pafshin fustan se u qan syri*! - nuk pushoi sė porosituri ajo tė zotin e gomarit e nuk i bėnte zemra tė largohej nga pazari.
- Ikė, ikė tani, merri dhe mos harro ētė porosita. Mos hy nė gjynah me ta*! - pėrfundoi plaka dhe iu kthye nuses.
- Tė presim sa tė mos na i hajė mė syri dhe pastaj nisemi*!
Kur fshatari i panjohur nuk dukej mė nė horizont, plaka i hipi gomarit anash si tė gjitha gratė e krahinės, urdhėroi nusen ta tėrhiqte prej kapistre dhe pėrsėriste pa pushim*nėpėr dhėmbė : "*ma bėj hallall o Zot i madh*! Ma bėj hallall o Abaz Ali*!*". Ndėrkaq iu kujtuan fjalėt qė i kishte thėnė tė zotit tė gomarit*: "*Mirė thashė. Ashtu ėshtė. Paguhet gjynahu. Paguhet qė ēke me tė*!*", mėrmėriste plaka ndėrsa nusja tėrhiqte me mundim gomarin pa e vrarė mendjen pėr ato qė pėshpėriste plaka me vete. Ajo ishte mėsuar me tė vjehrrėn noprane e cila nuk pushonte sė foluri me vete, me tė vdekurit, me hajvanėt, me gardhet e rrugės. Plaka nga ana e saj vazhdonte ligjėratėn, pa u merakosur nėse e dėgjonte kush. Zakonisht ishte e bindur pėr ēdo fjalė qė thoshte. Kur nuk bindej pėr atė qė kishte thėnė, pyeste gjithė zemėrim pėr tė marrė pėrgjigjjen e duhur dhe kėpuste njė "*ashtu de*" ose "doemos, doemos" dhe vazhdonte dialogun e pashterueshėm me veten. "Po ne o Zot, ēgjynah paguajmė kėshtu brez pas brezi*? Mos ndoshta gjynahun qė i ramė hasha Krishtit*?*! Kaq keq tė jetė zemėruar qė i patshim uratėn*?*! E ēhasha zeza, nga Jezu e kthyem nė Isa, nga Ilia e bėmė Iliaz. Brenda pragut i pėrziem nga halli, se na lanė nė baltė qė i lėntė i madhi Zot nė zindan*! Njėrėn Marie, tjetrėn Mejreme dhe shėn Kozmait ia vumė emrin Coban baba dhe e nderojmė dhe e festojmė pėr mot. Ashtu de*! E atėherė ēpaguajmė*? Mbase paguajmė ēfarė, ēfarė paguajmė pra*? Budallallėkun*? Doemos. Jemi cazė tė krisur. Ctė them tjetėr*? ja bishtpėrpjetė*! Ashtu de*!"
-Hiqe moj nuse kėtė gomar, hidhi kėmbėt se na zuri nata*!- iu kthye rėndė plaka nuses sė saj ndėrsa dielli po perėndonte prapa malit.
Sapo mbėrritėn nė shtėpi, urdhėroi nusen tė lidhte gomarin te mani nė qoshe tė oborrit dhe hyri shpejt nė tė vetmen dhomė tė banueshme tė shtėpisė gėrmadhė. Mbi oshmakun e oxhakut vuri re njė ēantė ushtarake tė lėkurtė. "*Uf , mė raftė pika*! E paska harruar i shkreti. Do tė kujtojė se ia kemi mbajtur kastile*", pėshpėriti me vete, e mori dhe ia zgjati nuses sapo kjo hyri nė dhomė.
-Na, hape ti nuse*! Nuk mė bėjnė duart.
Nėna e Iliazit filloi tė hapte ēantėn si me frikė.
-Hape de*! Nuk ka bombė brenda, - e urdhėroi i shoqi.
Nėna e Iliazit, ndonėse sapo i kishte kaluar tė tridhjetat e ishte bėrė nėnė e tre fėmijėve, thėrritej gjithnjė "*nuse*". Ajo nxorri me kujdes disa fije letre tė shkruara italisht, njė a dy zarfa, njė fotografi tė oficerit me njė femėr shumė tė bukur sipas saj duhet tė ishte e shoqja dhe mė nė fund njė zinxhir tė zakonshėm me njė pllakėz metalike, ku ishte stampuar njė numėr. Plaka e mori ēantėn, futi brenda fotografinė atė varėsen e ēuditshme bashkė me letrat e zarfet dhe e vendosi nė fund tė sepetit tė vetėm qė kishte mbetur pa u djegur nga ato pak orendi qė kishin patur dikur. Canta mbeti atje pėr shumė kohė dhe sdoli qė aty veēse kur Iliazit iu desh tė fillonte klasėn e parė unike. Ai e mbante atė me shumė kujdes si diēka me vlerė jashtėzakonisht tė madhe. Ajo i shėrbeu atij gjatė gjithė unikes, mė vonė nė shkollėn pedagogjike e mė pas gjatė punės sė tij si arsimtar.
Krijoni Kontakt