Dhimiter Pango - "Enigma Otranto '97"

[shigjeta]

Ngjarjet të cilat do të përpiqem t’i përshkruaj në këtë shkrim sikurse edhe ata të cilët i jetuan ato, janë reale. Emrat e vërtetë të tyre nuk janë të rëndësishëm në vetvete, pasi nuk mendoj të jenë fiksuar në botimet apo almanakët e veçantë të ndojë akademie, si njerëzit më të rëndësishëm të vitit, dekadës apo shekullit, por ngjarjet me të cilat u mpleks jeta e tyre, i bëjnë më të rëndësishëm se titujt e porositur e të shpallur nëpër salla pompoze akademish e parlamentesh apo fondacionesh, të lakmuara nga të eturit për pushtet e lavdi.
Një ndër personazhet është mjeshtri plak orëndreqës N. Tufi.
Atë ditë pranvere të 1997 sahatçiu i motçëm ishte ulur në një nga shkallët e pallatit të kulturës, me vështrimin të mbërthyer mbi akrepat e orës së madhe të kryeqytetit të atdheut tim. Akrepat nuk kishin lëvizur nga vendi edhe pas llullës se katërt të duhanit. Zoti Tufi e përplasi lehtas çibukun pas buzës së shkallës dhe psherëtiu duke ndjekur me sy kalimtarët që gëlonin disa hapa më poshtë mbi trotuar e që nuk tregonin as më të vogëlin interes për orën e akoma më pak për plakun e ngulur në krye të shkallëve si i mbërthyer pas pragut të parë të kolonadës gjatësore të pallatit.
Dikur, shumë vjet më parë, kur sahatçiu tashmë plak nuk i kishte mbushur të njëzetat, e ndjente veten të nderuar e të respektuar, madje të rëndësishëm për bashkëqytetarët e tij.
"Ishte koha e Zogut",-i shkoi ndër mend sahatçiut plak. "Dreqi e mori",- mallkoi me vete. "Koha e turkut, koha e nemses, koha e grekut të parë, koha e Italisë së parë, koha e shkjaut, koha e Nolit, koha e Zogut, koha e Enverit*! Jo, jo", - gati sa nuk thërriti ai, -" koha nuk është e askujt. Të gjithë jemi të kohës, të gjithë ishin të kohës*; ajo I kullufiti të gjithë*: edhe turkun edhe nemsen edhe shkjaun edhe ‘talionin edhe priftin, matjonin ashtu si dhe gjinokastraliun. Ah, në ato vite të rinisë gjithshka ishte ndryshe".
Njerëzit kalonin rreth pazarit të vjetër, anash teqesë së Rufaijve, ngrinin kokën në drejtim të kullës së sahatit pastaj kontrollonin orët e tyre të vogla për t’u siguruar nëse ato ecnin mirë dhe jo rrallë i drejtoheshin djaloshit Tufi gjithë respekt për t’a pyetur nëse ora ishte e saktë. Në ato vite atij i drejtoheshin më tepër ata të cilët nuk kishin as orë xhepi – shumë në modë aso kohe- e as orë dore sikundër patën filluar të mbanin disa të rij.
A është mirë ora e madhe*? – pyeste ndonjë kalimtar.
Ky sahati i madh sikur është gabim usta, - i thoshte një tjetër.
Jo, jo, tamam është, veçse është allafrënga, - sqaronte sahatçiu i ri, jo pa një farë krenarie.
Epo kjo pikë e zezë, - përgjigjej tjetri. – Ja, hoxha po thërret ezanin, pra ora është dymbëdhjetë, ndërsa ky kodosh sahat na tregon gjashtë. Ujem, ujem, po na i bëjnë punët. Nuk zumë një herë karar.
Orëndreqësi i ri vinte buzën në gaz, u shpjegonte me durim njerëzve ndryshimin dhe pjesa më e madhe e tyre largohej pa e shprehur mendimin përsa i përket mënyrës së re të matjes së kohës që po aplikohej në të gjithë mbretërinë me urdhër të qeverisë.
Nga minareja e xhamisë, kulla e së cilës rivalizonte me atë të sahatit, hoxhët i drejtoheshin Zotit në vakte të caktuara të ditës, në orare të ngulitura thellë në ndërgjegjen e njerëzve.
Sa shkoi ora or çun*? – e pyeste pothuajse përditë një nga qeleshepunuesit sapo hapte dyqanin.
Shtatë, shtatë fiks, - ia kthente ai, megjithëse e dinte se tjetri do të mbetej i pakënaqur nga përgjigjja e tij.
Kur shkoi shtatë or çun*? Dielli s’ka një sahat që është ngritur. Pra një sahati. Një or çun, një. C’na bëri ky malok*! Hiqni ferexhetë, çoini vajzat në shkollë, shtyni orën gjashtë sahat përpara*! Lahutevela*! – mallkonte ai dhe hynte në dyqan.
Djaloshi Tufi e kishte për zakon të mos përzihej në asnjë bisedë që mund të lidhej me problemet e qeverisë, por kur vinte puna për orën, kishte filluar të mbronte sistemin e ri të matjes së kohës pa e ditur as vetë përse e bënte këtë me aq zell. Vetë mbante një orë xhepi "*omega*" me zinxhir prej floriri me të cilën lëvdohej, sa herë e nxirrte nga xhepi, duke thënë*:*"*Eshtë zviceriane.*" Shumica e të rijve që mund të mbanin një orë, preferonin markat zviceriane, ndryshe nga të moshuarit që mburreshin duke nxjerrë nga xhepat e jelekëve të qëndisur sahatët prej sërmi të Stambollit që kishin shënuar çastet më të lumtura të viteve të rinisë. Secili syresh sillte ndër mend copëza jete të gëzueshme, çaste të hareshme e të pashlyeshme, duke lëmuar lehtas kapakët e argjendtë të sahatëve të stampuar me arabeska enigmatike, si të përkëdhelnin dashuritë e shkuara, mbështjellë në tymnajën e kohës së kaluar. Sahatët e tyre nuk ishin thjesht mekanizma për matjen e kohës. Nën kapakun me ato arabeskat enigmatike, si nën një ferexhe apo prapa grillës së një penxhereje, rishfaqej syri i dëshiruar, buza e drithëruar, faqja e bërë prush nga pasione të ndrydhura e të mbuluara. Ata sahatë nuk mund t’a matnin ndryshe kohën, nuk mund të ndryshonin; e përse të ndryshonin*? Avash de, përse të nguteshin*?
Të rijtë hidhnin vështrimin nxitimthi mbi fushën drejtkëndëshe apo të rrumbullakë të orëve të tyre të dorës me një lëvizje të beftë të parakrahut, duke shpejtuar hapin. Ecja e tyre gjithë gjallëri të bënte të kuptoje se koha ishte flori. Atëherë shpejt, sa më shpejt…

Disa shkallë më poshtë, kalimtarët e shumtë të asaj dite të hershme pranvere nxitonin në të gjitha drejtimet. Orëndeqësi i moshuar përpiqej të gjente me mend ç’orë mbanin ata që parakalonin para tij disa metra më tej. Ai I njihte pothuajse të gjitha markat*; kishte riparuar sahatë Stambolli, pastaj orë zviceriane, më vonë italiane e pas viteve pesëdhjetë, orë ruse. Të parët që i sollën këto të fundit ishin studentët, - kujtoi orëndreqësi plak. Ishin orë të forta «*pobjedat*». Sot e kësaj dite ata e masin kohën me pobjedat, madje edhe kur nuk funksionojne më, i ruajnë diku poshtë të fshehura në ndonjë sirtar të mbushur gjithë pluhur për t’i vënë në dorë sapo të gjejnë ndonjë pjesë këmbimi. Thellë në shpirt ndjente një zemërim të përzier me diçka shpërthyese revoltuese, pa e ditur nga i buronte ajo ndjenjë.
"Si nuk mundëm të ndërtojmë një orë tonën, një mekanizëm të saktë, një orë të bukur, të thjeshtë me një emër lumi, p.sh. «*Vjosa*» ose «*Buna*», apo me një emër mali, p.sh. «*Tomorri*» a «*Dajti*»*?
Shumë vjet më parë ai kishte sajuar një orë xhepi me pjesë të ndryshme sahatësh të prishur, kishte shkruar me bojë kine «*Kruja, Made in Albania*» mbi fushën e bardhë, ishte mburrur disa vjet me krijimin e tij, por një ditë prej ditësh e kishte flakur larg tij, e kishte përplasur përdhe me sa forcë kishte duke thërritur*: «*Jo, nuk është shqipëtare, nuk ka asgjë shqipëtare në të*!*» dhe nuk ishte dukur në dyqan për më tepër se një javë.
Atë ditë pranvere njerëzit dukeshin të vraponin në mënyrë kaotike nga të gjitha drejtimet, megjithatë po të tregoheshe pakëz i vëmendshëm vije re se dy ishin rrugët kryesore nëpër të cilat nxitohej. Njëra, rruga e Durrësit dhe tjetra, e Elbasanit. Në fakt secila është vazhdim i tjetrës nga lindja në perëndim apo nga perëndimi në lindje. Hyrje dalje ose anasjelltas.
*"Po pse o Zot e bëre detin në Durrës e Vlorë e na le as andej e as këtej*?*",-përpiqej të gjendte me mend i shkreti plak duke ndjekur me vështrimin e tij të lodhur kalimtarët e nxituar. *
"Ku shkojnë këta njerëz*? … Si atëherë*!….. Atëherë*?*!…*"

* * *

Pranverë 1939.
"*Nga vjen tërë kjo mori buratinësh*?*",- kishte pyetur veten mjeshtëri Tufi i ulur nën strehën e teqesë së Rufaijve, me vështrimin të mbërthyer te rreshtat e pafund të ushtërisë italiane.
"*Ku do gjejë bukë tërë kjo lukuni*? C’ti bësh tërë kësaj hordhie? O Zot sa pak jemi*!",- kishte klithur ai gjithë zemërim dhe kishte ngritur krahët drejt qiellit porsi minareja që ngrihej pranë tij, pastaj i kishte ulur ato duke zënë kokën me duar e duke filluar të flasë me vete.*
"Ku janë trimat o Zot, ku janë*? Ku janë kosovarët*? Ku janë Camët*? Po Ulqinakët*? Ah, po, Një Ulqinak e kishte bërë fora në Durrës*". Lukunia nuk kishte të sosur atë ditë. Mjeshtri Tufi ishte ngritur me mundim dhe ishte mbyllur në dyqan mes sahatëve e orëve, me qepenin të ulur, në errësirë. I ra ndër mend të kishte parë diku një tablo, ku ushtari i mbramë dukej si një milingonë. Ai kishte qëndruar gjatë para asaj tabloje për të numëruar ushtarët e pikturuar, por andej nga fundi ata ishin si mizat e lisit, të pambarim, të pakapshëm, të padallueshëm dhe kishte hequr dorë. Edhe atë ditë pranvere 1939 ai ishte përpjekur të llogariste sa buratinë me nga një pendë në ato kapelet e tyre qesharake kishin hyrë në tokën e tij, nga deti e nga qielli, ishte lodhur dhe vetëm pastaj ishte kujtuar të dëgjonte radion. Gjysmë million bajoneta*! Tetë million bajoneta*! Vinceremo*! Duçe.

* * *

Në sallonin e pritjeve të vilës impozante "*Gli Cervi*", ish oficeri i ushtrisë së Imperios Romane, Zoti Salvadore Piretti i gozhduar prej gati dhjetë vjetësh në një kolltuk lëvizës elektronik e kishte mbërthyer vështrimin e tij të plakur mbi një tablo të mbështetur anash vatrës së një oxhaku antik stil barok, mbi të cilin ishte varur portreti në vaj i një oficeri të ri me gjoksin të zbukuruar nga dekorata të epokës fashiste të luftës së dytë botërore. Disa metra prapa shpinës së tij, me bërrylin e majtë të mbështetur mbi një vitrinë eksponatesh etruske e objektesh të rrallë të qyteteve ilire të Apollonisë, Butrintit e Amantias, i nipi ishte zhytur në mendime me shikim e tij të hutuar që dukej të ishte fiksuar në nje pikë të papërcaktuar në hapësirë. Zoti Piretti e kishte kthyer prej kohësh sallonin e tij të pritjeve në një muze të vëtetë, që megjithëse ishte i vogël , paraqitte goxha interes, si për koleksionistë njohës të mirëfilltë ashtu dhe për miliarderë snobë e mediokër, të etur për të ekpozuar në sallonet e tyre të sapoformuar objekte nga më të shtrenjtat. Të ftuarit, sidomos këta të fundit që propozonin shifra jo të pakonsiderueshme, shifra të cilat e kalonin shpeshherë vlerën reale të objekteve e bënin të zotin e vilës ta ndjente veten gjithmonë e më të rëndësishëm.
Nipit të tij, Silvio, oficer i marinës luftarake italiane i ishte dukur shumë i habitshëm interesimi i gjyshit të tij për të blerë medoemos një tablo me një emër të çuditshëm*:*"*Plakat e Këlcyrës*", por serioziteti dhe toni i prerë e urdhërues i Zotit Salvadore Piretti nuk kishte lënë asnjë vend për diskutim.
"Ajo tablo duhet të vijë këtu sado që të kushtojë",- kishte ulëritur ai me sa kishte në kokë duke tërhequr me nervozizëm levën e kolltukut lëvizës për të dalë nga salloni drejt ashensorit të hollit të hyrjes.
"*Përse të jetë aq e rëndësishme ajo tablo*? Kush të jetë piktori*? C’lidhje mund të kishte ndërmjet gjyshit të tij dhe asaj tabloje*?*",- kishte pyetur veten oficeri i ri dhe ishte nisur menjëherë për Tiranë me avionin më të parë të Alitalias.
Ish oficeri, gjysmë i paralizuar tashmë, po i afrohej centimetër pas centimetri tablosë të cilën nipi kishte mundur t'a gjente pa ndonjë vështirësi të veçantë . Ai kishte paguar tetë milion lireta dhe ishte kthyer i kënaqur që mundi t'i plotësonte dëshirën gjyshit të tij të respektuar.
-Po,… ja,… ja ku jam, - klithi gjithë mllef, duke ngritur shkopin që mbante anash kolltukut lëvizës në drejtim të njërit prej ushtarakëve pa grada të tablosë dhe koka iu var si e këputur mbi gjoks.
-Benzinën, – thërriti ai gjithë tërbim, - benzinën*!
Silvio Piretti mbeti i shtangur për një çast, pastaj bëri disa hapa gjithë ndrojtje në drejtim të plakut që po dridhej i tëri me shkopin të ngritur në drejtim të pikturës gati për të goditur.
-C’keni ndërmend të bëni gjysh*?*! Janë harxhuar tetë million lireta për të blerë këtë tablo.
Plaku u rrotullua befasishëm bashkë me kolltukun e tij dhe u gjend ballë për ballë me oficerin e ri.
-Kjo nuk është tablo*! Kjo pëlhurë e bojatisur ështe turpi ynë*! Ky turp duhet zhdukur*! Duhet kthyer në hi*!
-C’farë turpi, për ç’turp e keni fjalën*? – pyeti Silvio duke tundur kokën në mënyrë mohuese pasi nuk e kishte as më të vogëlën ide për çfarë turpi mund të bëhej fjalë.
-Turpi i më tepër se një gjysëm shekulli më parë, - tha ai gjithë pezm duke lëshuar një ofshamë të zgjatur dhe vështrimi i tij i tretur u fiksua përsëri te piktura.
-E vetmja gjë që mësova nga ato plaka,- vijoi ai pas pak, duke mbështetur shkopin mbi njërën nga plakat shamizeza të tablosë - është se gjaku mund të falet por jo turpi. Jo, jo*! –përsëriti ai zemërueshëm.
-Këto plaka, - atij iu duk të lëviznin drejt shkrepave të përhimtëtë sfondit të tablosë, prandaj nxitoi të godiste rrëmbimthi me shkopin e tij me të gjithë forcën ,që i kishte mbetur, mbi gjoksin e njërës prej plakave të Këlcyrës, - këto plaka janë një brumë i çuditshëm. Turpin thonë ato e lan vetëm gjaku, gjaku, vdekja, vdekja pra*!
Shkopi i paralitikut kishte përshkuar tej për tej gjoksin e plakës, ai e tërhoqi atë me një furi të papërmbajtur duke pritur të vërshonte gjaku i kuq nga jeleku i saj i zi i mbërthyer me nje gajtan kuq e zi.
-Benzinën*! – urdhëroi në mënyrë të prerë ai, pa e kthyer kokën duke kundruar me vetëkënaqësi çarjen e madhe të shkaktuar mbi gjoksin e plakës.

* * *

Inxhinieri mekanik Ardian Tufi kishte gjithë ditën që sillej vërdallë në kërkim të gjyshit të tij orëndreqës. Nuk e kishte gjetur as në dyqan, as te kafeneja ku zakonisht pinte kafenë me ndonjë bashkëmoshatar e as prapa pallatit , te parku i vogël ku mblidhej me disa pleq të tjerë për të bërë një dorë tavëll.
-E ke te vendi,- i kishte thënë një komshi dhe ai qe kujtuar më në fund se orëndreqësi plak kishte zakon të shkonte të ulej në të njëjtin vend karshi sahatit të madh të Tiranës. Pak më vonë Ardiani u gjend te qoshja e kolonadës së fasadës së pallatit të kulturës.
-Kam gjithë ditën që të kërkoj e ti më qënke ngulur këtu, - shprehu ai padurimin e tij sapo u gjend pranë plakut.
-Ja ku më gjete më në fund, - iu përgjigj orëndreqësi pa e prishur terezinë, i përqëndruar te akrepat e sahatit të madh. -Hajde, ulu*! -shtoi ai menjëherë me atë zërin e tij të qetë dhe zgjati dorën si të donte të shtrëngonte të nipin të ulej detyrimisht pranë tij.
Ardiani u ul pranë tij pa ditur nëse po e bënte këtë nga dëshira e tij për t’u shplodhur paksa apo i detyruar nga dora e shtrirë e plakut.
-Ky sahat i dashur nip ka gati një shekull që mat kohën, ka historinë tij ky sahat, ka brenda vetes edhe historinë e vendit tonë, sepse historia nuk shkruhet vetëm nëpër libra, por kryesisht në sahatë si ky që për fat të keq nuk kanë gojë të rrëfejnë të vërtetën, të cilën jo rrallë e deformojnë politikanët …
-Dëgjo tate, mua nuk më duhen këto. Unë jam në pikë të hallit e ti …
-Edhe unë jam në hall, prandaj dua të të tregoj një nga historitë e këtij sahati, - e ndërpreu orëndreqësi plak
-A nuk e kupton se jam në hall*? S’kam kohë pra, nuk më pret puna, duhet të nisem patjetër për në Vlorë.
-Nuk ke para për të paguar biletën*?
-C’para*? Nuk më duhen para, më duhet emri dhe adresa e atij italianit që mbajte në dyqan gjatë kohës së luftës, - tha i vendosur Ardiani.
Mjaftoi kjo fjalë për t’i kujtuar plakut atë pasdite vjeshte të 1943.

Ishte muzg, orëndreqësi sapo kishte ulur qepenat e dyqanit të tij të tij të vogël, në qoshen e pazarit të vjetër, nga ana e rrugës së Dibrës, kur një burrë rreth të tridhjetave i veshur me uniformë oficeri, pa spaleta , trokiti lehas në derë. Ishte një oficer italian, i parruar, i pakrehur, i palarë. Në kryeqytet si në gjithë Shqipërinë kishte qindra të tillë që vërtiteshin rrugëve, pa spaleta, pa armë në kërkim të një strehe, pune a një cope bukë. Në fakt pas kapitullimit, një numër ushtarësh e oficerësh ishin larguar për në atdheun e tyre, por muajt e fundit largimi nga Shqipëria ishte bërë i pamundur për arsye të bombardimeve në det të hapur nga ana e aviacionit të forcave aleate apo gjermane kështu që një numër i madh syresh kishte marrë malet, ishte organizuar në batalionin partizan "Antonio Gramshi*" duke u futur nën vartësinë e komandës së përgjithshme të ushtërisë Nacional-çlirimtare të komunistëve shqipëtarë, ndërsa shumë të tjerë të lodhur nga lufta kishin gjetur strehë në fshatrat e djegur pranë po atyre fshatarëve kundër të cilëve kishin luftuar.
-Urdhëroni,- i qe përgjigjur orëndreqësi duke hapur derën.
-Zotëri, kam një orë të mirë floriri. Eshtë një "*longines*" shtatëmbëdhjetë gurë. Ju lutem më jepni diçka për të ngrënë në këmbim të orës,- tha ai dhe pas një pauze i konfrontuar me vështrimin e ftohtë të bashkëbizeduesit shtoi me një vështrim lutës,- kam tri ditë pa futur gjë në gojë Zotëri.
-Hyni brenda,- e ftoi tjetri bujarisht.
Oficeri i uritur hodhi sytë rreth e qark dyqanit, iu afrua tavolinës së punës të orëndreqësit, hoqi orën nga dora me një farë keqardhjeje dhe e vendosi mbi një cep të tryezës. Mjeshtri vuri lupën në sy, e kontrolloi me kujdes dhe pastaj ia zgjati duke tundur kokën në mënyrë mohuese*:
-Zotëri, ora juaj vlen të paktën pesë napolona flori e unë nuk mund t’a mbaj për një copë bukë.
-Ju lutem mbajeni, s’kam më fuqi, s’qëndroj dot në këmbë, mos më lini të vdes.
Koka e oficerit u var si të ishte këputur gjë që kontrastoi thellë me muskujt e fuqishëm të qafës e të shpatullave. Drithërima e zërit të tij e tingujt e pashpresë që lëshoi ai si i mbyturi që kapet pas çka të mundi për të shpëtuar nuk mund të të linin indiferent. Orëndreqësi Tufi e kapi për krahu duke i rrasur orën në xhepin e jashtëm të palltos, e goditi lehtas në shpatullat e tij të gjëra dhe doli bashkë me të nga dyqani.
-Hajt të shkojmë të hamë, - i tha ai me një buzëqeshje të lehtë që ndriçoi fytyrën e tij dhe tërhoqi fort pas vetes derën e dyqanit.
Pas asaj darke gjatë sëcilës orëndreqësi dhe ish oficeri italian folën për shumë gjëra me përjashtim të politikës, ndërmjet tyre filloi një afrim, që duke u rritur gjithnjë e më shumë u kthye me kalimin e kohës në një miqësi e cila do të forcohej dita ditës, sidomos me ardhjen e ushtrisë gjermane e cila i kërkonte kudo italianët e mbetur, një pjesë të të cilëve i mobilizonte për t’i dërguar në frontin e lindjes, një pjesë në kampe përqëndrimi e një numër të konsiderueshëm syresh i pushkatonte në vend. Për më se tre vjet Mario Mancini, ndonëse inxhinier xhenoje, jetoi e punoi bashkë me mjeshtërin Tufi, i veshur me kostumin tradicional tiranas e me një dokument identifikimi të lëshuar nga bashkia në emër të një fshatari shqipëtar, si çirak i orëndreqësit. Kur u largua nga Shqipëria në 1946 i la ustait të tij në shenjë kujtimi "*longines*"-in prej floriri dhe adresën e familjes në Itali për ndonjë vizitë të mundshme në të ardhmen…

-Përse të duhet adresa e tij*?- pyeti plaku duke vrejtur vetullat.
-Si ç’më duhet*?*! Më duhet pra, e kam vendosur, do të iki. Këtu nuk ka gjë në terezi*!
-E kush do e sjellë në terezi po ikëm*? Duhet t’i japim këtij vendi bir e jo vetëm t’i kërkojmë.
-Pak i dhamë për një gjysmë shekulli*? E ç’u bë*? Na shkuan të gjitha për dhjamë qeni*! Të gjithë ata që hypin në krye e kujtojnë këtë tokë çiflig të tyre, e kujtojnë dashin e tyre dhe e shkojnë në hell për t’i ndukur e brejtur edhe fijen e fundit të mishit. E unë s’jam nga ata që ulen në atë sofër. Kurrë, dëgjon ç’të them, kurrë*! - turfulloi idhnueshëm inxhinieri i ri.
-Mos më ngatërro me politikë*! – urdhëroi ftohtë plaku, dhe për t’i ndyshuar tonin bisedës shtoi me dashamirësi,- jam njeri pa shkollë e nuk merrem me të tilla stërhollime, por ama Frashërllijtë, Qemalët e Buletinët i dhanë kësaj toke jo vetëm pasurinë, por edhe jetën e tyre pa kërkuar gjë prej gjëje.
-Dhe pastaj vdiqën në mjerim larg Shqipërisë, sepse ata që zënë kolltuqet janë gati që për një kacidhe ta flakin këtë vend në koritën e qenve që i ndërsehen kësaj toke për shekuj me radhë. Unë nuk rri më këtu. Turpi le tu mbetet atyre. Tani më jep adresën e italianit*! Ai me siguri do të më ndihmojë,- foli gjithë mllef e i vendosur i nipi, - unë kam vetëm një jetë, nuk kam dy*: një për atdheun e një për vete. Dua të jetoj, nuk kam ndërmend të zvarritem drejt varrit për t’u lënë pasardhësve borxh faturën e varrimit, - përshkroi ai vizionin dëshpërues të së arthmes pas një pauze të shkurtër.
-Nuk ke faj jo, faqja tregon ç’përtypin dhëmbët e ara farën që është mbjellur. Për 50 vjet me radhë u mboll dashuria për partinë e tani që ajo plasi si fluskë sapuni, nuk duhen shumë mend për të kuptuar se çfarë do të mbushë në vend të saj shpirtin e mendjen e njerëzve.
-Oh, gjysh, gjysh, nuk do t’a kuptosh kurrë…,- çfyu dhe një herë dufin e tij inxhinieri.
Biseda e tyre nuk mbaroi me aq, ajo vazhdoi gjatë derisa më në fund inxhinieri i ri shënoi adresën e kërkuar në një copë letër, ndërkohë që usta Tufi i zgjati edhe orën prej floriri të cilën nuk e kishte hequr nga dora qysh me largimin e italianit.

* * *

-U vonove shumë,- e qërtoi jo pa një ndjenjë shqetësimi e dashura e tij që e priste pranë stadiumit "*Selman Stërmasi*" dhe ata nxituan të marrin autobuzin e linjës Tiranë – Vlorë.
Autobuzit iu desh kohë të dilte nga kryeqyteti, nëpër rrugët e të cilit turma të ndërkryera njerëzish thërritnin, shanin dhe kërkonin para e dorëheqje qeverie, pa kursyer gjithfarë kërcënimesh e thirrjesh për revansh, për vdekje e për varje në litar. Autobuzi doli nga Tirana i shoqëruar herë pas here nga krisma e batare automatikësh të një marke me emër të përgjysmuar.
-Krismat dhe bataretë shoqërojnë në krahinën time gëzimet e mëdha si lindjet e dasmat,- i pëshpëriti me përkëdheli në vesh e dashura e tij.
-Arkivolet e trimave gjithashtu,- ia ktheu ai pa u menduar si të ishte një automat dhe u pendua për përgjigjjen e tij ogurzezë.
-Ne s’jemi nisur për në luftë e s’jemi as trima,- u ngut të thoshte ajo si të donte të përjashtonte çdo lidhje të mundshme ndërmjet arkivolit e trupit të saj.
-Vetëm arkivolet e trimave të rënë në luftë shoqërohen me batare, - sqaroi ajo, më tepër për të bindur veten se udhëtimi që po ndërmerrnin ata ishte pa ndonjë rrezik të madh, sesa për t’i shpjeguar traditat krahinore të dashurit të saj,- ndërsa ne jemi nisur…
-Për në dasmë,- plotësoi Ardiani duke vënë buzën në gaz.

* * *

Iliaz Xharai, i ulur galiç në karrocerinë e një kamioni, me kokën e mbështetur mbi pëllëmbët e duarve e me bërrylat mbi gjunjë, i zhytur në mendime, përpiqej me vështirësi herë pas here të ndiqte bisedat zemërake e pa bosht të pasagjerëve të paktë të kamionit që mezi i ngjitej malores gjithë gropa duke troshitur ngarkesën e dëshpëruar që mbartte me vete. Kur ishte nisur për në Vlorë, karroceria e kamionit ishte mbushur plot e përplot saqë nuk kishte ku të hidhje kokrrën e mollës, por gjatë rrugës kishin zbritur më tepër se dy të tretat e pasagjerëve të saj. Të gjithë sa kishin mbetur ishin krahinarë. Njeri syresh, një burrë rreth të gjashtëdhjetave mbante në kokë një qylaf tipik labi, një palë qillota shajaku të zeza e një gunë të dhirtë, të vjetëruar, të stërmadhe që i jepte një pamje të rëndë e autoritare*; në këmbë kishte veshur një palë çorape leshi të zbukuruara me motive gjeometrike futur në një palë opinga meshini të zi. Të tjerët nuk kishin asgjë labe*: në këmbët e tyre atlete "*Nike*" ose "*Adidas*", pantallona "Jeans", pulovra të stampuar me lajle lule , trupat e tyre të mbështjellë me xhupa të gjithëfarësoj markash europiane. Fytyrat e tyre dukeshin jo vetëm të brengosura, por edhe të egërsuara. Biseda e nisur prej ndonjërit, kthehej shpejt në një lloj diskutimi të nxehtë, plot tension*; presioni i fjalëve të lëshuara, nga dufi i papërmbajtshëm, mbi ndërgjegjjet e tyre bëhej i padurueshëm e për pasojë shpërthenin sharje nga më të ndryshmet që do i linin vendin ndonjë sherri të vërtetë sikur të mos ndërhynte plaku me gunën e tij hijerëndë që ngjallte frikë e respekt.
-Kodoshi i Manajve na e ka fajin. Ai qën bir qëni u bë sebep,- ia pat gjithë mllef njëri nga të rijtë.
-O po na pëlqeu thuaj, - ia priti një tjetër. –Ver pesë e merr dhjetë. As punë as zanat. Ku ka më mirë*? Investim o vlla, si në Europë, - u tall një zeshkan i ulur pranë plakut.
-Europë e sat ëme*!- erdhi një zë nga qoshi i karrocerisë.
-Ime ëmë është bërë njësh me shatin e nuk ka hapur dyqan në Europë, u përgjigj zeshkani.
-Qepe ti rrufjan, lëre rehat miletin*! Sekush ka hallet e veta, - e qërtoi plaku.
-E ç’halle o Xha Braho*?*! Na ka shkuar thika në palcë. Punova si kalë dy vjet në Greqi dhe tërë ajo para, ai mund, ajo djersë, ai gjak na shkoi për dhjamë qëni*!- foli dikush nga ana tjetër.
-Kur ke një qën në krye të shtetit, për dhjamë qëni do të shkojnë punët,- u hodh e tha një faqekuq i mbështetur te kabina e kamionit.
-Qepe ti zagar*! Tya nuk të dhimbsen paratë, tyj të dhimbset kryetarllëku i tët eti, - ia priti një tjetër.
-Po qe fjala për tim atë, kur ishte ai kryetar, të gjithë e kishin një copë koromane e nuk bridhnin hyzmeqarë rrugëve të botës e as motrat e nënat nuk i zunë në valle dyerve të kuplarave, - ia ktheu faqekuqi.
-Ashtu, ashtu është, ke hak, të gjithë e kishim nga një copë koromane, se yt atë, shtatë ditë java, tetë shkonte në hell, - e qesëndisi një vajzë e re.
-Im atë nuk e hante vetë, por kur vinin shokët e partisë, një çikë kërmë do t’ua vinte përpara de*,siç e do zakoni ! - e ngriti tonin faqekuqi.
-Të bëfsha shokët e partisë*! – nuk iu durua më një tjetri.
-Të bëfsha Salën me gjithë larot e tij*! – shau gjithë zemërim faqekuqi ndërkohë që tjetri iu sul për t’a goditur.
Plaku me gunën e dhirtë brofi në këmbë dhe u gjend mes dy të rijve që filluan të kacafyten. Bashkë me të u afruan dhe dy, tre të tjerë për të shuar sherrin e nisur.
-Urtë, rrini urtë se për Abas Ali do ua pres, për nur t’Allahut do ua pres, pizevengë*! Doni të hani njëri-tjetrin për shokët e partisë, për Salën e për Lalën. Shihni hallin që u ka zënë qerratej e lëreni politikën*! Isaf de*! – thërriti kërcënueshëm plaku duke i ndarë dy të rijtë.
Dy djemtë u veçuan secili në një nga qoshet më të skajshme të karrocerisë ndërkohë që kamioni po zbriste qafën e malit.
-Turp për Abas Ali, turp*! -tha së fundi plaku duke nxjerrë nga xhepi i gunës kutinë e duhanit. Dikush i ofroi një «*Malboro*» dhe plaku e futi përsëri në xhep kutinë e tij, ndezi cigaren e ofruar, lëshoi një shtëllungë tymi dhe përsëriti gjithë mërzi*: - Turp*!
-Po ja o xha Braho, ai e nisi. Pse të ma shajë Salën*? Më përpara nuk guxonim të hapnim gojën, se t’a ngjeshnin një dhjetshe për agjitacion e propagandë e po të na shkonte ndër mend të shihnim një çikë botë, na hante dreqi me kuç e me maç si armiq të popullit. Pesë shtëpi të fshatit tonë i shoi ai qën Enver.
-Qën e zagar është Sala yt e si zagar do t’a varim, se po i vjen dita. Ja ke për t’a parë, - ia nisi sërisht faqekuqi.
-Qepe se për nur t’Allahut të hëngri dreqi, zabërhan e bir zabërhani, - iu hakërrua plaku që tashmë e kishte humbur durimin. – Fshatit tonë nuk i dha gjë as Enveri, as Sala, as i ati i Salës e as ai që do të vijë pas Salës. Mblidhni mendjen në kokë*! i pari na i mori të gjitha me ligj, i dyti me hile, me huamarrëse e piramida. Dikush futi në to gjithë ç’kishte fituar me mund, me djersë e gjak, në Greqi a gjetkë, dikush shiti bagëti e katandi a dreqi e di çfarë dhe ja mbetëm të gjithë me gisht në gojë*! – përfundoi plaku gjithë zemërim.
-E pra, mbetëm me gisht në gojë. C’do të hamë, ç’do të bëjmë*? – shtroi pyetjen më thelbësore një pasagjer i strukur nga fundi I karrocerisë të cilit deri në atë moment nuk i ishte dëgjuar fare zëri.
Gjithë vështrimet u ngulën mbi atë që më në fund kishte guxuar të thoshte me zë të lartë pyetjen e vetme që përsëriste në heshtje secili prej tyre. Një qetësi e frikshme pllakosi karrocerinë e kamionit. Koha* u duk të kishte ndaluar për një çast.
-Ore, nuk do të rrimë të vdesim. T'u biem magazinave të rezervave të shtetit, - u hodh e tha si të ishte gjëja më e natyrshme një burrë rreth të tridhjetave.
-Pse t’u biem o Sheme*? Ti vetë je magazinieri, çelsat i ke ti, hapi magazinat e me kaq i japim fund, - ndërhyri zeshkani.
-Jo more, e pastaj ta ha unë, - u përgjigj Shemja.
-C’ka qenë për të ngrënë, e ke ngrënë, po thuaj që ke hallin të marrim ne nga një thes për të mbuluar kamjonat që ke vjedhur zotrote, - ndërhyri për herë të parë Iliaz Xharai.
-Ju Xharajtë jeni me erz, ju nuk thyeni magazina, po pyet më mirë Shegushen se të tregon ajo kush i plaçkiti magazinat e italianëve në 1943.
-Mbylle e mos më përmend nënën mua*! Laje mirë gojën kur të përmendësh emrin e saj, se ne nuk i kemi dalë njeriu jallan shahit, për t’a kalbur në burg, siç bëri yt atë.
-Ashtu, ashtu është, ama në fisin tonë mbase kemi shitur ndonjë çikë djathë, gjizë apo raki, por jo njerëz. Tre burra për një gomar i shiti jot gjyshe, pyete, pyete tët ëmë se të tregon ajo.
-More, keni lojtur të gjithë sot, - e ngriti zërin plaku.
-Po ç’mos të lozim o xha Braho*?*! I humbëm të gjitha. Sherr do të bëjmë tani, ç’të bëjmë tjetër*? Nuk thonë kot fukarallëk maskarallëk. Zotrote e ke në rregull se vu markat nga Gjermania, edhe në humbe, humbe vetëm 500 DM, po ne të tjerët ç’do të bëjmë*? E mori fjalën dikush tjetër nga fillimi i karrocerisë.
-Tu biem magazinave, s’kemi ç’bëjmë tjetër, - propozoi sërish magazinier Shemja.
-Unë për vete do të iki, do të shkoj në Itali. Kam një shok të shkollës që ka shkuar aty që me eksodin. Eshtë rregulluar për bukuri. Ka edhe veturë. Eshtë bërë bos i vërtetë.
-E me se do të shkosh*? Ku do t’a gjesh vizën*?
-Me para do t’a gjej. Do të mbledh ç’kam e ç’nuk kam e fap në anije në Vlorë, mos do rri të ha ndonjë plumb këtu? Ata malokët e Salës po i armatosin.
-Nga e more vesh ti që po i armatosin*? Kush të tha*?- pyeti Iliazi.
-C’rëndësi ka kush i tha*? Maloku po i armatos të tijtë, po edhe ne ama nuk do të rrimë duarkryq. Malokët e Salës me pushkë, ne me top*! – ndërhyri menjëherë faqekuqi.
-Ore bukurosh, trim i madh zotrote*! Po kë do të qëllosh me top ti*? Vëllezërit*? Jo, djem, jo, na vunë një herë të vritemi vëllai me vëllanë. Nuk ma do mendja të na fusin prapë në sherr. Kështu thotë kjo rradakja ime, ja kështu. Nuk ka toskë e gegë. Pesëdhjetë vjet i harruam këto ndarje e ja na del një pizeveng që kërkon të hamë kokën e njëri-tjetrit. Në vazhdofshim t’i bëjmë varrin shoshoqit, qari është i atyre që duan të na përlajnë, të na shuajnë një herë e përgjithmonë nga faqja e dheut. Për pesëqind vjet nuk na shuan dot e ja tani po shuajmë veten për pesë para të qelbura. Ta dini nga unë se ai që ngre dorë kundër shqipëtarit, nuk është shqipëtar e ju thoni si të doni, - përfundoi xha Braho.
-Për hesapin tim, të drejtë ke, sherrin na e kanë futur gjithmonë të huajt e ne si çilimij u kemi besuar, i kemi bërë vëllezër, i kemi vënë në krye, në vend të babait e këta na bënë t’ia mbathim tani nga sytë këmbët, më keq se çifutët në shkretëtirë, - aprovoi djali i ulur pranë tij.
-Ashtu është mor bir, por ama çifutët i ndiqte Firauni, po ne kush po na ndjek*?
-Edhe ne Firauni, është mbushur vendi gjithë firaunë. Se mos i dinim ne këto piramidat. Të huajt na i sollën e tani duan edhe të na japin mend.
-Ore skuqej vajza kur i hidhje synë e sot të zbulon bythën mu në mes të Tiranës. Në Vlorë mezi presin të nisen matanë për të hapur dyqanin e ca të tjerë shesin llo-j lloj pisllëqesh e fshatarët po mbjellin kanabis në vend të bukës së gojës…
-C’të bëjnë njerëzit e shkretë duan të jetojnë, - e ndërpreu menjëherë shoku që kishte pranë si të mos të donte të dëgjonte më ato mënxyra.
Bisedat ndërpriteshin herë pas here e ndizeshin përsëri, për të kaluar në nervozizëm, në sharje ndaj njëri-tjetrit, ndaj pesëdhjet vjetëve të humbura, ndaj partive politike e udhëheqësve të tyre. Të paktën tani mund t’a shfrynin dufin e tyre pa patur frikë, por nuk dinin si do i bëhej së ardhmes*? Leitmotivi i pasigurisë turbullonte mendjet e tyre të lodhura, plagoste gjithnjë e më rëndë zemrat e tyre të vrara.*"Si do të na vejë halli*? Ku do ta përplasim kokën*?", ishte pyetja pa përgjigjje në buzët e kujtdo.
Për sa i përket Iliaz Xharait, ai e kishte mbledhur mendjen top. Gjatë gjithë rrugës, edhe kur kishte marrë pjesë në kuvendimet e tendosura, pa krye e pa fund, mendjen e kishte te ish pronari i çantës së tij, e cila e kishte shoqëruar që nga fëminia e deri atë ditë që hoqi dorë nga arsimi. Ajo çantë ishte çelësi i vetëm i zgjidhjes së problemit.
Sapo kishte hyrë në shtëpi dy ditë më parë, pa u ulur mirë në sofër, ndërsa e ëma po i vinte përpara çanakun me fasule, ai ndezi një cigare dhe pa e parë në sy i tha*:
-Mbaruam nënë*! Paratë ikën*!
-Si ikën*? C’domethënë kjo*? I humbe*? T’i vodhi njeri*?- nxitoi t’a pyeste e shqetësuar ajo dhe u ul për të ruajtur ekuilibrin.
-Falimentuan firmat, mbaruam.
-Si falimentuan*? C’domethënë kjo*? – ngriti zërin plaka gjithë padurim.
-Si të t’a them*? Kapitulluan firmat, ja kjo është e tëra,- u përpoq të ruante gjakftohtësinë i biri.
-Epo aq më mirë,- tha e lehtësuar gruaja plakë.
-Si moj nënë aq më mirë*? Ti nuk e kupton se …
-Aq më mirë Laze*! kur falimentoi Italia në 1943 ne u mbushëm me miell zero, makarona e sheqer, more edhe kafe me thes,- e ndërpreu ajo.
-Po jo moj nënë nuk është ashtu kjo punë.
-E pse s’na qënka ashtu*? A falimentuan, pra kapitulluan*? Domethënë s’kanë më fuqi. Aq më mirë.
-Jo fuqi, jo. Nuk kanë më para. Thonë se i nxorrën jashtë shtetit. Ja kështu. Nuk mallkojnë kot "*t’a pafsha mallin para*", ne e bëmë para dhe ja tani mbetëm me gisht në gojë. Duhet të bëjmë derman nënë. Duhet të ikim*!
-Të ikim*?*! E ku të shkojmë*?
-Në Europë, ku gjetkë*? Në Amerikë, ku të jetë, sa më larg që këtej.
-Në Europë*?*! Në Amerikë*?*! Nuk e sheh, e kanë shtruar për ne.. Po të ishin aq mirë në atë Europën tënde, nuk do të na ishin sulur kaq e kaq herë me ato taborret e tyre si mizë e lisit. Ti ke bërë shkollë, por ca gjëra i di më mirë plaka. Këtu, vetëm këtu në këto skërka kemi qenë denbabaden e kemi rrojtur jo keq. Pa bukë nuk kemi mbetur e nuk u katandisëm kurrë të bredhim me trastë në krah për një copë bukë. Mbase nuk i mban mend se ishe i vogël në ato kohëra, po kjo gërdalla plakë nuk i harron grekët kur vërshuan në viset tona e jepnin gjithshka për një copë bukë, për një grusht miell. Flori, një grusht flori për jë grusht miell jepnin.
-Po nënë, por ne nuk kemi më asgjë, as teneqe e jo më flori. Ne kemi vetëm krahët tona, por këtu edhe ato nuk i do njeri. Ndoshta i shesim andej nga Europa, - këmbënguli I biri.
-Mos u gënje bir*! Krahët e tu duhen vetëm këtu. Andej do të të marrin erzin, do të të vënë t’u fshish haletë e tyre, t’u bësh ç’do lloj pune, më keq se një kafshë pa emër, pa namuz.
-Ashtu është nënë, ke të drejtë. Andej do të punoj si një kafshë, biles më keq se një kafshë, por do të rroj si njeri, ndërsa këtu ndonëse zot në truallin tim, po jetoj më keq se skllav, më keq se një shtazë. A nuk e shikon se si u rrjedhin paratë lumë komshijve tanë*? Si i vinë markat e dollarët xha Brahos*? Të shkojmë ca vite andej, të vemë ca para e pastaj të rregullojmë punët tona këtu. Ti i ke bërë ca të mira, i ke mbajtur me bukë ca italianë. Ata ose nëmos ata, fëmijët e tyre do të na ndihmojnë.
-Po, ashtu është, i kam mbajtur me bukë, por buka nuk i përmendet kujt. Sa më pak të vlejë ai të cilit i bën nder, aq më i madh është nderi yt. Mos i përmend kujt nderin e bërë, e mos e harro kurrë të keqen që të kanë bërë*; pastaj ajo puna e italianëve është shumë e koklavitur. Vërtet i mbajta me bukë, por edhe ata punuan.
-Sidoqoftë, ti me gjyshin e gjyshen i mbajtët, i shpëtuat nga gjermani, apo jo*?
-Po bir, por pastaj i këmbeva me një gomar në pazarin e Këlcyrës,- iu përgjigj plaka duke sjellë ndër mend atë fillim të verës së 1943.

* * *

Forcat italiane kishin organizuar një operacion të rëndësishëm spastrimi ndaj reparteve partizane e atyre balliste, të cilat ndërmerrnin shpesh por veçmas veprime rezistence e më rrallë sulmuese, të mbështetura nga popullata në të gjithë territorin shqipëtar. Fshati I tyre po bombardohej për të dytën ditë me radhë, megjithatë italianët nuk po mund të përparonin. Terreni i thyer malor nuk i favorizonte lëvizjet e tyre, ndërsa luftëtarët e rezistencës të cilët e njihnin vendin me pëllëmbë e kishin bllokuar ushtrinë italiane ne pozicionet e saj anash xhadesë së vetme që përshkonte krahinën. Asnjëra nga palët nuk po shkëpuste dot një pëllëmbë nga pozicioni i tjetrës e megithatë zona quhej e liruar nga pushtuesi, ndonëse ai nuk ndodhej më larg se një qitje pushke nga fshati. Fshati nuk dorëzohej. Ushtria pushtuese qëndronte përtej dy përrejve malorë në anë të xhadesë ku kishte ndërtuar fortifikimet e saj dhe më tutje magazinat. Dukej sikur ajo gjëndje do të vazhdonte përjetësisht, por kapitullimi i dha fund gjëndjes së fshatrrethimit. Që të nesërmen një grup fshatarësh u paraqit te komanda dhe mori në dorëzim gjithshka që i përkiste ushtërisë. Më vonë i gjithë fshati u lëshua mbi depot përtej xhadesë. Secili prej fshatarëve dilte nga depot e armatimit ngarkuar me pushkë e municione. Kush kishte akoma ndonjë mushkë apo gomar, nuk mungoi t’a ngarkonte rëndë kafshën e gjorë me gjithshka që i zinte syri apo dora. Dikush tërhoqi me mundim të madh një top dhe e vendosi në krye të lëmit të tij, një tjetër, i mbushi qilarët me miell, sheqer, makarona e konserva. Ishte një ndarje e plaçkës së luftës, pa rregull, pa marrëveshje e ligje, që nuk nxorri as edhe më të voglin problem për fshatin. Problemi i vërtetë dhe objekti i diskutimeve më të ashpra e të acaruara si dhe i mos marrëveshjeve pa fund u bë ndarja e ushtarëve të mbetur.
-Jo more, ti dashke vetëm djem të rij*! Po të moshuarit e të sëmurët kujt do t’ia lemë*?- hidhej ndonjëri
-Le të ikin ku të duan*! Kush i grishi*? – përgjigjej tjetri indiferent.
-S’është ashtu jo, se mos erdhën me dëshirën e tyre. Ai xhuxhi mustaqelli e ajo kokë-lopa, Duçja, i degëdisi këtej për të lënë kockat, - ndërhynte dikush tjetër.
-I degëdisi kush i degëdisi, s’më hyn në punë. Shtëpitë na i dogjën këta e unë do të marr ata që janë në gjendje për punë. Me se do t’i transportoj gurët e qerestenë*? Ma vranë gomarin. C’punë u prishte gomari im*? Më lanë pa hajvan, hajvanët e dreqit*! Tani o burra, t’i futen punës.
-Që ke të drejtë, të drejtë ke, por ku t’i lësh këta të tjerët*? Të ngordhin rrugëve*? Na vret Zoti në i lënçim rrugëve. T’i marrim në vatrat tona. Do t’u japim të hanë e të pinë ç’të kemi, por edhe do të punojnë baraz me ne, - propozoi njëri nga djemtë e fshatit.
U deshën disa ditë që ushtarët e oficerët e mbetur të shpërndahen nëpër familjet e fshatit. Ata uleshin në sofër bashkë me fshatarët, ngriheshin në mëngjes me ta për të ndrequr gjithshka kishin shkatërruar ditë më parë me predhat e tyre, apo për t’u marrë me lloj-lloj punësh të stinës. Pas disa javësh, pothuajse i gjithë fshati po fliste italisht.
-Kot u vratë e u cfilitët, - pat thënë një nga ushtarët italianë ato ditë. Nuk ju pushtuam dot me tankse e me topa e ja ku ju bëmë të flisni italisht për pakë javë në paqe.
-Pikës i ke rënë,- ne shqipëtarëve na ka ngrënë më shumë paqja se lufta, - i qe përgjigjur i zoti i shtëpisë.
Ato ditë edhe familja Xharai kishte pranuar në shtëpi dy ushtarë të rij dhe oficerin e batalionit, një burrë rreth të njëzetepesave.
-Eh, kur nuk gjetëm një gjeneral*! Shkrumb e hi të ma kishin bërë shtëpinë, veç të kisha një gjeneral nën hyqëm, - kishte thënë komshiu i Xharajve duke parë me zili oficerin që ngrihej herët në mëngjes të lante dhëmbët me një furçë në fund të oborrit pranë musllukut. Ai iu kishte ofruar Xharajve dy thasë makarona në këmbim të oficerit, por plaka i qe përgjigjur*: "e ke me hile zotrote, kush e di se sa fiton me të kur më jep mua dy thasë*" dhe me kaq ishte mbyllur pazarllëku.
Fshatarët dhe italianët filluan pak nga pak ta ndjenin veten të kënaqur me njëri-tjetin, por një ngjarje në fshatin fqinj krijoi përsëri një lloj përgjimi e dyshimi reciprok. Një fshatare e moshuar të cilës ia kishin vrarë burrin italianët, nuk kishte dashur të pranonte asnjë nga robërit, por kryepleqësia e kishte shtrënguar të pranonte nje komandant te madh. Labja e kishte futur në shtëpi dhe e kishte mbajtur përbukuri, por zotëria e tij i ishte qepur së bijës dhe labja i kishte rënë me sëpatë në kokë. Ky lajm i përhapur me shpejtësi rrufeje u bë sebep për atë mur dyshimi, përgjimi e mosbesimi ndërmjet të dy palëve.
-Dëgjo mirë more zotëri*! – i ishte drejtuar kërcënueshëm plaka e Xharajve oficerit italian ndërsa po hanin drekë.
-Urdhëroni zonjë.
-Të pëlqen gjella e buka jonë*?
-Si urdhëroni zonjë. Janë shumë të mira,- gënjeu italiani që mezi po shtynte gjellën e yndyrshme dhe bukën e zezë të pjekur në saç.
-Ashtu janë me të vertetë, por mos harro se erdhe këtu për të na vrarë e grabitur. Na vrave, na dogje shtëpinë, na shove mallin e katandinë e ne po të mbajmë si njeriun tonë. Të pëlqen kjo*?
-Si urdhëroni zonjë. Ashtu është, keni të drejtë,- pohoi oficeri.
-Atëherë, ha e pi e zullum mos bë. Të tëra i kemi hedhur pas kurrizi, por po ngrite sytë nga vajzat tona, paçe për derra do të të grij, ja, ja me këto duar, - iu hakërrua plaka duke i zgjatur gishtat e lashtë eshtakë, si çatallë, drejt gurmazit të tij.
Plaku i Xharajve dhe i biri (I ati i Iliazit) dilnin me oficerin që në mëngjes nga shtëpia gjysmë e rrënuar për të shkuar diku poshtë fshatit, rrëzë një përroi ku kishin gjetur një damar shkëmbor të përshtatshëm për rrasat e nevojshme që duheshin për meremetimin e çatisë dhe gurë për muret e dëmtuara nga predhat. Oficeri kishte piketuar vendet ku duhej vendosur eksplozivi, ndërsa plaku me ushtarët e të birin hapnin me ndihmën e qysqive dhe daltave ca të quajtura furnela, në thellësi të shkëmbit, të cilat oficeri i mbushi me barutin e nxjerrë prej predhave të artilerisë, i taposi me një lloj argjili që fshatarët e quanin llatare, duke lënë jashtë rreth një metër fitil. Ditën e shpërthimit, gëzimi ishte i papërshkrueshëm. Materiali i prodhuar mjaftonte për një kështjellë e jo më për shtëpinë e vogël të Xharajve, por më pas plaku filloi të pezmatohej kur pa gjithë materialin që duhej transportuar. Si do t’i transportonte gjithë ato rrasa për çatinë*? Po gurët e rëndë*? Po qerestenë*? Mushkën që kishte pasur ia kishte marrë ushtria italiane dhe në këmbim i kishte dhënë një copë letër, por tashmë ajo letër nuk vlente më për asgjë.
-Ngarkoi qentë*! Ata ta prishën shtëpinë, ata ta ngrenë*!- i kishte thënë një bashkëfshatar.
-Jo, për Abaz Ali*! Do të thonë nesër që i bëmë hajvanë, do të na qeshë bota e nuk do të na e dinë për faleminderit, - ishte përgjigjur plaku.
Ndërkohë po afrohej dimri dhe bashkë me të filluan të përhapeshin fjalë për pushtimin gjerman. Flitej se sapo kishin hyrë në Shqipëri kishin djegur një fshat të tërë e se paskëshin shkuar në hell pleq, gra e fëmijë, por gjahu i tyre i parapëlqyer na qënkëshin italianët, të cilët i mobilizonin, për t’i dërguar në frontin e llindjes apo nëpër kampe shfarosëse nëse nuk i vrisnin në vend. Përballë gjendjes së krijuar fshatarët i veshën italianët që kishin strehuar me veshje tipike të krahinës. Në lagjen e përtejme, një ish oficer nuk pranoi t’a zhvishte uniformën e tij tashmë pa spaleta, më tepër ngaqë nuk e duronte dot shajakun sesa nga ndonjë kompleks ushtaraku, por ky ishte dhe fundi i tij. Ai kishte dashur t’ju shpjegohej gjermanëve, por oficeri gjerman kishte turfulluar një «*shade*» dhe e kishte qëlluar derisa i ishin mbaruar fishekët e kobures. Trupi i italianit kishte mbetur shtrirë në mes të fshatit për më se 48 orë. Kur forcat gjermane u larguan, i zoti i oficerit shkoi dhe e mori kufomën, e lau dhe e varrosi sipas gjithë zakoneve krahinore. Kënga e vajtimtarëve labë kishte ngjethur shumë kalimtarë që sëbashku me dhimbjen për të vdekurin e panjohur, morën me vete edhe fjalët e këngës vajtimtare për t’a kënduar kur tu jepej rasti.
Mish për top ç’të nisi
Duçja o i zi
Që të lije kockat
Larg në Shqipëri
Nënën ç’e le qyqe
Motërën mavri
C’të të qaj e shkreta
Emërin s’ta di
Një nga ushtarët iu drejtua një kaporali që u ndodh rastësisht pranë tij*:
-Kuptoni gjë ju nga kjo këngë*?
Kaporali ngriti supet. Ushtari iu drejtua oficerit të Xharajve me të njëjtën pyetje. Oficeri përsëriti xhestin e kaporalit, duke i shtuar atij një palosje të buzëve dhe një lëvizje të lehtë të kokës nga e majta në të djathtë e ansjelltas. Pas varrimit të tre italianët e Xharajve u kthyen në shtëpinë e të përzishmit për të pirë kafenë sipas zakonit, pastaj u nisën bashkë me të zotët e tyre për në shtëpi.
Një mbrëmje vere të 1944 të tre italianët ndodheshin vetëm në lëmin – oborr të shtëppisë akoma të parindërtuar të Xharajve, pasi të zotët e shtëpisë kishin shkuar të gjithë në dasmën e një komshiu dy apo tre shtëpi më tej. Oborri i shtruar me rrasa guri ishte një rreth i vërtetë në mes të të cilit ishte ngulur një strumbullar, që përdorej kur oborri kthehej në lëmë gjatë kohës së shirjeve. Shirja e grurit ishte një gëzim i vërtetë për fëmijët, të cilët e ndiqnin për orë të tëra kafshën e lidhur te strumbullari me një litar i cili e lejonte të arrinte qoshen më të largët të oborrit e që duke u rrotulluar do të shkelte detyrimisht çdo pëllëmbë të oborrit të shruar me duajt e grurit që do të shiheshin. Disa ditë më parë plaku i Xharajve kishte marrë me qera gomarin e një fshatari për një shinik grurë. Ai e kishte lidhur te strumbullari dhe e kishte vënë të shinte, ndjekur nga një tufë fëmijë dhe nga tre italianët. Fëmijët bënin kollotumba njëri pas tjetrit. Njëri nga ushtarët pasi bëri disa kollotumba, u rrotullua dy herë në ajër dhe ra qiri në këmbë mbi grurin e artë. Veprimi i tij ngjalli një lloj admirimi te fëmijët dhe dëshirën për ta imituar. Aty nga mbrëmja disa nga fëmijët arritën të bëjnë saktë ushtrimin për të cilin ushtari italian i stërviste me durim e dashamirësi.
Të tre italianët qenë ulur mbi një sofat rrasash në fund të lëmit – oborr, ndërsa një varg milingonash, ngarkuar me kokra gruri të mbetura nxitonte të futej në një vrimë rrëzë sofatit. Flladi i mbrëmjes sillte deri në veshët e tyre fjalët e një kënge dhe ison e saj të zgjatur, të ndërprerë herë pas here nga krisma armësh.
-Kuptoni gjë ju nga ky vaj*? – pyeti njëri prej tyre , dy të tjerët.
Oficeri përsëriti atë xhest që kishte bërë muaj më parë gjatë varrimit të oficerit të vrarë nga gjermanët.
-Nuk është vaj. A nuk thanë të zotët e shtëpisë se po shkonin në dasmë*? – u përgjigj me një pyetje ushtari.
-Sidoqoftë, për mua nuk është këngë, - tha oficeri, - këta njerëz nuk kanë këngë ose më saktë nuk dinë të këndojnë, - shtoi ai menjëherë.
-Për mua, këta njerëz nuk dinë të qajnë, sepse edhe kur qajnë ata këndojnë dhe këtë se luan topi, - tha gjithë kompetencë tjetri.
-Ashtu është, nuk dinë të qajnë, - pohoi tjetri i bindur nga argumentimi i shokut të tij.
-Ose qajnë kur duhet të qeshin dhe anasjelltas. Në çdo këngë të tyre ka një notë vaji e në vajin e tyre gjithmonë një notë shprese. Kështu është jeta e tyre. Lordi anglez u habit me ‘ta. Diku në një poemë shkruajti*:* "ç’armiq për vdekje e ç’miq besnikë*!". Eshtë tej mase e çuditëshme, te këta njerëz janë përzier çuditshëm armiqësia e miqësia, kopracia e bujaria, egërsia dhe butësia, dashuaria dhe urretja, kënga dhe vaji aq sa po të mos jesh i kujdesshëm nuk i ndan dot nga njëra-tjetra*? – përfundoi oficeri analizën e tij të stërholluar.
-Rracë e çuditshme*! Nuk e kuptoj nga iu vjen gjithë kjo fatkeqësi*?*!
-Nga mendjemadhësia, apo më saktë nga krenaria. Këta janë të varfër deri në mjerim e krenarë deri në marrëzi. A keni parë ndonjë shqiptar të lypë*? Me siguri që jo, - u përgjigj vetë ushtari që shtroi pyetjen.
-E si jo*! Ca ditë pas fitores së prillit nëpër të gjitha rrugët e Durrësit dhe të Tiranës kam parë me sytë e mi dhjetëra fëmijë që të qepeshin pas palltos për një lek, për pesë lireta*; vajza te reja që të ngjiteshin për të të lexuar fatin e që për pesë lekë ishin të gatshme të të ndiqnin pas si manare. Një syresh i zbrazi xhepat një skuadre të tërë. S’e sheh, na qënka ndryshe*! E kam parë me sytë e mi.
-Si ishte ajo që ke parë*?
-Si ishte*?*! Një zeshkane, me ca flokë të dëndura sa të mbushje një jastëk, me ca dhëmbë të bardhë si inxhi, veçse mishin e dhëmbëve e kishte ca të verdhë nga paushqimi.
-Thashë unë*! S’ke kuptuar gjë fare*! Ka qënë ndonjë arixhofkë.
-Nga e di ti*?
-E di fare mirë. Biles unë i dalloj shqipëtarët edhe nga cila krahinë janë, sepse çdo krahinë ka tiparet e saj, që nuk përzihen me ato të një tjetre, ngaqë shqiptarët nuk janë ekzogamë, lidhjet martesore bëhen zakonisht brenda të njëjtës treve. Nuk ke gjak të përzier këtu. Vajzat janë të destinuara të martohen me atë që u ka zgjedhur i pari i shtëpisë e shpesh kjo vendoset që në bark të nënës. Edhe me djemtë ndodh e njëjta gjë. Asnjë shqipëtar nuk do të kishte më vend mes burrave po të martohej me një cigane apo evgjitkë, ndërsa ajo vajzë që do të afrohej me ndonjë të tillë do t’a shihte diellin për herë të fundit.
-Po ekzagjeron. Unë vetë kam njohur një shqiptar që ështe martuar me një italiane të luajtur, që nuk e kuptoj ç’e shtyu të afrohej me atë malok të pagdhendur*!
-Të besoj. Me një italiane po. Pati studentë që u kthyen në Shqipëri me një grua italiane, kjo ka shkaqe të tjera, e megjithatë, po të dëgjosh miqtë e tij, të jesh i sigurt se gruan e tij e quajnë me plot gojën prostitutë qoftë ajo e virgjër si vetë Shën Maria. I njoh mirë unë. Janë brumë i koklavitur. Janë me të vërtetë të çuditshëm. Vlerat e vërteta të rracës njerëzore të papërpunuara gjatë shekujve, mund të studiohen vetëm këtu, - ndërhyri oficeri.
-Tamam ashtu*! Si puna e diamanteve. Bruto, të papërpunuar. Vlerat e tyre morale janë mjaft origjinale. Kjo është fatkeqësia e tyre,- shtoi ushtari që e ndiente veten si biçim antropologu ,a sociologu.
-Eshtë krenaria e tyre që i merr në qafë e jo…
-Për mua janë të marrë. Në iu mbushtë mendja një shqipëtari, hedh pushkën në krah e kujton se mund t’i bëjë ballë një taborri. Kjo është ajo që i merr në qafë. Nuk dinë të peshojnë, - e ndërpreu ushtari tjetër oficerin.
-Unë them se është ai koncepti i mikut që i shkatërron.
-Në fakt janë shumë naivë.
-Jo, jo aspak, janë tepër mosbesues.
-Edhe njëra edhe tjetra, - saktësoi oficeri duke zgjedhur rrugën e mesme më pranë së vërtetës, - ata besojnë verbërisht atë që duan të besojnë dhe nuk besojnë të vërtetën më të pakundërshtueshme, kur nuk duan, apo kur ajo nuk përputhet me dëshirat e vlerat e tyre morale.
-E çuam larg bisedën. E kishim fjalën te krenaria e tyre, te të lypurit, te prostitucioni…
-Sa për lypjen, duhet të dish se një shqiptar më kollaj të vjedh apo të grabit sesa të lyp, e sa për femrat, ato janë të xhindosura, por të urta e skllave të bindura ndaj burrit të tyre. Kanë mënyrën e vet të vlerësimit për moralin apo për nderin. Ja t’ju pyes një gjë të thjeshtë.
-Urdhëro, - thanë dy të tjerrët në kor.
-Ta zëmë se në jorganin tuaj në Vincensa do të gjenit një morr apo një plesht, - iu drejtua ai oficerit, - ç’do të bënit*?
-C’t'ju them*? Sa isha i vogël me këto punë merrej ime ëmë e më pas ime shoqe, por besoj se ato do të urdhëronin që jorgani të dezinfektohej, të zihej shumë-shumë, - u përgjigj oficeri pa kuptuar ku donte të dilte bashkëbizeduesi i tij.
-E pra, këta njerëz do të mbeteshin pa jorgan. Këta kanë një fjalë të urtë për këtë*: "*Për një plesht djeg jorganin*". E për diçka që e konsiderojnë turp, djegin shtëpinë dhe e bëjnë me të vërtetë, sepse po nuk e bënë vetë, ua bën fshati, duke i shtuar dhe një turp tjetër familjes.
-Përsëri e humbëm fillin e bisedës, - vërejti oficeri.
-Sido që t’a nisim, përsëri do të ngatërrohemi sepse nuk i kuptojmë dot. Duhet të kesh mënyrën e tyre të të menduarit që të kuptosh veprimet e tyre, por për t’a mbyllur, dua t’ju siguroj se e mira dhe e keqja me të gjitha përbërëset e tyre janë mpleksur keq në këtë tokë. Kanë qenë gjithmonë kufi mes lindjes dhe perëndimit, mes Bizantit dhe Romës, mes kristianizmit dhe islamizmit, e nëpër kufij nuk merret vesh asnjëherë ku fillon njëra botë e ku mbaron tjetra. Gjithshka është e përzier, por sidoqoftë, unë kam arritur në përfundimin se në krenarinë e tyre ka një vetëmjaftueshmëri ekstreme e cila nuk i lë të bashkohen, në mikpritjen e tyre vihet re një adhurim e kult i mikut i cili i çon në vetësakrifikim, - u përpoq të filizofonte ushtari që gjendej në krahun e majtë të oficerit.
Këto analiza për veset e virtytet e atyre që i kishin strehuar do të kishin vazhduar gjatë sikur në atë kohë të mos ishte shfaqur në krye të lëmit plaka e Xharajve me praninë e saj imponuese si të çdo gruaje shqipëtare që vetëm në pleqëri, pasi të ketë martuar djemtë fiton një autoritet të padiskutueshëm në familje, pas një jete të tërë pa emër. Plaka nuk iu foli fare. Ajo iu drejtua derës së qilarit ku kishin vendosur mallin e grabitur dhe ata dy thasë grurë të përfituar nga korrja e së vetmes arë të vogël që i kishte shpëtuar zjarrit të luftës. Doli nga dera e qilarit dhe iu mbërtheu sytë tre robërve italianë. Gjatë dasmës një nga plakat moshatare i kishte treguar se në Këlcyrë na qënkësh hapur një pazar robërish, ku ajo mund të shiste robërit e saj e me paratë e fituara mund të blente ndonjë kafshë pune aq të domosdoshme për transportin e rrasave dhe gurëve që duheshin për të rindërtuar shtëpinë, pa përmendur këtu faktin se ajo mundej gjithashtu ta jepte kafshën e saj me qera te të tjerët për të siguruar edhe ndonjë shinik misër, pakëz gjizë apo diçka tjetër të nevojshme për të mbajtur frymën gjallë. Plaka i ishte përgjigjur se nuk mund ta bënte një gjë të tillë, por pamja gati bosh e qilarit, ishte një uri gati e prekshme, një kërcënim serioz për jetën e burrave e të fëmijëve, të nipave e mbesave të saj. "*Po si t’i shes o Zot*? Bij nënash janë edhe këta. Si t’ia bëj unë e zeza*?*"- mendonte ajo ndërsa vëzhgonte të tre italianët.* "*Nuk do t’i shes, e gjeta*! Do t’i shkëmbej*!*" i tha vetes ajo dhe një buzëqeshje e lehtë ndriçoi fytyrën e saj të ngrysur. I thërriti të tre italianët, u tregoi zahirenë e mbetur dhe u përpoq t’i sqaronte se nuk ishte në gjendje t’i mbante më , kështu që të nesërmen në mëngjes pa zbardhur dita i vuri përpara dhe u nis në pazarin e Këlcyrës bashkë me nusen e djalit të madh, nënën e Iliazit. Sapo arritën në pazar, zuri vend pranë disa plakave të tjera shamizeza, i uli ndënjur të tre italianët dhe po pritte t’i afrohej dikush për pazar. Një mustaqelli, rreth të dyzetave, i veshur me një uniformë oficeri pa spaleta, me një pelerinë krahëve e me një palë çizme lëkure të llustruara që i godiste herë pas here me një thupër thane, ndaloi para plakës së Xharajve dhe nuses së saj, i ngriti në këmbë të tre italianët, i vuri të tregojnë muskujt dhe pastaj e kapi ish oficerin për nofullash.
-Hape gojën*! - e urdhëroi ai dhe u shtrëmbërua për t’i kontrolluar dhëmbët.
Plaka brofi në këmbë.
-Ore aga, janë djemt e mij këta, nuk janë hajvanë që m’i kundron kështu, - ngriti zërin plaka.
-A i ke nxjerrë për t’i shitur o plakë*? Ke dy napolona për kokë.
-Jo aga, jo. Nuk shet njerëz nëna, ç’ti bëj hallit që më ka zënë, pa edhe me flori të mi peshoje nuk i jepja. Në paç ndonjë hajvan për t’i këmbyer, shohim e bëjmë.
Ofertat qenë të shumta, por plaka nuk lëvizte nga e saja. Nuk mund të pranonte kurrsesi t’i shiste.
"*Për t’i këmbyer, po. Doemos, unë kam nevojë për një kafshë pune, ti ke nevojë për krahë të fortë, na qoftë për hajër*! Tjetër është të këmbesh, tjetër është të shesësh. Nuk jemi tregëtarë, jemi tjetër sua ne Xharajtë*", përpiqej të justifikohej plaka me vete.
-Më duhet një hajvan barre, por ama dhe një derë e mirë ku t’i lë amanet, - i tha ajo një plake që ndodhej në të djathtë të saj.
Aty nga mbrëmja, një fshatar që i mbyshi syrin plakës, i afroi një gomar me të gjitha takëmet, i cili iu duk i shëndoshë e i mirë dhe ajo pranoi më në fund t’i këmbente italianët, duke iu lutur tjetrit që t’i mbante mirë.
-Të dhimbset një këlysh qëni kur angullin e jo më këta të mjerë që kanë lënë përtej detit shtëpi e katandi, nëna, motra, gra e fëmijë. Nuk janë më të këqij se ne. Fajtorë nuk janë këta të zes , fajin ua kanë ata gjeneralët e tyre që heqin bythën mënjanë sapo bien ngushtë. Mbaji mirë se të vret Zoti! Mos hy’ në gjynah, se gjynahu lahet në shtatë breza*! Janë punëtorë e të ndershëm, nuk të ngasin në nder, janë të sojmë e jo si ca nga rraca e tyre që mos pafshin fustan se u qan syri*! - nuk pushoi së porosituri ajo të zotin e gomarit e nuk i bënte zemra të largohej nga pazari.
- Ikë, ikë tani, merri dhe mos harro ç’të porosita. Mos hy’ në gjynah me ‘ta*! - përfundoi plaka dhe iu kthye nuses.
- Të presim sa të mos na i hajë më syri dhe pastaj nisemi*!
Kur fshatari i panjohur nuk dukej më në horizont, plaka i hipi gomarit anash si të gjitha gratë e krahinës, urdhëroi nusen ta tërhiqte prej kapistre dhe përsëriste pa pushim*nëpër dhëmbë : "*ma bëj hallall o Zot i madh*! Ma bëj hallall o Abaz Ali*!*". Ndërkaq iu kujtuan fjalët që i kishte thënë të zotit të gomarit*: "*Mirë thashë. Ashtu është. Paguhet gjynahu. Paguhet që ç’ke me të*!*", mërmëriste plaka ndërsa nusja tërhiqte me mundim gomarin pa e vrarë mendjen për ato që pëshpëriste plaka me vete. Ajo ishte mësuar me të vjehrrën noprane e cila nuk pushonte së foluri me vete, me të vdekurit, me hajvanët, me gardhet e rrugës. Plaka nga ana e saj vazhdonte ligjëratën, pa u merakosur nëse e dëgjonte kush. Zakonisht ishte e bindur për çdo fjalë që thoshte. Kur nuk bindej për atë që kishte thënë, pyeste gjithë zemërim për të marrë përgjigjjen e duhur dhe këpuste një "*ashtu de*" ose "doemos, doemos" dhe vazhdonte dialogun e pashterueshëm me veten. "Po ne o Zot, ç’gjynah paguajmë kështu brez pas brezi*? Mos ndoshta gjynahun që i ramë hasha Krishtit*?*! Kaq keq të jetë zemëruar që i patshim uratën*?*! E ç’hasha zeza, nga Jezu e kthyem në Isa, nga Ilia e bëmë Iliaz. Brenda pragut i përziem nga halli, se na lanë në baltë që i lëntë i madhi Zot në zindan*! Njërën Marie, tjetrën Mejreme dhe shën Kozmait ia vumë emrin Coban baba dhe e nderojmë dhe e festojmë për mot. Ashtu de*! E atëherë ç’paguajmë*? Mbase paguajmë … çfarë, çfarë paguajmë pra*? … Budallallëkun*? Doemos. Jemi cazë të krisur. C’të them tjetër*?… ja bishtpërpjetë*! Ashtu de*!"
-Hiqe moj nuse këtë gomar, hidhi këmbët se na zuri nata*!- iu kthye rëndë plaka nuses së saj ndërsa dielli po perëndonte prapa malit.
Sapo mbërritën në shtëpi, urdhëroi nusen të lidhte gomarin te mani në qoshe të oborrit dhe hyri shpejt në të vetmen dhomë të banueshme të shtëpisë gërmadhë. Mbi oshmakun e oxhakut vuri re një çantë ushtarake të lëkurtë. "*Uf , më raftë pika*! E paska harruar i shkreti. Do të kujtojë se ia kemi mbajtur kastile*", pëshpëriti me vete, e mori dhe ia zgjati nuses sapo kjo hyri në dhomë.
-Na, hape ti nuse*! Nuk më bëjnë duart.
Nëna e Iliazit filloi të hapte çantën si me frikë.
-Hape de*! Nuk ka bombë brenda, - e urdhëroi i shoqi.
Nëna e Iliazit, ndonëse sapo i kishte kaluar të tridhjetat e ishte bërë nënë e tre fëmijëve, thërritej gjithnjë "*nuse*". Ajo nxorri me kujdes disa fije letre të shkruara italisht, një a dy zarfa, një fotografi të oficerit me një femër shumë të bukur – sipas saj duhet të ishte e shoqja – dhe më në fund një zinxhir të zakonshëm me një pllakëz metalike, ku ishte stampuar një numër. Plaka e mori çantën, futi brenda fotografinë atë varësen e çuditshme bashkë me letrat e zarfet dhe e vendosi në fund të sepetit të vetëm që kishte mbetur pa u djegur nga ato pak orendi që kishin patur dikur. Canta mbeti atje për shumë kohë dhe s’doli që aty veçse kur Iliazit iu desh të fillonte klasën e parë unike. Ai e mbante atë me shumë kujdes si diçka me vlerë jashtëzakonisht të madhe. Ajo i shërbeu atij gjatë gjithë unikes, më vonë në shkollën pedagogjike e më pas gjatë punës së tij si arsimtar.

[shigjeta]

* * *

Orëndreqësi plak nuk kishte lëvizur nga shkallët e pallatit te kulturës edhe pasi i nipi ishte larguar. Njerëzit nxitonin disa metra poshtë këmbëve të tij, ndërsa ai vazhdonte të qëndronte pa e prishur terezinë në të njejtin pozicion. Dikush nga turma këpuste një të sharë kundër mustaqeve të kryeministrit, një tjetër ulëriste kundër presidentit, dikush zbraste një karikator të tërë në drejtim të qiellit. Laraskat largoheshin të trembura nga kulla e sahatit të madh e nga minareja e xhamisë për tu rikthyer po aty sapo tyta e kallashnikovit të heshtte. Një turmë qëllonte me copa pllakash të shkulura nga trotuaret në drejtim të xhamave të pallatit e të lokaleve përreth. Sharje të të gjitha llojeve ndaj gjithkujt e gjithshkaje, kërkesa për para, për dorëheqje qeverie, për borxhe të vjetra e llogari të ardhshme përziheshin në një kakofoni të padurueshme nën breshërinë e ndonjë automatiku. Njerëz të nxituar s’dihet për ku, të trembur, të zëmëruar, të zhgënjyer, mashtrues e të mashtruar, të dehur a esëll shpejtonin si në ethe, ndërsa orëndreqësi i qetë e i duruar nuk ia shqitte sytë sahatit.
" Nuk po lëvizin akoma nga vendi këta dreq akrepë ", gati pëshpëriti me vete. Koha kishte ndaluar. Ndoshta po shkonte prapa. " Si dreqin kurdiset kjo orë ? Mirë si kurdiset, po ku dreqin kurdiset kjo orë ? ", nuk e kuptoi përse e shtroi papritur atë pyetje. " Duhet t’a kem bërë më përpara këtë pyetje që më erdhi ndërmend tani. Ndoshta dikush tjetër e ka bërë më përpara, ndoshta ", në fakt, ai ishte i sigurt se përgjigjen për atë pyetje e kishte marrë shumë vjet më parë.

* * *

Nëntor 1944. Aty nga darka e njëzetë Nëntorit një patrullë partizane kishte vënë përpara orëndreqësin megjithë çirakun e tij (Mario Mançini) dhe i kishte shoqëruar deri te ish bashkia e qytetit ku ishte vendosur komiteti ekzekutiv i këshillit antifashist nacional – çlirimtar.
Sapo hynë në sallën e pritjes, një partizan i urdhëroi të futeshin në zyrën e kryetarit ku ata u gjendën ballëpërballë katër ushtarakëve të përkulur mbi një tavolinë të madhe vezake të vendosur pothuajse në mes të dhomës.
- Afrohuni ! – urdhëroi njëri prej tyre.
- Ju duhet të jeni orëndreqësi, - iu drejtua ai mjeshtrit Tufi.
-Siurdhëroni, - u përgjigj ai, - dhe ky është çiraku im, - nxitoi ai të paraqiste Mario Mancinin i cili parapëlqente të thërritej Dine qëkurse në kryeqytet hynë forcat gjermane.
Të katër ushtarakët drejtuan trupin, ndërsa kryetari zgjati krahun dhe me gishin tregues e detyroi të hidhte vështrimin mbi tavolinën e vetme ku ishte , shtrirë një tabak i madh letre.
-Besoj se e keni marrë vesh që ora e sahatit të madh ka mbetur. Për sa më përket mua, unë dërgova dy partizanë që të shikojnë cili është shkaku, ndonse jam i bindur se kjo punë është një sabotim i armiqve e tradhëtarëve, të cilët duan t’a shohin të ngecë orën tonë, por ne nuk do t‘a lejojmë një gjë të tillë.
-Siurdhëroni , - aprovoi orëndreqësi.
-E pra, dy partizanë më informuan se atë mekanizmin e orës armiqtë e kishin fiksuar mbi shënjën zero. Ja afroju t’a shikosh !-e ftoi ai dhe i afroi tabakun e letrës që shtrihej mbi tryezë.
Oëndreqësi u afrua dhe vuri re që ajo copë letëre paraqiste saktësisht me një vizatim të paqortueshëm pjesën e poshtme të orës së madhe të qytetit dhe lavjerësin që përfundonte me një shigjetë. Shigjeta tregonte një shënjë që mund të merrej për shkronjën ’O’ ose për shifrën zero. Në anën e majtë një ’L’ e në të djathtën një ’P’ .
- Tamam, zoti kryetar, por…
Shoku Kryetar, - e ndërpreu bashkëfolësi.
-Tamam shoku kryetar, por më duket se shkronja e djathtë është ‘R’ e madhe e shtypit e jo ‘P’ e madhe e shtypit .
-Jo, jo nuk ka mundësi. Partizanin Dyl e kemi me shkollë ; ai i di mirë këto punë. Unë dua të di ç’ kuptim kanë këto shkronja dhe mbi cilën duhet drejtuar shigjeta për t‘a vënë orën në punë .
-Unë jam i bindur se kuptimi është : lindje–perëndim, - ndërhyri njëri nga partizanët.
-Ose : Liri Popullit, - tha shoku i tij.
-Kuptimi tyre ëstë : Links-Rechts, po qe se ora është prodhuar Gjermani , ose Left-Right, po qe se është prodhuar në Angli,-sqaroi çiraku Dine.
Krytari i mbërtheu sytë për një çast çirakut Dine, pastaj e kaloi e kaloi vështrimin me radhë mbi secilin nga partizanët, për të fiksuar përsëri çirakun, cili iu afrua zotit Tufi si të donte të strehohej pranë tij për t’i shpëtuar shikimit dyshues e kërcënues të kryetarit.
-Po qe se është prodhuar në Angli, domethënë se është punë anglezësh dhe e ka hilenë brënda. Nga ju si specialistë duam të dimë kuptimin e atyre dy shkronjave, që për hesapin tim, në daçi gjermançe, në daçi inglezçe, kanë vetëm një kuptim i cili përputhet me mendimin e shokut partizan. Pra ‘L’ dhe ‘P’ siç del nga diskutimi duan të thonë ose ‘Lindje–Perëndim’, ose ‘Majtas–Djathtas’.
-Pak a shumë kështu është ,- pohoi orëndreqësi.
-Për mua gjithçka është e qartë. Ata e kanë vënë qëllimisht shigjetën në zero, për të ndaluar orën tonë. Më parë e kanë kurdisur te ‘P’-ja. Ata e kanë kurdisur pas qejfit të tyre, kurse ne do e kurdisim pas qejfit tonë. Shkoni ma vini atë orë në punë ! Shigjetën fiksojeni te ‘L’-ja ,-urdhëroi kryetari.
Orëndreqësi e dinte mirë se çfarë dëmi do i vinte orës së madhe nga fiksimi i lavjerësit , por nuk e pa të udhës të jepte ndojë sqarim, para bindjes së palëkundur të kryetarit dhe u nis menjëherë të vinte orën në punë, shoqëruar nga patrulla partizane, që mori porosinë t’a kontrollonte nëse ai do ta kryente saktësisht urdhërin e dhënë.

* * *

Edhe atë ditë pranvere qëndronte pa lëvizur para orës së madhe të kryeqytetit , akrepat e së cilës nuk lëviznin që nuk lëviznin nga vendi.
"Me siguri tani do e kenë fiksuar regullatorin e bilancierit në anën tjetër"-mendoi ai, ndërsa pranë tij një djalosh rreth të tetëmbëdhjetave zbrazi një karikator të tërë në drejtim të orës.
- Luaj vendit xhaje!-dëgjoi ai të riun t'i hakërrehej.
- Kot i harxhove tërë ata plumba. Mos gjuaj për laraska or çun! Nisu drejt Durrësit Atje është dushmani. Atij ktheja grykën e automatikut!-ia ktheu plaku dhe u kujtua që ato nuk qenë fjalët e tij. Kishte qënë pranvera e 1939-ës. "Pse fillokan kështu pranverat te ne ?"-pyeti veten orëndreqësi.

* * *

Edhe atë pranverë të largët ai ndodhej nën strehën e teqesë së Rufaijve me vështrimin mbërthyer te sahati i madh. Pranë tij një djalë i ri kishte qëlluar disa herë në drejtim të sahatit të madh, ndërkohë që një grup të rijsh po kalonte në anën tjetërtë rrugës duke thirrur "Duam armë! Duam armë!" Armë nuk kishte. Qeverri nuk kishte.
"Nga ja mbathin këto kodosh qeverrish sa herë që bën pushka bam?"-pyeti me vete orëndreqësi Tufi. Nuk ka qeverri, pra nuk ka shtet. Doemos që nuk ka, përderisa nuk ka burgje. Duhen futur qeverritë në burg. Pun'e ngatërruar.
Ndërsa sahatçiu ishte zhytur në analizat e trinomit qeverri, burg, shtet, pa ia ndarë sytë sahatit, një dervish që sapo dilte nga teqeja i qe drejtuar të riut e i kishte thënë "Mos qëllo për laraska or çun! Vrapo, vrapo drejt Durrësit! Atje është dushmani."
Qyteti tremijëvjeçar dridhej nga të ftohtët e atij mëngjesi Prilli. Pamja nën këmbët e tij ishte një ritual antik i përsëritur gjatë gjithë egzistencës së tij, por nuk u kishte futur drithmat banorëve.Ata ishin ndeshur burrërisht dhe shpesh i kishin hedhur në det ata që kishin ardhur nga deti për ti grabitur e kthyer në skllevër. Jo rrallë nuk kishin mundur t'u bënin ballë dhe qenë tërhequr në brendës të truallit nëpër gryka malesh drejt majave të tyre të thepisura, për t'u kthyer në grupe të vogla e për të plaçkitur e djegur vatrat e kthyera në koloni romake, greke e bizantine e më pas në fortesa pararojë të perandorisë osmane. Atë ditë prilli banorët e qytetit ishin zgjuar me ndjenja të shuara, të bindur se ishin domosdoshmërisht e fatalisht të mundur. Ata ishin në dijeni të qëndrimeve të më të mëdhejve të Europës; dinin se parlamenti i kishte këshilluar mbretit të largohej me gjithë kabinetin qeveritar.
Atë ditë në dyqanin e orëndreqësit Tufi një nxënës gjimnazi me çantën në dorë, si ndonjë zyrtar i thekur, me zërin të ngjirrur nga thirrjet "duam armë", i kishte zgjatur atij një orë xhepi për ta riparuar.
E more vesh? Mbreti iku.
Me vendim të parlamentit, apo jo?-ia ktheu orëndreqësi.
Parlament leshi.Si tosku mosku,-tha gjimnazisti me dialektin e tij të një krahine të jugut.Puna është se nuk kemi armë.
Njerëzit e dinin se nuk kishin armë, se ishin vetëm një milion për të përballuar "oto millioni di bajonete".Ishte e pamundur. Deti nxinte nga luftanijet e shumta. Qielli nxinte nga aeroplanët e panumërt, një pjesë e të cilëve kishte fluturuar një ditë më parë mbi qiellin shqiptar, duke hedhur fletëfluturake në të cilat i bëhej thirrje popullit shqiptar t'i pritte si miq, t'i pritte me lule ushtarët italianë që vinin për të liruar Shqipërinë. Njerëzit i merrnin në duar, i lexonin me sy të zgurdulluar dhe pyesnin veten."E ç'miq qënkan këta që na vinë me aeroplanë bombardues, me anije e me topa? Jo, jo, miku nuk të vjen me kobure në brez e pushkë në krah. Edhe kur vjen ashtu, ato, sipas zakonit, duhet t'i dorëzojë dhe në odën e miqve të hyjë me dorë në zemër. Po, në fund të fundit nga kush do n'a lirojnë? Janë pesë shekuj me vonesë. Pesë shekuj më parë na u desh t'i përballonim vetë hordhitë aziatike e të mbronim edhe europën me gjakun tonë, ndërkohë që doxhët e tyre u lëpinin këmbët sulltanëve dhe lidhnin marrëveshje miqësore me ta, kurse krajlët sërbë pasuronin haremet osmane me vajzat e veta, për të ruajtur fronet e kurorat e tyre. Atëherë po, atëherë le të vinin se do i pritnim me lule e tantana, po sot ç'kërkojnë? Sot do i presim me plumba .O zot, sa pak pushkë kemi,sa pak plumba! "Mos gjuaj për laraska or çun! Vrapo, vrapo drejt Durrësit! Atje është armiku…." Po miku? Si s'e kemi një mik! Të dilte dhe një herë një Wilson! Hej, hej Europë!-kishte psherëtirë orëndreqësi Tufi duke ndjekur me sy djaloshin që u largua në drejtim të rrugës së Durrësit.
"Europa nuk ka veshë për të dëgjuar ankesat e një lagjeje"- kishte thënë një nga burrat e mbledhur një natë më parë në shtëpinë e tij.
"Jemi një komb, një shtet, heqim efendi"-i qe përgjigjur një nga të moshuarit.
"Ke të drejtë zotrote, por vetëm një mëhallë e Londonit ka më shumë milet se gjithë Shqipnia. Jemi të vegjël, jemi pak."
Orëndreqësi Tufi psherëtiu sërish."Oto milioni di bajonete", dëgjuar me dhjetra herë qysh se kishte nisur lufta në Abisini, sikur i shponin trupin tejpërtej."Si mund të përballohet tërë kjo mizëri? Me pesë pushkë të ndryshkura?"- pyeti veten orëndreqësi si shumë e shumë të tjerë.

* * *

Në Durrës, një nënoficer i ushtërisë mbretërore me skuadrën e tij ishte bërë pengesë e pakapërcyeshme për zbarkimin e trupave fashiste të mbretërisë italiane. Kapteri i Mbretit, një ulqinakas ishte bërë një i vetëm me mitralozin, me sytë të mbërthyera në drejtim të detit e veshët te radioja."C'bëjnë ata kodoshët e UNO-së? Ndoshta po ngrejnë dolli për Duçen. S'ka si shpjegohet ndryshe" mendoi ai dhe tërhoqi me forcë këmbëzën e armës, duke sprapsur për të tretën herë tentativat e zbarkimit të desantëve të fregatës "Toskana".
- Të qëllohet në drejtim të qytetit me të gjithë baterinë e topave urdhëroi kapiteni Salvatore Pireti, togerin e baterisë së artilerisë.
Grykat e topave të fregatës "Toskana" flaknin gjithë tërbim gjylet që binin si breshër i zjarrtë mbi qytetin e lashtë. Salvatore Pireti vëzhgonte me dylbi shtëllungat e tymit që ngriheshin nga shpërthimet dhe muret që shëmbeshin e shkërmoqeshin si kala rëre të ndërtuara buzë detit nga fëmijë ëndërrimtarë e që dallga shkumëzuese i fshinte pa mëshirë. Një a më shumë predha ranë mbi fortifikatën e kështjellarëve të qytetetit mijravjeçar. Ishte një sulm i filluar para se Jul Cesari të vinte të mësonte artin e të luftuarit nga stërnipërit e Piros, një sulm i përsëritur në shekuj me mjete e armë gjithmonë e më moderne. Për një çast u duk sikur fortifikata ishte shkulur nga vendi. Jo. Nuk kishte luajtur nga vendi. Ajo që kishte luajtur nga vendi ishte një kokë e rrumbullaktë si kupolë bunkeri me faqet akoma pa qime e , cila u përplas pas këmbëzës së mitralozit të fortifikatës, me sytë të zgurdulluara dhe ndali në ije të kapterit ulqinakas të mbretit.
- Hajde bir, nuk je vetëm. Nuk do të ndahemi më un'e ti? Hajde bir,-i tha Mujua kokës, afroi buzët dhe e puthi në ballë.
Dallga e desantëve u lëshua drejt bregut. Kapteri Mujo Ulqinaku klithi me një zë të fuqishëm që dukej se dilte nga një shpellë, si nga zemra e dheut. Nuk ishte thirrje njeriu, nuk ishte klithmë, ishte një brurimë luani."Zjarr!" dhe në të njëjtën kohë tërhoqi këmbëzën e mitralozit. E gjithë skuadra hapi zjarr në drejtim të desantëve që u detyruan të sprapsen sërish. Valët e një radioje të vendosur pranë hyrjes së fortifikatës sillnin në veshët e mbrojtësve fjalët e pakuptueshme të folësit të B.B.C.
"Me siguri tani po flasin për ne",- mendoi Ulqinaku dhe iu kujtuan vargjet e një kënge labe "Evropa shruajn e thonë / shqipëtarët po lëftojnë / me një mbret dyzet milionë". Pas folësit në hapësirën gjysmë sfere të fortifikatës u shpërndanë, tingujt e marshit të triumfit, që u ndërprenë nga një shpërthim i fuqishëm, i cili e mbuloi fortifikatën me një re tymi e pluhuri. Radioja heshti. Gishti që tërhiqte këmbëzën e mitralozit e humbi forcën e u squll, gryka e mitralozit pushoi së vjelluri urrejtjen e grumbulluar diku në barkun e vet a të njeriut që e zotëronte një grimë më parë. Njëri prej ushtarëve të Ulqinakut u zvarrit drejt komandantit të tij që mbante shtrënguar nën sqetull kokën bjonde të më të riut të skuadrës, e zhvendosi trupin e pajetë mënjanë, mbërtheu mitralozin me të dy duart dhe tërhoqi këmbëzën duke thirrur: Italianët në det! Asnjë këmbë italiani në tokën arbërore!
"C'tu bëj, ç'tu bëj unë i shkreti! Eh, sikur të ishte si dikur "me shpatë zhveshur shqipëtarisht" do ua tregoja mirë qejfin, po ç'ti bëj un'i shkreti tërë atij çeliku, ç'tu bëj unë i shkreti tërë atyre katanave?!"- hahej me vete ushtari i mbretërisë shqiptare.
Në krah të Piretit një oficer tjetër me dylbi në dorë kqyrte me kujdes një kodër të vogël shkëmbore në të djathtë të qytetit." Ja, atje mund të ngrihet një hotel. C'vend i mrekullueshëm! Turistët do vërshonin kush e kush më parë, për të parazënë një dhomë në hotelin me pesë yje". Fshatarët e zonës do i luteshin t'u blente prodhimet e tyre, ndërsa ai do i shtynte koshat me majën e këpucëve llustrafine, për t'i detyruar të ulnin çmimin akoma më shumë.
Nostromi ndiqte ng kabina e tij zhvillimin e betejës, duke bërë kryq herë pas here si të donte të thërriste dëshmitar mishërimin e shenjës që përsëriste dhe pëshpëriste me zë të mekur: "Jezu, po ç'faj kanë ata njerëz? Pse na ke lënë vegla në duar të dreqit?"
Fortifikata e mbrojtësve të qytetit ishte kthyer në një llogore të thjeshtë të zbuluar. Mitralieri tërhoqi me vështirësi armën, hodhi sytë nga arka e municionit, thartoi pak fytyrën dhe u tërhoq zvarr në pjesën e prapme të fortifikatës. Skuadra mbrojtëse nuk kishte më plumba. Ulqinaku nuk kishte më frymë. Fortifikata nuk kishte më mbrojtës.
Zbarkimi filloi në mënyrë masive. Pranë bankës kombëtare filluan të grumbullohen pak nga pak një numër qytetarësh të kollarisur, me tufa lulesh në duar e me një banderolë mirseardhjeje në italisht e shqip. Një fotoreporter i ardhur rreth një muaj më parë në qytetin bregdetar, filmonte nga plane të ndryshme, pritjen e përzemërt e festive të shqiptarëve bërë ushtërisë fitimtare të imperios romane.

* * *

Pranverë 1939."Trethtenëntë mos arç kurrë / se na rrëzove flamurë ",-këndohej kudo ku dy Vlonjatë takonin një të tretë, për të mbajtur iso, ndërsa…

* * *

Iljaz Xharai me të vllain, të ndjekur nga gratë dhe tri fëmijët e tyre po i afroheshin qytetit të Vlorës, të lodhur nga rruga e gjatë. Grupi i udhëtarëve ndaloi në krye të një kodheleje. Poshtë tyre në largësi shtrihej qyteti, ngritur në një ultësirë e i rrethuar nga jugu lindja dhe veriu prej kodrash të veshura me ullij." Ullijtë këmbëzbathur brigjeve …." këndonte Ardit Gjebreja vargjet xhevair të poetit Xhevair Spahiu. Se mos vetëm ullijtë! Tema e këmbëve të zbathura, kishte qënë jo rrallë subjekt i preferuar i poetëve. Migjeni i kishte "poetizuar" ato te tullumat e Lulit të vocërr, kurse më vonë Malshoviti do t'a pasuronte me "Këmbëzbathur, bythëçjerrë, punon vetëm për të tjerë", ndonëse para tij gjëmonte nga kurbeti thirrja "Mjaft punove për të tjerë o fatkeq, kujto vendin ku ke lerë e ku heq!" Iljaz Xharai i kishte recituar dhe ua kishte mësuar vocrrakëve vargjet e këtyre poetëve, për vite me radhë dhe ja ku ishte nisur vetë të shkonte të punonte për të tjerë, larg vendit ku kishte hequr dhe hiqte akoma për dreq. Kujt i hynin në punë vargje e ide të atilla?! Kokat ishin zbrazur dhe boshllëkun e krijuar e kishte zënë para-mania. Para, para me çdo kusht e me çdo mjet. ."Një jetë ka njeriu.Duhet jetuar si njeri, por sa para ke, aq njeri je ",u kthye në një ide fikse e mbizotëruese, që sprapste çdo mendësi tjetër.Paraja kishte përmbysur e zëvëndësuar legjendat, eposin kreshnik, burrërinë, besën ,madje dhe dashurinë. Paraja ishte kthyer në etalon, në njësinë e vetme me të cilën peshohej mikpritja, besnikëria, nderi e të gjitha virtutet dhe cilësitë e vlerësimit të moralit tradicional. Në kërkim të parave ishte ngritur një pjesë e madha e shqiptarëve, të nxitur nga dhjetra gazeta, stacione televizive e kapso-politikanë, që pasi i kishin shërbyer qenërisht diktaturës komuniste ishin gati të shitnin gjithçka për të mbushur e fryrë kontot e tyre bankare me çmimin zjarrit e nderit, hajdutllëkut e gjakut të cilitdo qoftë.
Në kërkim të parasë ishte nisur edhe grupi i udhëtarëve mes të cilëve ndodhej edhe familja Xharai.
Pas pak orësh grupi i udhëtarëve do të ndodhej në qytetin që i përngjan një amfiteatri të madh antik rrethuar nga kurora e ullijve, Në fakt në rrethinat e qytetit ruhen në gjëndje të kënaqshme më shumë se dy, tre amfiteatro të tillë, por dramat dhe tragjeditë më të mëdha nuk janë luajtur në to, por pikërisht në gjigandin e stërlashtë naturor, themeluar para lindjes së Romus dhe Romulus. Betejat gjithashtu në këtë amfiteatër nuk kanë qenë përleshje gladiatorësh me luanët e lëshuar prej kafazëve, nën sytë e patricëve spektatorë. Në këtë amfiteatër gladiatorët ndodheshin gjithmonë nën sytë e ullijve këmbëzbathur, ndërsa luanët vinin gjithmonë nga deti.
Grupi i fshatarëve me Iljaz Xharain në krye po i afrohej për herë e më shumë këtij amfiteatri., Vlorës së tyre të dashur……Ja do bëhet Vlora jonë / ja do bëhet shkrumb e hi…….Bëri poshtë nga Babica / me treqind e ca komita…….Moj Vlor'e bukur në gropë , moj Vlor'e / Vlorë të shitën të zotë moj Vlor'e ……, i vinin në mend fragmente këngësh, si bulëza të shndritshme ajëri që ngrihen nga fundi i një pellgu të trazuar. Në largësi, nga maja e Karaburunit, ca shtëllunga resh të zeza, të shtyra nga era e jugut, nxitonin mbi qytetin e bukur në gropë, si flokë të shpupuritur e të trazuar mbi kokën e një fëmije. Qyteti buzë detit, si një kokë gjigande me mijëra sy, i rrethuar nga kodrat e veshura me ullij që i përngjanin një kurore paqeje mbi të, kishte ditë që ishte i trazuar. Një motobarkë e ngarkuar me djersën dhe mundin e shqiptarëve të varfëruar për pesëdhjetë vjet nga qeveria e tyre në favor të loj-lloj marksistë -leninistëve, ishte larguar drejt perëndimit.Treqind milionë dollarë, thuhej se kishin lënë qytetin për të arritur përtej detit në perëndim të kanalit të Otrantos. Njerëzit vërtiteshin nga një qoshe e qytetit në tjetrën, brënda arenës së amfiteatrit duke thirrur "duam paratë tona". Në një nga ndërtesat e universitetit ishin ngujuar në grevë urie një numër i madh studentësh. Një pjesë e madhe e banorëve të Vlorës dhe fshatrave për rreth ishin pajtuar me kërkesat e studentëve duke u shtuar atyre kërkesa të tjera. Ato ditë filluan të dëgjohen krismat e para të armëve ardhur nga deti me një anije të huaj e më pas sasia e armëve në qarkullim u rrit me ato që u rrëmbyen nga depot e ushtërisë.
Iljaz Xharai kishte parë me dhjetra fshatarë të armatosur të nxitonin në drejtim të qytetit, si për t'iu përgjigjur kushtrimit "Ja do bëhet Vlora jonë / ja do bëhet shkrumb e hi"
"Po Selami ku është? Po ushtëria italiane ku është ? C'bëhet kështu o Zot? Ku po shkojmë?"
Në të vërtetë asnjeri nuk dinte ku po shkonte. Njësoj si ato ret'e zeza, që nxitonin mes qiellit, në drejtim të qytetit me kurorën e ullinjtë mbi kokë, të shtyra nga erërat e jugut, për të shkarkuar mbi 'të zemërimin e tyre, edhe njerëzit vraponin drejt qytetit për të zbrazur dufin e ekuilibrit të prishur papritur.
"Kush ishte ai kodosh që e kishte prishur atë ekuilibër?"
Njerëzit kishin punuar për gati pesëdhjetë vjet radhazi, që kur lindte dielli e deri sa perëndonte, për të ndërtuar një jetë të re, një lloj parajse tokësore, të prekshme, duke flakur tutje shpresën e xhenetit në mbretërinë e përtejme të Zotit të gjithëfuqishëm, për t'iu shtruar e bindur Shokut të gjithëpushtetshëm. Rinia pat vërshuar në të gjitha anët e vendit, në ndërtime rrugësh, hekurudhash, kanalesh, fabrikash e uzinash, martohej, lindte fëmijë për t'i rritur me dashuri për "prijësin e popullit" për "Timonierin e madh", që do t'a çonte anijen socialiste shqiptare drejt brigjeve të mirëqënies, bollëkut e barazisë, ku secili do të merrte aq sa kishte nevojë e do i jepte shoqërisë aq sa kishte mundësi. Edhe Iljaz Xharai kishte marrë pjesë në të gjitha aksionet që partia i kishte besuar rinisë e qe kthyer prej tyre me dekorata e fletë lavdërimi, të cilat i ruante si sende të çmuara në fund të sepetes që kishte shpëtuar pa u djegur në shtëpinë e bërë shkrumb e hi gjatë ofensivës fashiste në përpjekje për të shuar luftën liridashëse të çetave partizane. Ai kishte ëndërruar e besuar në jetën e re edhe kur pritte muaj të tërë për të marrë një copë mish me rastin e ndonjë feste, edhe kur gjalpin apo copën e djathit me shumë vështirësi mezi i ndeshte një herë në muaj. Në vend të jetës së re e të parajsës së premtuar, partia lëvdohej të kishte ndërtuar njeriun e ri e t'i kishte dhuruar popullit fabrika e uzina të tejkaluara e defiçitare apo ndonjë pallat kongresesh a piramidë. Në fshatin e tij Iljazi kishte qënë i fundit që e kishte flakur, jo pa pishmanllëk e ndërgjegje të vrarë, tesërën e partisë e që filloi të merrej me tregëtimin e sendeve më të nevojshme, tregëtim nga i cili nuk fitonte aq sa të quhej i pasur, por siguronte aq para sa të jetonte me to më mirë se sekretari i rrethit në kohën e vet .
Fshati nuk ishte më ai që kishte qënë dikur. Shumë djem kishin marrë rrugët e kurbetit, pjesa më e madhe në Greqi e disa qenë shpërndarë nëpër vende të tjera të Europës. Letrat që vinin prej andej ishin marramendëse, trullosëse, dehëse e haluçinante për mendjen e fshatarëve, ndërsa pakot dhe dërgesat në para ishin vula vërtetimi për fjalët ndaj të cilave shqiptarët kishin kohë që nuk besonin më.
- Epo qerrata mesele, - thoshte komshiu i tij,- të punon tjetri një ditë e ke për të ngrënë një muaj, e ne punonim treqindegjashtëdhjetepesë ditë për të ngrënë më tridhjetenjë dhjetor në darkë.
- Ngrënë zeza, njëherë që vajta bëra vitin e ri te vajza e martuar në Tiranë na zuri pizga të gjithëve, papo nuk kishte vend në spital se ku duronin barqet e telekosura, - përsëriste vend e pavend vjerri i komshiut.
- Ajo që ishte, shkoi e vate. Hani o qerratej se ua bëri kismet perëndia të mos shkoni të babëzitur!-u thoshte Qano qorri atyre që hapnin muhabetet e së djeshmes.
Mirë e ka Qanua. Punuam një jetë të tërë e ç'fituam? - ishte fjala që dëgjohej rëndom kur pyetej për ushqimin e punën.
Ushqimi e jetesa filloi të sigurohej kollaj. Fshati i tërë hoqi dorë nga puna. Dikush me paratë e ardhura nga jashtë, dikush me ndonjë tregëti të vogël, një tjetër duke përvehtësuar apo shitur mallin e kooperativës si të qe mall pa zot, filluan të jetojnë disa herë me mirë se më parë.
Pas muajve të parë të 1992-shit gjithçka filloi të konsiderohej e pranueshme nga shumica e njerëzve, ndonse të gjithë filluan të kërkojnë gjithmonë e më shumë nga qeverria. Të gjithë ishin të kënaqur e njëkohësisht të pakënaqur, por më të pakënaqurit ishin ata që kishin përfituar padrejtësisht më shumë se kushdo tjetër nga ndarja e pasurisë dikur shtetërore. Të gjithë po bëheshin pronarë. Kishte plot që binin të flinin në një dyshek me lecka e zgjoheshin në krevatë perandorësh.
Presidenti kishte premtuar t'i bënte të gjithë shqiptarët pronarë. Shqipëria duhej ndarë. Kush mundte po bëhej pronar duke përfituar nga ndarja e pronës "Shqipëri"
C'mund të bëjë më shumë presidenti? Se mos ka ndonjë pronë e nuk e ndau. Ai ka vetëm një diplomë kirurgu të fituar me përpjekje e punë serioze. Atë nuk mund t'a ndajë,- kishte thënë një nga fshatarët , kur qe hapur muhabeti i pronave.
Politika , ekonomia, historia qenë kthyer në objekte diskutimi, grindjesh, sharjesh, ku secili hiqej si ekspert me përvojë.Cdo fshat ishte në gjendje të furnizonte Shqipërinë me të paktën dhjetë presidentë, një duzinë kryeministra e një parlament të plotë. E gjithë kjo përputhej plotësisht me deklaratën e Ramiz Alisë në mbledhjen e byrosë politike të partisë së punës në ato ditë kur secili prej drejtuesve komunistë trëmbej se mos mbaronte si Caushesku ."Duan pluralizëm? Duan parti politike ata? Me djemtë që kemi përgatitur (në institutin e studimeve marksiste-leniniste ) ne jemi në gjendje të formojmë dhjetë komitete qëndrorë në daçin",pati deklaruar ai dhe me të vërtetë ,brënda pak javësh ,mbinë një duzinë partish që çbetoheshin për betimet e bëra. Populli u rreshtua i tëri nëpër rreshtat e tyre, por pati edhe nga ata ,që erdhën duke u shtuar e ,që nuk besonin më në asgjë
" O Zot sa shumë kemi besuar! O Zot sa shumë jemi shgënjyer! S'duhet besuar më as në parime as në premtime as në miqësi as në …Në asgjë. Sekush për vete!"- kishte turfulluar Iljaz Xharai ditën e parë kur qe nisur për të filluar aktivitetin e tij tregëtar, pa e larguar vëmëndjen nga ndarja e madhe dhe iu kujtua historia, fundi i një beteje të lashtë. Ushtëria romake festonte fitoren në kampin e saj. Plaçka e luftës ishte atje, në mes të kampit. Perandori kishte urdhëruar ndarjen e saj, por meqënëse po binte nata, njëri nga gjeneralët propozoi që ndarja të fillonte të nesërmen në mëngjes.
- Po si do t'a ruajmë deri nesër?- e pyeti një nga çenturionët.
- Do vendosim roje t'a ruajnë,- i qe përgjigjur gjenerali.
- Po rojet kush do t'i ruajë?- e kishte pyetur çenturioni.
Këtë pyetje nuk e kishte bërë njeri në Shqipëri, prandaj edhe i tërë vendi, i kthyer në plaçkë lufte filloi të ndjente egërsinë e ndarjes së saj dhe shthurjen e batërdinë morale që shoqëron konceptin "rrëmbe ç'të rrëmbesh", derisa ata që mbetën pa gjë të ngrihen për të kërkuar një rindarje të asaj që u rrëmbye padrejtësisht apo direkt me fermane presidenciale.
Të gjithë dëshëronin të ishin pronarë. Argatë nuk kishte më.
Iljaz Xharai përpiqej të gjente fillin e arësyetimit, ngatërrohej përherë e më keq dhe fillonte nga e para.
"U ndanë si u ndanë malli e gjëja, vodhi kush vodhi, mjaft që i shpëtuam socializmit. U bëmë kapitalizëm e punët u rregulluan për bukuri. Qejf, o qejf që bën dervishi! Fut njëqindmijë te "Kamberi" në fillim të muajit, vu fitimet në fund të muajit.Ver pesë e merr dhjetë. As punë as zanat. Kapitalizëm o vlla. Puno paranë e puna fjollë,-tha me zë plot Iljaz Xharai.
C'farë the ?-e pyeti i vëllai.
C'të them? Ishim mirë e bukur. C'pati me firmat jeziti?! Po rronim si pronarë, si kapitalistë të vërtetë. Nuk e kuptoj ç'pati me firmat ai derr maloku? Para një muaji ulëriste se paratë tona janë më të pastërtat në botë.Tani na nxorri tjetër teori. Tani na qenkan firma piramidale! Po ç'të duhet o kodosh bir kodoshi?!-shfryu ai gjithë zemërim.
C'faj pati ai? Ai është për ta puthur në ballë. Në na iktë, për tu bërë qejfin këtyre zuzarëve, do e qajmë, do e kërkojmë me qiri e nuk do ta gjejmë.
E hëngrën me të pabesë. Paratë tona i degëdisën përtej detit.
Andej erdhën, atje shkuan, -u përpoq ta qetësonte i vëllai.
Mbase ke të drejtë për Salën, ama sa për paratë s'është ashtu, se shumica e atyre parave ishin bagëtia jonë, ishin pyjet tona, që u hymë me sëpatë e pjesa tjetër ishin djersa e djemve tanë që rropaten në kurbet si gabelët me një bohçe lecka majë stapit, - ia ktheu Iljazi.
Qenë ç'qenë, ato fluturuan përtej detit
O burra! Edhe ne përtej detit! Vetëm të marrët dhe budallejtë rrinë akoma këtu, - shfryu Iljazi dhe u zhut përsëri në mendime." Ku këtu? Këtu anës detit." Anës detit I palarë anës … Po hiqmu o prift i prapë! "Nëno moj vrapo merr malin / Larot t' a përmbysën ….Namin……" Si? Si? Namin?- pyeti ai me vete. Po pse s'thua që nuk na ka mbetur më asgjë? -Epo, o burra atëherë! -përsëriti Iljazi duke treguar me dorë në drejtim të qytetit.
Pak orë më vonë, ndërsa krismat e armëve gjëmonin në gjithë qytetin, ai me gjithë familjen ndodhej në "Skelë", bashkë me një grumbull të madh njerëzish që pritnin të hipnin në anijen "Kateri i radës"

* * *

Në krye të shkallëve të pallatit të kulturës në kryeqytet, mbështetur pas një kollone, orëndreqësi plak kishte humbur ç'do lidhje me mjedisin që e rrethonte. Me sytë të mbyllur ai qe zhytur në kujtime të një kohe të largët, pa e ditur nëse ishte ai vetë kronikani i atyre ngjarjeve apo mërgimtari anonim që shtrëngonte pas gjoksit ikonën "Zoja e kshillit të mirë", duke u lutur për një këshillë të mirë. Edhe atëherë ishte pranverë.

* * *

Pranverë 1467. Varka, maune, anije me vela, të mbushura plot e përplot me njerëz të dëshpëruar, të plagosur e gjymtuar nga jataganët e mizërisë osmane, dyndeshin drejt brigjeve italiane sëbashku me simbolet e shenjta kristiane, të tokës që linin prapa. Një eksod mbi ujë, mbi det, pa profet në krye, pa tokë të premtuar. Mbrapa shpinës së tyre një tokë e tërë e djegur e përflakur e përgjakur, e mbytur në tym. Tërë njerëzit e asaj toke po paguanin çmimin e mosnënështrimit, çmimin e dëshirës së tyre për liri, dhe ruajtjes së simboleve të tyre kristiane. Këtë radhë furia e hordhive shkatërrimtare e lirivrasëse kishte ardhur nga Azia. Kalorësi që do hynte në tymnajën e legjendës e që do kthehej në simbol për popullin të cilin e udhëhoqi njëzetepesë vjet kundër atyre hordhive kishte vdekur. Shpatës shqiptare i qe thyer tehu. Ndërsa të mundurit me të gjitha mjetet e lundrimit këmbëngulnin të arrinin brigjet e lirisë dhe Otranto ushqente peshkaqenët e uritur me mish të freskët kristian të varkës së përmbysur të fisit të Mark Markgjinit, i dërguari i doxhëve të Shën Markut pranë Sulltanit fshinte me të prapmen e dorës lyrën e pilafit me gjoks dashi, përhapur mbi mjekërr e faqe, kurse veziri i madh i dorëzonte fermanin e Sulltanit me anë të të cilit porta e lartë angazhohej të njihte juridiksionin e Republikës mbi qytetin e besëlidhjes shqiptare të Lezhës.
Ata që do të arrinin në brigjet perëndimore të Adriatikut do i këndonin për shekuj radhazi, me vaj e lot tokës së braktisur pa asnjë shpresë kthimi. "Ku të lash, ku të lash, ku të lash e më s'të pashë" Të mbeturit duhet të mbijetonin me çdo kusht, për tu lënë pasardhësve zakonet, traditat e mbi të gjitha gjuhën, për të cilën do u duhej të derdhnin përsëri e përsëri gjakun e tyre. Krishti nuk i kishte ndihmuar, Muhameti nuk do i njihte kurrë. Ata do mbeteshin ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit të harruar nga bota në skajin e dy perandorive , me dashurinë e parë në zemër derisa një ditë të përzienin kryqin e gjysmëhënën, për ta patur mirë me të dy, por xhelozia e të dyve do i shkatërronte edhe më keq ". Ulen kryqet, ngrihen minaretë"-do shkruante lordi anglez; "I komeni" do lëshonte anatemat Patriarkana."Të pabesët"do i munxosnin fermanet e dovletit dhe ata për inat do u binin hasha të treve duke mbetur përgjithmonë në mëshirën e tyre.

* * *

Orëndreqësi u shkëput nga e kaluara si të zgjohej nga një ëndërr e keqe dhe befas u zhyt në një kohë më të afërt, në atë pranverë të 1939-ës.kur rreshtat e pafund të bersalierëve kalonin fitimtarë mes sheshit "Skenderbej" dhe ngriti sytë nga xhamia.
- O Zot, kudo e kushdo qofsh, deri kur,… deri kur? C'kanë me këtë tokë? Herë nga lindja, herë nga veriu, herë nga jugu e herë nga perëndimi, na vërsulen si egërsirat, kush e kush të ndukë një copë, duke mbjellë vdekje e kob. Gjaku ynë është derdhur vetëm këtu e kockat tona janë mbuluar vetëm me baltën tonë. Nuk lakmuam kurrë tokat e tyre, kurse ata nuk pushuan së dynduri, herë me hushta, herë me jataganë, me pushkë, me topa e tani me aeroplanë. O Zot deri kur? Mallkuar qoftë rraca jonë po i falëm përsëri! Një bruhaha e mbytur nga thirrje histerike e qitje armësh e bëri të fërkonte sytë me të dy duart e të vinte re një turmë të madhe që ulërinte në të katër anët e sheshit dhe e kuptoi që kishte ngatërruar kohën.
Ishte pranverë 1997.
- O Zot, ç'gjynahe po paguajmë? - pëshpëriti orëndreqësi Tufi dhe u mbërtheu sytë akrepave të sahatit të madh. Nuk kishin lëvizur nga vendi. Ora zero. C'bëhet kështu o Zot? C'bërtisni e thërrisni si të marrë ? Mbetët tërë jetën duke thirrur që ju vraftë Zoti, ju vraftë! Mjeranë! - shfryu ai gjithë inat, duke rrotulluar kakërdhokët e skuqur nga një zemërim i brëndshëm që sa vinte po e rrëmbente gjithmonë e më shumë për t'u zbrazur mbi turmën që thërriste nga ana e saj me një tërbim të verbër, të shkaktuar nga një tjetër burim po aq i errët e i verbër "duam paratë tona" duke e shurdhuar sheshin "Skënderbej".
"Janinës çi panë sytë", i ranë ndërmend plakut fjalët e një kënge. "Eh, ç'nuk i panë sytë këtij sheshi!"- pëshpëriti me vete duke psherëtirë.
- Si e katandisët këtë popull o pushtër të ndyrë!…..Filluat me druzhe Tito, baba Stalinër, partia mëmë, Mao ce dunër, Cu En Lalë, partia motër, kollosi kinez, Zhoao Amazonas, Zhak Gripër, Rajersonë, Patersonë, çeqe të bardhë! Ju zbardhshin sytë inshallah! Faqezes! Ku i gjetët tërë këta miq?! Ku na i sajuat dollomaxhijtë vllezër të një gjaku o të pa gjak! Mjeranë! - ulëriti ai gjithë zemërim.
"C'nuk i panë sytë këtij sheshi!"-përsëriti duke psherëtirë për të dytën herë dhe filloi të numëronte sërish vargun e "vëllezërve të dashur" e "udhëheqësve të shtrenjtë" për të cilët edhe ai si gjithë të tjerët i kishte skuqur shuplakat, ndërsa turma thërriste, ulëriste, kërcënonte me rrjepje, me litar.
- Thërritni, thërritni, paratë nuk i gjëni dot më. Në këtë shesh keni thirrur e kënduar hosana, -Hosana Baraba-, për ata që u vritnin, që u vidhnin e poshtëronin, nga ky shesh keni lëshuar thirrje për vëllezër, motra e baballarë që nga çinemaçini e deri në filifistun duke i rënë hasha vëllait, motrës e babait, por jo, jo mor të mjerë, kurkush nuk do u bëhet vëlla. Mos i kërkoni gjetkë e mos u besoni më, në daçi të mos mbeteni edhe pa një tokë ku t'u mbulojnë e t'u qajnë! -thirri ai me gjithë dufin që i ziente brënda krahërorit të lodhur dhe u mbështet sërish pas kollonës e në çast filloi të fliste me zë të ulët sikur fliste me vete nga frika se mos e dëgjonte njeri. Gjatë gati gjysmë shekulli ai kishte zbrazur gjithë keqardhjen e tij, për vlerat e shkelura, për mundimin dhe vuajtjen e të tjerëve, për kohën e humbur, gjithë pakënaqësinë dhe mllefin e mbledhur ndaj ministrave karrocierë apo udhëheqësve "dru me pre", ndaj moralizuesve imoralë e herojve zemërlepur, duke mallkuar me gjysmë zëri në kthinën e vogël të dyqanit e më pas në nevojtoren e errët të shtëpisë së tij me të njëjtat fjalë: "Lugetër, përbindësha, ju arthtë fundi! U zëntë gjaku i shokëve tuaj!….Të shkretët shokë! Të shkretët djem!"… Djemtë qëndronin të heshtur mbuluar me pllaka betoni. Orëndreqësi plak kalonte herë pas here ndëmjet rreshtave të varreve, ndalonte te ndonjëri me të cilin e lidhnin kujtimet e rinisë të atyre viteve të zjarta e plot shpresë, i vendoste një tufë lule te koka, hidhte vështrimin rretheqark për t'u siguruar se ishte i vetëm dhe thërriste : "Cohuni të merrni hak për gjakun tuaj!", pastaj largohej duke thënë :Sa keq ua punuan!
Cdo pesë Maj shkonte për vizitë te nëna e shokut të tij, hante kokrrën e mollës duke mërmëritur "sa pak paska vlejtur gjaku juaj!" dhe kur dilte nga porta e saj pëshpëriste "Sa keq ua punuam!"
I ulur te kreu i shkallëve me sytë nga sheshi, ku zallamahia çmendëse kishte arritur kulmin, u ngrit rrëmbimthi në këmbë dhe thirri për të parën herë me zë plot:
- Sa keq ua punuan!
- Të lumtë xhaje! Po do ua punojmë më keq, do i varim si qenër, do i grijmë,- i tha një i ri që po zbriste shkallët duke shkrehur në ajër "kallash"-in e tij.
- Grijini bir, grijini! Grijeni edhe Shqipërinë, në mundshi t'a ktheni në dollarë, marka, lireta a dhrahmi - mërmëriti orëndreqësi
- Si the xhaje?-pyeti i riu duke u kthyer me tytën e kallashit në drejtim të plakut.
- Paratë bir, paratë, gjejini!-ia ktheu plaku.
- Do t'i gjejmë, do i nxjerrim edhe nga varri,- u përgjigj djali i ri, shkrehu një batare dhe bëri më tej.
- Ashtu de ! Nxirrini dhe varrosni aty Shqipërinë o të mjerë, o vulëhumbur, që ju humbtë vula ju humbtë, pa nam e pa nishan!
Në rrugicën ndërmjet xhamisë dhe bashkisë një vajzë me një fustan bojë qielli si syt'e saj u shëmb papritur përdhe. Nëna që e kishte përdore u rrëzua mbi të. Fustani u skuq. Gjaku që filloi të rridhte nga gjoksi i njomzakes lagu duart e nënës fatkeqe ulërima e së cilës pllakosi mbi shesh si një sirenë ndjellakeqe zjarrfikseje.
- E pat e shkreta fëmijë, - tha një kalimtar.
- Ndonjë rikoshetë do e ketë kapur, - ia pat një tjetër.
- Ndonjë plumb qorr,-shtoi një i tretë.
- Epo ç'do që del?! Luftë është, - vërejti dikush duke kaluar para këmbëve të orëndreqësit .
- Eshtë luftë!C'luftë është kjo?!-guxoi të pyeste orëndreqësi
- Luftë o xhajë, luftë. C'ka lufta më tepër, po ikë në shtëpi dhe mbylli dritaret mos të hash ndonjë qorr.
- Pse, luftë qorrash është kjo?
- Ikë o xhajë, shko se të pret plaka! Mos e kërko sherrin
me para!
"Sherr me para. Para me sherr. As dreqi se merr vesh këtë punë", mendoi ai për një çast dhe vuri veshin të dëgjonte gazetashitësin që nuk donte t'ia dinte për gjë, i vendosur të shiste gazetat e tij. Ai ishte ngulitur në qoshen e trotuarit disa metra poshtë këmbëve të orëndreqësit.
-Profesor, "Albania"-n, - i thoshte një blerës.
-Profesor , "RD"-në, - kërkonte një tjetër.
Ish profesori u jepte klientëve gazetën e kërkuar, fuste paratë në xhep, i kënaqur që kishte mundur të gjente një punë si ajo e nuk qe katandisur si disa kolegë e të pastronte lokalin, apo maqinën luksoze të bosit me katër klasë shkollë. Sapo blerësi largohej me gazetën në dorë ai fillonte të njoftonte si tellall titujt e gazetave. Ato ishin trullosëse."Italia rrezikohet nga fluksi I papërballueshëm I klandestinëve shqiptarë", " Emma Bonnino kërcënohet me vdekje", Kryeministri Prodi, Napoletano e Andreata diskutojnë për zgjidhjen e problemit", "Emergenza Rifugiati", "Masakrohet një ShIK-as. Vlonjatja I pi gjakun", "Sudja deklaron: Nuk e di a kam falimentuar apo jo. Pres përgjigje"" Kryeministri deklaron: Doni luftë ? Jemi gati.", "Vefa do të paguajë", "Presidenti shpall gjëndjen e jashtëzakonshme.", "Pranuat fitimet, pranoni humbjet", "Sulmohen dhe plaçkiten depot e armatimit në Gramsh", "Veriu do sulmojë Jugun", "Marrëzi!", " Europa do na ndihmojë", "Marrëzi!".
Të gjithë i kishin sytë nga Europa. Dikush, jashtë kufijve shtetërorë, ndiqte me kujdes planin e hartuar në dreqi e di ç'kancelari matrapazësh politikë.
" Diçka po përgatisin, prandaj dhe na futën sherrin, për të na telekosur",- "telegramet ven e vinë nga Belgradi në Athinë".
- E gjeta !-thirri plaku Tufi. E gjeta!
- Cfarë gjete ?-e pyeti shitësi i gazetave, në të njëjtën kohë me dikë që iu afrua plakut të çuditshëm të ulur në krye të shkallëve.
- Gjithë ky sherr këtu bëhet për Kosovën e do paguhet me gjakun e kosovarëve. Duan të na lënë pa armë, pa ushtëri, pa bukë, që të mos kemi mundësi të hapim gojën kur t'u hyjnë me satër.
- Ke të drejtë, - u pajtua ai që iu afrua para një grime dhe u ul pranë tij me disa gazeta të sapoblera në dorë.
- Kam që ç'ke me atë punë, si nuk kam,-pohoi ai.
- Për Zotin qënke politikan. Si nuk të kam parë ndonjë herë? Ku dreqin ke qënë futur? Ti duhet të shkruaje në këto gazeta. Ja shiko ç'shkruajnë! U beson ti këtyre që shkruhen në këto paçavure?-iu drejtua ai orëndreqësit.
- C'të të them? Unë jam plak pa shkollë. Ata që i shkruajnë dinë me siguri më shumë se unë, por ti që i lexon duhet ta dish më mirë nëse u duhet besuar apo jo,-u përgjigj ai sipas standartit të tij mosbesues.
- Këta që i shkruajnë janë tre kategori.Një pjesë janë të shitur, një pjesë janë të trullosur e nuk dinë ç'shkruajnë, ndërsa pjesa tjetër janë anarkistë të pandreqshëm ose idealistë fanatikë të lindur. i di mirë këto punë se njëher'e njëkohë kam shkruar edhe vetë, -sqaroi lexuasi i gazetave.
Po veten në cilën kategori e fut?-e pyeti plaku Tufi.
Në këta të fundit.Se që ta dish nuk jam i sotshëm unë. O
jemi moshatarë o i kam ca vite më shumë se Zotrote e sa për të të bindur për ç'ka të thashë mjafton të dish se ç'do qeverri që ka ardhur mbi këtë truall më ka mbajtur në shtëpinë pa qera. Në fillim më futi brënda mbreti më 1937, pastaj fashistët më 1940, pastaj komunistët më 1948 dhe besoj se ti e di pse më futnin brënda?
- Nuk e di , si mund t'a di?
- Duhet ta dish. Si nuk e ditke?
- Të thashë njëherë që nuk e di. Nga ta di unë, pse të futnin të tërë në burg!?
- Nuk mërzitesh të ta tregoj?
- Jo, aspak, pse të mërzitem?
- E pra, nga që njerëzit të rrëmbejnë gjithmonë atë që do më shumë. Si pun'e Zotit. A nuk na merr Zoti gjithmonë atë që duam më shumë?
- Mos hy në gjynah me Zotin, në daç të bisedojmë bashkë, se nga që hymë në gjynah me të, po e paguajmë brez pas brezi, u zëmërua orëndreqësi Tufi.
- Më fal, më fal për këtë, se nuk desha të të prek në tela, por në fakt desha të të them…..
- Thuaj atë që ke për të thënë e mos më hidh degë më degë se nuk të ndjek dot, - e ndërpreu ai.
- Dakort, po i bie shkurt. Sikundër të thashë, sëpari më futi në burg mbreti, sepse u përzieva me Ali Kelmendin e komunistët e Korçës. Së dyti më rrasën brënda italianët ngaqë thashë se po të mos e kishte qëlluar Vasil Laçi atë xhuxhin e tyre, do e kisha qëlluar unë.
- Me të vërtet do e kishe bërë?-e pyeti gjithë interesim orëndreqësi duke u kthyer drejt tij e duke i ngulur sytë.
C'të të them? Ashtu thashë, po nuk e di a do isha i zoti ta bëja .
Po partia pse të futi, a nuk ishe që në fillim me komunistët?-e pyeti ai meqënëse bashkëbiseduesi.filloi t'i pëlqente .
Për çështje gjeografike.
Si?! - zgurdulloi ai sytë i habitur.
Po, po, për çështje gjeografike, mos u habit fare! Thashë se Shqipëria nuk shtrihet nga Konispoli deri në Vermosh e se partia na kishte harruar pjesën më të madhe të saj përtej kufijve, njësoj si englezët më 1913-ën. Po meqë ra fjala, e di zotrote se çfarë kanë shkruar anglezët në librin e tyre të bardhë?
Jo. C'është ky libër i bardhë?
- Një libër ku …Nuk di si të ta shpjegoj, por një shok burgu, i cili kishte mbaruar për avokat a kumarxhi në Angli e kishte parë me syt'e tij shënimin "Albania esse delendam".
C'janë këto fjalë pa kuptim?
Janë latinisht e kuptimi i tyre është : Shqipëria duhet shkatërruar ose zhdukur, as unë nuk e di mirë,- u përpoq të përkthente tjetri.
E ç'punë kanë Anglezët me ne?!
C'punë kanë ?! Po ç'punë patën kur erdhën e na thanë "ejani këtu t'u tregojmë kufijtë "! Ja, këtu është Sërbi, pun'e madhe se flitet shqip. A thua se Sërbët na paskishin mësuar shqip!-tha ai dhe uli kokën për t'u shpëtuar rikoshetove të plumbave që goditën pak pëllëmbë mbi kokat e tyre.
Ikim, ikim më mirë ! Ky milet ka luajtur mendsh, ka rjedhur fare, -tha orëndreqësi duke ndërprerë bisedën e duke u larguar.
- Po iki dhe unë. Nuk bëra dot gjë gjithë jetën e jo më tani,- foli me vete i burgosuri i të gjitha qeverrive të kaluara në Shqipëri dhe u nis në drejtim të stacionit të autobuzëve të jugut.

* * *

Lulzim Xharai - vëllai i Iljazit - sëbashku me gruan shtatzanë, kunatën dhe tre fëmijët, të strukur në qoshen e majtë të hangarit të karretës " Kateri i Radës", ia kishin nisur muhabetit me një familje fierake të përbërë nga tri gra dhe pesë fëmijë, burrat e të cilave, sikundër Iljazi ndodheshin në kuvertë.
Shumica e bisedave tirreshin rreth të nesërmes. Ajo ishte e pranishme në çdo fjalë, në çdo plan të tyre. Secili prej të rriturve tregonte me hollësi se si do të gëzoheshin "miqtë" e tyre të kohës së largët të luftës së dytë botërore, si do të shtronin menjëherë gosti me rastin e arritjes së tyre, si do u jepnin menjëherë strehim në vilat e tyre, derisa mysafirët të fillonin të blenin vilat, mobiljet dhe veturat e veta. Kishte midis asaj mase njerëzore edhe nga ata që ishin akoma më të sigurtë, pasi do të shkonin menjëherë te vëllai, te motra a te kunati, ikur disa vjet më parë që na qënkeshin bërë milionierë. E nesërmja shkëlqente me gjithë lumturinë dhe madhështinë e ëndërruar, për t'u dhënë dritë syve të tyre të lodhur e të trishtuar, mes errësirës së atij hangari të ndryshkur e të lagësht. Fëmijët gati i preknin me duar lodrat e papara ndonjëherë veç në ndonjë ekran televizori, çokollatat, ëmbëlsirat, copët e bukës me nutela, xhinset e reja e këpucët atlete me të cilat s'kishin si të mos arrinin rekorde në garat lokale e pse jo edhe në ato kombëtare apo ndërkombëtare.. Secili ëndërronte të shpaloste gjithë forcën e shpirtit e të muskujve në tokën drejt të cilës ishte nisur, si të vetmen garanci që mund ti jepnin dhuratë asaj toke e atyre njerëzve bujarë që do i pritnin në breg. Në kuvertë bisedat zhvilloheshin sipas të njëjtit skenar të shkruar nga i njëjti autor.Vetëm një autor i tillë mund të shkruajë skenarë të tillë, ku e nesërmja shkëlqen në imagjinatën e shpirtrave të pastër e naivë si ëndërrat e të dënuarve me vdekje,e të uriturve, të munduarve, të dëshpëruarve e kamikazëve ëndërrimtarë të parajsës, me të vetmin ndryshim se pasagjerët e asaj kuverte i mbështesnin ëndërrat e tyre të së nesërmes në ca dokumenta të "pakundërshtueshme", si numëra telefoni -që do u binin sapo të vinin këmbën në tokën e ëndërruar-, emëra, tituj, e adresa të gati gjysmë shekulli më parë., në mirësinë e bujarinë e kohëve të shkuara.
Ndërmjet pasagjerëve të kuvertës ndodhej edhe inxhinieri i ri Tufi bashkë me të fejuarën. Ai nuk pushonte së foluri për të nesërmen me bindjen e një profeti.
Të jesh e bindur se jeta jonë do ndryshojë brënda njëzetekatër orëve. Inxhinieri italian punoi kaq vjet me gjyshin. Ai nuk ishte më çiraku i tij në dyqan. Italiani qe bërë djali i shtëpisë. Gjyshi i kishte vënë emërin Dine. Ja shiko çfarë ore i la gjyshit kur u riatdhesua,-i thoshte ai duke i treguar lonxhinezin prej floriri.- Ishte inxhinier xhenioje, por për çudi nuk e donte fare fashizmin. Kishte një ofiçinë të vetën në ato kohëra, por mos harro se sot Italia është një ndër shtatë vendet më të industrializuara të botës. Pra merre me mend ku mund të ketë arritur ai,-e shtyu ca më tej fantazinë djaloshi Tufi .
Po sikur të ketë vdekur?-e ndërpreu e fejuara.
Dyshimi i shfaqur prej saj e bëri inxhinier Tufin të bukosej, të ndjente një të ftohtë, që e ktheu në copë akulli, në një si masë opake, pa konture, pa formë, gjithë ëndërrën e tij të së nesërmes. Kjo zgjati vetëm një hop.
Edhe në ka vdekur, ai ua ka treguar peripecitë e tij fëmijëve e ata do na presin në kujtim të amanetit të babait a gjyshit të tyre,- tha ai duke mos besuar asnjë nga fjalët e thëna dhe shtoi mejëherë : Pastaj se mos do u kërkojmë lëmoshë. Punë do u kërkojmë. C'u kushton të më emërojnë, nëmos inxhinier, një mekanik të thjeshtë në fabrikat e tyre?
Pranë tyre, një moshatar po i përkëdhelte flokët shoqes së vet duke e siguruar se brënda pak vjetësh, duke punuar në dy punë të njëpasnjëshme brënda ditës, do grumbullonin aq para sa të ngrinin një fermë moderne në pronat e trashëguara nga paraardhësit e tyre, të konfiskuara nga shteti më 1946-n .
Më tej një tjetër e garantonte të dashurën e vet, një brunetë të veshur me një minifund e xhakoventë lëkure të zezë, se disa shokë i kishin siguruar asaj një punë të leverdisshme, ku ajo pa u lodhur fare mund të fitonte jo më pak se pesë gjashtëqind dollarë në ditë, nëmos më shumë.
Në një qoshe të kuvertës, i rrethuar nga disa djem e vajza të reja, "lexuesi i gazetave", i cili qe ndarë me orëndreqësin te shkallët e pallatit të kulturës, për t'u shpëtuar rikoshetove të plumbave, ishte i vetmi pasagjer mbi atë anije, që nuk fliste e as ëndërronte për të nesërmen. Ai tregonte me hollësi rreth dy përpjekjeve të tij për arratisje gjatë viteve të shkuara, për vuajtjet e torturat në kampet e riedukimit, nëpër bonifikime, ndërtime uzinash e fabrikash, e në miniera të ndryshme bakri, piriti e kromi. Dëgjuesit largoheshin prej tij, për ti lënë vendin ndonjë tjetri që gjithashtu largohej prej tij pa i thënë ndonjë fjalë rrëfimtarit të padëshëruar. Vetëm vajza e veshur me kostumin prej lëkure të zezë, nuk mundi ta mbajë veten.
Na çave bythën xhaje. Ato që thua ti i mori historia Nuk ke ndonjë gjë të gëzuar të na tregosh, ndonjë dashuri tënden të rinisë apo ndonjë plan për të arthmen?
Eh sikur të kisha bërë njëherë dashuri, pa le të vdisja! Ja, për këtë më vjen keq. Nuk më vjen keq për vuajtjet, për varfërinë e mjerimin ku na vithisën, më vjen keq se nuk më lanë asnjë çast të vetëm të dashuroja, më vranë e rrëmbyen të gjithë dashuritë e palindura brënda këtij krahërori, prandaj edhe nuk kam më asnjë plan, asnjë ëndërr për të nesërmen. Dua vetëm të shkoj diku ku të më japin, një copë bukë. Për gjithë vitet e burgut më dhanë ca letra me vlerë e me vërë, të cilat i grumbulluan për dhjamë qeni po ata që më rrëmbyen e vranë ëndërrat e mia. Dijeni prej meje se nuk ka gjë më të tmershme se të të vrasin ëndërrën. Ai të cilit i kanë vrarë ëndërrën është i vdekur. Ja shikomëni mua e do bindeni! Nuk ngjaj me një të vdekur ?
Ai plak flet gjëra të llahtarshme, - i tha e fejuara inxhinier Tufit.
Hajt të ikim sa më larg prej tij ! Ky njeri është ogur i keq, - i tha vajza me minifund shokut të saj.
Disa minuta më vonë ish i burgosuri i mbretit, i italianëve, i Enver Hoxhës, i zhgënjyeri e i rrahuri nga shkopijtë e shtetit të ri demokratik, ndodhej, i padëshëruar nga pasagjerët, i vetëm, i mbështetur te parmakët e kuvertës duke vazhduar të rrëfente e parashikonte të djeshmen. Fliste me valët, me erën e ftohtë, me pulbardhat kalimtare e herë pas here ngrinte kokën drejt qiellit.
- Flet me retë, tha një djalë, duke kaluar pranë Iljaz Xharait e grupit që e rrethonte .
- Ku t'a dish! Ndoshta flet me Zotin,- iu përgjigj Iljazi.
Në kuvertë ishte përhapur me shpejtësi njëfarë antipatie, që po kthehej pak nga pak në një lloj zëmërimi, gati në urrejtje ndaj tij. Për të gjithë ai ishte njëfarë tersi. "Kujt i hynin në punë vuajtjet e tij. Pse duhej të fliste për gjithë ato vuajtje, fatkeqësi e tmerre, pse qe nisur drejt së arthmes me mendjen, sytë e shpirtin nga e kaluara ? Larg, larg nga njerëz të tillë !" mendonte pothuajse gjithkush kishte dëgjuar fjalët e tij, ndërsa ish i burgosuri vazhdonte të fliste papushuar dreqi e di me kë a për kë, pa e prishur terezinë, ndonse kishte mbetur sërish i vetmuar, i flakur nga të gjithë. Ajo gjëndje nuk i bënte përshtypje. Ishte liruar tri herë nga burgu e të tri herët ishte trajtuar si një armik i popullit, pa asnjë të drejtë, e kishte parë veten pa më të vogëlën mbështetje a përkrahje, pa ndonjë mik a të dashur, e kishte ndjerë peshën e vetmisë, të braktisjes e të flakjes edhe nga më të afërmit , të cilëve u kishte prishur biogrfinë. Vetëm në burg e ndjente veten ndryshe . Atje kishte edhe ai dinjitetin e personalitetin e vet ndërmjet të barabartëve .
Karakatina " Kateri i Radës" çante me mundim dallgët në drejtim të brigjeve italiane.

* * *

Në vatrën e oficerit të ish Imperios Romane, Salvatore Piretti, tabloja "Plakat e Këlcyrës", e njomur nga benzina, filloi të digjej, për të kthyer në hi kujtesën e fiksuar mbi pëlhurë nga një piktor i fantaksur shqiptar i cili kishte dashur të përjetësonte fundin e palavdishëm të ushtërive të Duçes në Shqipëri.

* * *

Në det të hapur, më shumë se tridhjetë kilometra larg brigjeve Italiane, u shfaq si një bajloz i përhimtë një luftanije e marinës luftarake italiane. "Sibila". Kapiteni i anijes shqipëtare urdhëroi boshatisjen e kiçit, por hangari i vogël, ku pasagjerët qenë ngjeshur si sardelet, nuk i nxinte të gjithë, kështuqë një pjesë u zhvendosën në kuvertë ku u ulën rrëzë parapetit të krahut të majtë, për të mos u dukur nga anija italiane.
Pasagjerët ëndërrimtarë ndjenë t'u futej diçka shkatërruese mes ëndërrave të tyre. Shpresa nga buronin ato ëndërra u thërmua. Një dëshpërim kolektiv, përfshiu masën e pasagjerëve. Ai ishte i dukshëm e i prekshëm në sytë dhe ballin e secilit, njësoj si ato retë e zeza që nxitonin mbi qytetin e bukur në gropë, të shtyra nga era e jugut .
Komandanti i "Sibila"-s u lidh me radio me pikën e kontrollit të Otrantos dhe njoftoi se kishte zbuluar karretën shqiptare që ishte nisur nga Vlora dhe kërkoi udhëzimet përkatëse .
Në sallonin e Salvatore Piretit, që kishte shtrirë pëllëmbët në drejtim të tablosë që digjej, si të donte të lante turpin në atë afsh djegjeje të benzinës, bojës e pëlhurës së tablosë, tingëlloi zilja e telefonit. Nipi nxitoi t'i afronte plakut aparatin GSM. Ai vuri aparatin te veshi, dëgjoi zërin e një femre që fliste nga diku larg, pastaj thirri me zë të lartë e i vendosur "Me të gjithë baterinë e topave, zjarr!". Ishte urdhër i dhënë më shumë se gjysmë shekulli më parë, jo nga një dhomë, por nga bashi i një luftanieje në hyrje të portit të Durrësit. Zëri i femrës në telefon erdhi konfuz, mesa duket nga urdhëri konfuz i plakut Piretti, pastaj u qartësua dhe informoi me hollësi për detajet e u shter për ti lënë radhën komandantit Salvatore Piretti.
Të lumtë ! Ashtu de, bravo Irena ime ! Asnjë këmbë, asnjë …..Të flaken në det !- hungërriu ai dhe i zgjati telefonin oficerit të ri.

* * *

Kapiteni i "Sibila"-s po dëgjonte me vëmëndje urdhërat dhe porositë e eprorëve të tij. Vendimi qe marrë diku lart në organet drejtuese, kishte kaluar nëpër shkallët e shumta zbritëse, për të arritur deri te kapiteni. Ai nuk linte vend për mëdyshje. Duhej zbatuar. Anieja shqiptare nuk duhej të akostohej në portin italian.Të pengohej me çdo kusht e me çdo mënyrë! Urdhëri ishte i qartë e i prerë. Kapiteni i luftanijes urdhëroi të merrej kontakt me anijen shqiptare dhe ti kërkohej asaj të kthehej menjëherë mbrapsh.
Nuk zgjidhet ky problem në mes të detit, - u përgjigj kapiteni shqiptar.- Në anije kam gra me fëmijë, kam të sëmurë. Autoritetet tuaja le të vendosin në Otranto mbi fatin e tyre, - vazhdoi ai.
Urdhëri i dytë nga "Sibila " ishte më i prerë, më i ashpër e kërcënues, por kapiteni shqiptar ngulte këmbë, se problemi nuk u takonte ushtarakëve, por qeverritarëve të të dy vendeve dhe organizmave europiane që merren me çështje të refugjatëve.
- Ju dhe unë jemi marinarë zotërij. Hiqni dorë nga çdo tentativë për të më penguar. Ngarkesa ime janë njerëz paqësorë, të mjerë e të pashpresë. Në anijen time nuk ka as drogë, as armë as kriminelë. Ju mund të na shoqëroni në port konform gjithë rregullave ndërkombëtare, por hiqni dorë nga çdo përpjekje për të na penguar! Kjo që kërkoni të bëni është një krim më i madh nga kontravajtja e anijes time . Mos e ngarkoni shpirtin tuaj me ….
Zoti i shpëtoftë shpirtrat tuaj , -lëshuar nga kapiteni i "Sibila"-s. "God save your souls!"nuk do ti linin kohë kapitenit të anijes shqiptare të lëshonte thirrjen epitaf "Save Our Souls". Ishin fjalë të shpërndara në eter, që era do i merrte me vete për t'i tretur pa lënë gjurmë, fjalë që kurrë nuk do mund të provoheshin..
Me të gjithë forcën përpara!-urdhëroi kapiteni I "Sibila"-s
Luftanija u lëshua si një peshkaqen i tërbuar mbi prehun e vet. Ajo po e përpinte distancën që e ndante nga karreta e vjetër dhe e ndryshkur shqiptare.
Në hangarin e " Kateri i radës" një grua lëshoi një britmë të zgjatur dhe u shtri sa gjerë gjatë mbi dysheme.
E ka nga dhimbjet e lindjes, -tha një grua e moshuar .
Thirrni një doktor!-u dëgjua zëri i një tjetre.
C'doktor kërkoni në këtë magje të krimbur?!-tha një nga gratë fierake.
Ngreuni o gra , t'a çojmë në dhomën e kapitenit! C'është ky turp?! Nuk luan njeri bythën nga vendi!-tha një grua e moshuar.
Unë jam mjek, por nuk jam për gra, - ndërhyri gjithë ndrojtje një riosh, ndër të paktët që ndodheshin në atë pjesë të hangarit.
Epo lëviz de !- urdhëroi fierakja dhe të dy bashkë u përpoqën të ngrejnë shtatzanën për ta zhvendosur drejt dhomës së kapitenit.
Luftanieja italiane, jo më shumë se ca qindra metra larg rrëshqiste me tërë shpejtësinë drejt karakatinës shqiptare. Kapiteni kishte mbërthyer vetë timonin. Kapiteni shqipëtar e kuptoi se nuk mund ti shpëtonte goditjes së bashit të çeliktë të "Sibila"-s, por megjithatë bëri një përpjekje të dëshpëruar duke rrotulluar me shpejtësi timonin e duke urdhëruar në të njëjtën kohë "motorrat me të gjithë forcën prapa" me shpresë se me atë manovër do të shmangte përplasjen e se luftanieja do të kalonte detyrimisht të paktën disa metra përpara pa e ndeshur karretën e tij të brejtur nga koha , por ndërkaq manovra e tij qe kuptuar . Mjaftoi vetëm një korigjim i lehtë i kursit , prej kapitenit të "Sibila"-s, që bashi i saj, si një bri rinoceronti gjigand ti futej viktimës në ije , përmes brinjëve të kalbura. " Kateri i radës" u përshkund nga fundi në krye prej goditjes së fuqishme, u anua me kuvertën gjysmë të mbuluar nga dallgët, si një delfin i përshkuar nga fuzhja vdekjeprurëse, i kthyer brinjazi me barkun drejt qiellit për të mos lëvizur më kurrë.
Vajzë! - sapo kishte njoftuar me gëzim mjeku i ri, duke i zgjatur të porsalindurën fierakes, që po ndihmonte të panjohurën, bashkë me dy gra të tjera.
Kjo fëmijë është me fat .Verja emërin Fatime! - i tha ajo nënës së re që sapo ishte liruar nga dhimbjet me thirrjen e fundit të lindjes e mbuluar nga djersët.
Goditja e pabesë e bëri fieraken të përmbyset sëprapthi, pa mbaruar akoma emërin e propozuar, e të përplaset te dera e dhomës së fjetjes së kapitenit, duke e shqyer atë nën peshën e dy shoqeve të saj. Lehona u rrokullis nga krevati i ngushtë ndërsa mjeku i ndodhur në anën tjetër të tij e pa veten të zgërlaqej nga pesha e raftit metalik që gjëndej përballë krevatit, gati ngjitur me kurrizin e tij.
Kapiteni i luftanijes italiane urdhëroi tërheqjen. Briri gjigand u shkul nga karena dhe skeleti i ndryshkur i anijes vjetërsirë e cila u trondit si nga një troshtitje thërmuese. Barku i delfinit u mbulua përsëri nga uji dhe u duk të bënte disa metra përpara. Goditja e kishte shkëputur kapitenin shqiptar nga timoni e kishte përplasur pas kiçit dhe e kishte flakur mes valëve shkumëzuese që suleshin të mbulonin anijen e tij. Doli për një çast mbi ujë dhe vuri re direkun e kiçit të kthyer gati horizontalisht si dhe kuvertën e boshatisur ku disa forma njerëzore të mbërthyera pas parapetit të majtë të saj përngjanin me dordolecë të varur pezull në ajër. Dora i ndeshi diçka të butë. Ai u spraps instiktivisht me një lëvizje te menjëhershme dhe pasi u bind se sendi qe takoi nuk mund ta dëmtonte, u zhyt për ta nxjerrë në sipërfaqe. Ishte një kofshë. Dy. Një trup njeriu. Kapiteni zgjati krahun, arriti ta kapi për krahësh e të dalë në sipërfaqen e trazuar bashkë me trupin e peshkuar të një femre të veshur me një fund lëkure.
- Merr frymë! Merr frymë!-i bërtiti ai me sa kishte në kokë duke e kthyer brinjazi.Vajza e re filloi të gulçonte duke nxjerrë ujin e kripur nga goja dhe hundët e duke u kollitur në përpjekje për t'u mbushur me frymë.
O Zot! Fëmijët! - thirri i dëshpëruar kapiteni shqipëtar dhe befas ndjeu një goditje në shpatull. Ishte një nga stolat prej dërrase të kuvertës, që ishte shkëputur, sigurisht bashkë me ata që qenë ulur mbi të.
Mbaju pas tij! - i tha kapiteni vajzës se re pasi u sigurua se ajo dinte te notonte dhe u lëshua pash në drejtim të një krahu që po zhytej .
Për pasagjerët e hangarit goditja e fuqishme përplasëse kishte qenë fare e pakuptueshme. Ajo i kishte flakur të gjithë në anën e majtë të hangarit mish mash mbi njëri tjetrin. Tehu i çeliktë i "Sibila"-s ishte shfaqur si një satër gjigand që vinte të këpuste më dysh, me një të rënë, ëndërrat e të gjithëve. Sytë e shqyer të pasagjerëve u mbërthyen mbi satërin e stërmadh dhe ata nuk po e mblidhnin dot veten për të kuptuar atë që kishte ndodhur. Ujët kishte shpërthyer tërbueshëm nga anët e tehut të ngulur në karenë.
U mbytëm!- lëshoi klithmën Lulzim Xharai, rrëmbeu të parin nga fëmijët që i zuri dora dhe u lëshua me vrull në drejtim të derës së hangarit, e cila çuditërisht ishte shkurtuar e zgjeruar si me magji, por këmbët nuk mund të mbështeteshin më në dyshemenë e pjerrur gati vertikalisht, kështu që u rrëzua mbi trupa që përpiqeshin më kot të gjenin një pozicion ekuilibri. Dyshemeja ishte kthyer në mur e paretet anësore, në dysheme lëvizëse. Nuk kishte më as ligje as rregulla fizike, as parime, mirësjellje apo dashamirësi. Kaos. Ulërima, britma, thirrje, klithma të lëshuara nga të gjithë në të njëjtën kohë, shoqëronin dyndjen shtypëse drejt derës së ngushtë të hangarit. Shkelej mbi koka të vogla fëmijësh, mbi gjokse vajzash të reja, mbi barqe pleqsh e shpatulla të rijsh, shtyhej me duar, me bryla e me shkelma për të arritur te dera, e vetmja dalje shpëtimi nga ajo dhomë apokaliptike, derë që për çudi ishte shkurtuar duke penguar e bërë akoma më të vështirë daljen prej saj, të trupave të ngjeshur pas njëri tjetrit e mbi njëri tjetrin .
Inxhinieri Tufi dhe e fejuara e tij qenë lëshuar bashkë me Iljas Xharain e disa të tjerë në drejtim të shkallëve që të çonin në hangar.Ai dhe e fejuara e tij nuk kishin asnjeri në hangar.
Duhen shpëtuar njerëzit!-tha ai i vendosur duke tërhequr të fejuarën për dore, por pa mbaruar fjalën anieja qe kthyer brinjazi e ai fluturoi në det bashkë me shumë të tjerë.
Shkallët nuk qenë më në pozicionin e tyre normal. Ato ishin tashmë të shtrira dhe pragjet e tyre vertikale ngjanin me pengesa të një piste vrapimi në miniaturë. Tre katër vetë kishin mundur të dilnin ndërkaq nga dera e hangarit, kishin kaluar zvarr nëpër to, për t'u ngjitur në kuvertë, por mbaruan mes dallgëve duke rrëshqitur mbi kuvertën e pjerrur tashma gati vertikalisht.
Nën kuvertë uji vazhdonte të vërshonte përmes masgallës që kishte lënë prapa ai tehu i stërmadh e i çuditshëm që u kishte shqyer sytë e i kishte lënë gojëhapur pasagjerët e atij hangari.
"Sibila" u lëshua për të dytën herë mbi prehun e saj. Këtë radhë goditja qe përfundimtare. Delfini qe goditur në zemër e nuk do mund t'a nxirrte më kokën mbi ujë; do vazhdonte të kridhej gjithmonë e më thellë përmes errësirave detare deri sa të arrinte fundin e kanalit të Otrantos.
O Zot!- qe dëgjuar thekshëm një thirrje e dalë nga një fyt tetëdhjet a nëntëdhjetë herë më i madh se fyti i një njeriu të zakonshëm, kur dallga e ujit vërshoi e papërmbajtëshme nga brënda , drejt koridorit të ngushtë ndërmjet derës së hangarit, dhomës së kapitenit dhe shkallëve për t'u ngritur si shatërvan mbi kuvertë. Trupat u pështjelluan edhe më shumë si lodërza, të rrëmbyera nga vorbulla trazuese. Uji që kishte vërshuar nga e çara mbushi vetëtimthi çdo hapësirë boshe, duke vulosur njëherësh gojët e hapura e duke i shtyrë me forcë trupat lodërza, të cilave u përkitnin ato gojë, anash mureve anësore të hangarit apo pas tavanit. Nuk kishte më asnjë dalje, asnjë shpëtim për secilin nga qeramarrësit e atij hangari që edhe në çastin e fundit mundohej të gjënte një dalje drejt sipërfaqes duke lëvizur këmbë e duar, duke shtyrë a larguar çdo gjë që e cikte rastësisht, qoftë edhe dorën e zgjatur apo trupin e ndonjë tjetri që përpëlitej e mundohej dëshpërueshëm të kapej instiktivisht pas diçkaje me shpresë të gjente një rrugë shpëtimi për të mbijetuar. Brënda pak sekondash përpjekjet ishin shuar. Planet, ëndërrat e shpresat që i jepnin dritë hangarit dhe të nesërmes së tyre po zhyteshin gjithmonë e më thellë në errësirë larg të dashurve të tyre që plluskonin mes dallgëve të ftohta të Jonit.

Ish i burgosuri ndjeu të dilte për të dytën herë mbi ujë. Mori frymë thellë dhe filloi të lëvizte me zor duart dhe këmbët e lodhura."Si atëherë ",-i shkoi nëpër mend, por atëherë kishte qënë lakuriq. Rrobat i kishte hequr e mbuluar me rërë në breg dhe ishte futur shpejt e shpejt në ujë me bindjen e patundur se do të arrinte në Brigjet e Korfuzit, ku do ta pritnin si hero, por motoskafi i patrullës kishte lëshuar mbi të prozhektorin. Ai dëgjonte vetëm kërkëllitjen e mitralozit dhe automatikëve, pastaj ndjeu diçka përvëluese që i përshkoi pulpën e djathtë e më në fund një rrjetë e cila e shkëputi nga uji, për ta përplasur si dëng mbi dyshemenë metalike në mëshirën e ca këpucëve me kambalka që e goditnin në të gjitha pjesët e trupit .
Disa pash më tej vuri re dikë që notonte disi më i qetë e më i sigurtë në drejtim të tij.
"Ky ka qënë me siguri ai që më qëllonte në kokë e ja tani të dy bashkë në mes të detit. Hajde, hajde afroju po ta mbajti! Tani nuk më ke as kambalka, as automatik.Tani jemi të dy njësoj. Hajde vëlla !…..Atëherë na vritnin vëllezërit. Tani po na vrasin pepinot. Mirë të na bëhet! O hamë njëri tjetrin për të tjerët, o na hanë të tjerët. Mirë të na bëhet, deri sa s'vumë mend një herë!
Mbaju! Jepi! Noto!-dëgjoi ai zërin zemërdhënës të tjetrit.
Disa minuta më vonë, nuk kishte mbetur asnjë gjurmë nga karreta shqiptare. Mbi sipërfaqen e trazuar të detit dëgjoheshin herë pas here thirrje të pakuptueshme ose emra femrash e meshkujsh të shqiptuara shpresushëm, frikshëm, dëshpërueshëm e dhimbshëm njëkohësisht, të mbytura nga buçima e dallgëve dhe oshëtima e erës që i merrte me vete për ti përplasur mbi ndonjë shkëmb anës së detit. Dëshpërimi dhe dhimbja plluskonin mbi kurrizin e detit, ndërkohë që karreta vazhdonte të zhytej gjithmonë e më thellë bashkë me ngarkesën e saj, trupat e pajetë të më shumë se tetëdhjetë shqiptarëve, që linin mbi ujë dhimbjen e kujtimeve dhe dashurive të shuara si dhe dëshpërimin e pashpresë, të pashërueshëm e brejtës që do i ndiqte të gjallët si një makth gjumëprishës gjatë gjithë jetës.
Një nga oficerët e "Sibila"-s qe futur vrullshëm në dhomën e kapitenit duke u dridhur nga tërbimi.
- Kapiten, ju jeni një vrasës! Ju jeni një përbindësh!
Ky nuk është aksidenti i parë detar,-u përgjigj qetë kapiteni.
Jo, kjo që ndodhi këtu nuk ishte aksident. Ky është një krim!
Toger Marini, Unë jam oficer i republikës italiane, zbatoj vetëm detyrat e ngarkuara për patrullimin e ujërave teritoriale të shtetit në përputhje me të gjitha ligjet, ndërsa anieja pirate shqiptare u përplas për faj të saj. Ne nuk mundëm ti shmangemi manovrimit të gabuar e të paparashikuar të kapitenit shqiptar, por ne po përpiqemi e po rrezikojmë për të shpëtuar jetët e tyre,- tha ai me një ton autoritar që i solli fundin bisedës.
Pas nj'a dy orësh kapiteni dha urdhër për kthim drejt portit të Otrantos.
Gjithçka që mundi të peshkohej atë natë ishte grumbulluar në mencën e ngrohtë të kapitenerisë së portit, që ndryshonte nga një varr vetëm nga përmasat, shkëlqimi i llampave neon dhe dritaret me korniza duralumini. Heshtje. Heshtje varri. Të vdekur e të gjallë në të njëjtën sallë, pa dritë në sy, pa fjalë në gojë, pa ëndërra, madje pa kujtime. Mpirje. Vështrimet e pajeta të të gjallëve ishin fiksuar hutueshëm diku në hapësirën që i ndante nga kufomat, fundi makabër i te cilave i sillte në realitetin e pabesueshëm. Vetëm atëherë secili kthente kokën në drejtim të derës, e cila hapej nga sanitarët që hynin e dilnin, me sy, mendje e shpirt tek ai që kishte humbur, duke shpresuar. Ishte një shpresë shurdhane, absurde, e paformë, që shuhej pak nga pak, për ti lënë vendin dhimbjes, lotëve, ngashërimit, dënesave të mbytura e më në fund kujës.
Në mencën e kapitenerisë së portit të Otrantos, bilanci i më të famshmes beteje detare rezultonte në afërsisht tetëdhjetë e ca të mbytur.
Nëpër qytetet shqiptare ishte trëmbur gjumi. Sikur të kishte qënë dëshmitar i asaj pranvere shqiptare , anglezi i Stratford-upon-Avon do kishte shkruar : Methought I heard a voice cry "Sleep no more, Politic doth murder sleep".
Gjumi i shqiptarëve ishte vrarë. Njerëzit duhej të rrinin zgjuar me kallashnikov në dorë ose nën jastëk. Qëllohej në të gjitha drejtimet. Makbethët mbanin konferenca shtypi.

E P I L O G

Në shtëpinë botuese "Qelepiri e bij" kryeredaktori i gazetës po përpiqej t'i mbushte mendjen shefit të tij se titulli "Odiseja e …"ishte më i përshtatshëm se "Epopeja e…" , por drejtori i gazetës ngulte këmbë për titullin e dytë, pasi ai kishte të bënte me një vepër letrare ku përmendeshin djaj që ngrihen nga fundi i dheut e mund të perifrazohej me peshq që ngrihen nga fundi i detit e i kërkojnë hesap dovletit.
Titujt e të gjitha gazetave të kryeqytetit shqiptar ishin mbushur me krerë nga më të çuditëshmit për të cilët gazetarët kishin shtrydhur tërë erudicionin e tyre. Lajmet e botuara në to ishin akoma më të habitshme. Në njerën prej tyre shkruhej për një fshatar që kishte vendosur katër topa 120 milimetërsh në oborrin e shtëpisë e se Mato Gruda e ndjente veten të turpëruar. Një tjetër njoftonte për një fshatar që na paskish instaluar një raketë, por këtë lajm e përgënjeshtronte një gazetë tjetër ecila sillte prova se raketat kishin kaluar kufirin shqiptaro-grek, pa u penguar nga nëpunësit e doganave të të dy vendeve. Thashethemi i fundit gazetaresk me një terminologji të zgjedhur e të sofistikuar linte të nënkuptohej se për çdo të mbytur në kanalin e Otrantos familjarët do të përfitonin një pension të përjetshëm nga qeverria italiane, nëse rezultonte që aksidenti kishte ardhur si pasojë e pakujdesisë dhe paaftësisë së ekuipazhit shqiptar.

* * *

Orëndreqësi Tufi gjysmështrirë në kanapenë e dhomës së pritjes me pëllëmbën e dorës shtrënguar pas kyçit të dorës së nipit të tij, po ndiqte i tendosur lajmet e RAI Uno-s. Prokuroria e republikës italiane kishte ngritur padi kundër dy pilotëve amerikanë që duke fluturuar në lartësi të vogël kishin këputur kavon e një teleferiku e shkaktuar për pasojë vdekjen e shtatëmbëdhjetë turistëve.
- Po prokurorët tanë ç'lloj njerëzish janë ?!-shfryu gjithë zemërim plaku dhe ndërroi stacionin. Ishte kanali i TVSH që jepte në atë çast lajmet e mesditës.I dërguari i televizionit shtetëror informonte nga Vlora. Në krye të një tribune ishte fiksuar kryeministri italian në shoqëri të Zani Caushit , disa përfaqësuesve të komitetit të shpëtimit publik, dhe dy tre politikanëve të njohur të kohëve të fundit. Pjesëmarrësit kishin shpalosur parrulla të shumta mirseardhjeje për mikun e nderuar italian, i cili i kënaqur nga pritja e përzemërt , u premtoi Vlonjatëve një port të ri, një konsullatë dhe viza punësimi në Itali. Kamerat nuk kishin lënë jashtë objektivit as plazhin, as ishullin e Sazanit e as vilën e një ish kryeministri buzë detit në një nga kodrinat e "Uji-t të ftohtë.
-Faqezes!-mërmëriti orëndreqësi, u ngrit nga kanapeja duke tërhequr nipin për dore, doli nga dhoma në koridor dhe veshi këpucët.
- Ku do shkosh?-e pyeti i nipi.
- Në Vlorë,-upërgjigj shkurt plaku.
- C'do bësh në Vlorë gjysh?
- Do shkojmë të dy. Dikush duhet t'ia thotë të vërtetën në sy. Nxito të marrim një taxi,-tha ai prerë.
Kur orëndreqësi me të nipin arritën në Vlorë, rrugët ishin gjysmë të shkreta. Plaku pyeti shumë njerëz se ku mund të takonte kryeministrin Italian, por mori vesh se ai ishte larguar menjëherë pas mitingut. Rreth një orë më vonë po ecte buzë detit pranë tunelit dhe kundronte i heshtur gadishullin e Karaburunit dhe Sazanin. Nën këmbët e tij në një nga shkëmbijtë e gjirit vuri re një si hije që lëvizi majë shkëmbit , një si mace e zezë e bërë kutullaç. Për habinë e orëndreqësit mjaullitja që era sillte nga maja e shkëmbit deri te veshët e tij kishte diçka njerëzore. Nuk ishte mjaullitje. Ishte vaj, një vajtim qyqeje me ca "u" , "o" dhe "i" të zgjatura ngjethëse. Pas njëfarë kohe hieja u zgjat.Ishte një silhuetë gruaje e veshur në të zeza. Flakte diçka mbi sipërfaqen e detit dhe qante .Qante e zeza. Orëndreqësi dhe nipi qëndronin të palëvizur me sytë të mbërthyer majë shkëmbit.Era valëvitte kindat e fustanit si të një flamuri gjysmë shtize.
- Nëma!-tha plaku.
- Cfarë?-pyeti I riu.
Lonxhinezin.
Inxhinier Tufi nxorri orën që i kishte dhuruar vetë gjyshi kohë më parë dhe ia vuri në pëllëmbën e zgjatur.
Orëndrerqësi e kapi si ata gurët petashuqë që flakin fëmijët mbi sipërfaqen e ndonjë pellgu dhe e fluturoi me forcë mbi sipërfaqen e lëmuar të detit .Ora bëri disa rikosheto mbi valëzimet e buta ritmike, si të donte të arrinte sa më larg të qe e mundur dhe humbi pa lënë më asnjë gjurmë.
Plaka e Xharajve qëndronte mbi majën e shkëmbit anë së detit duke hedhur me butësi një nga një lule të freskëta nga tufa e luleve që mbante në dorë dhe lutej për një lajm a për një letër, por në veshët e saj arrinte vetëm një ofshamë e mbytur ndërsa në qiellin që vazhdonte të errësohej pulëbardhat fluturonin drejt brigjeve të Karaburunit, për ta lënë plakën vetëm me detin e pafund para syve të saj .Orëndreqsi i futi krahun të nipit dhe mori xhadenë drejt qytetit.
- A e di pse ndodhi kjo ?-iu drejtua ai të nipit.
C'do të thuash gjysh? Nuk po të kuptoj, -tha ai pa e patur mendjen.
Kjo, këto që po ndodhin, gjëma.
Jo, -u përgjigj ai shkurt, duke ngadalësuar hapin.
Nga gjumi. Ne shqiptarët fjetëm gjatë dhe kur u zgjuam të tjerët kishin bërë goxha rrugë. Veç kësaj ka edhe një marifet a shkak apo fakt tjetër, sikundër i thoni ju të rijtë. Kur babai yt nuk kishte mbushur ende tre vjeçët , një ditë pranvere isha ulur te teqeja e rufaijve në pazar të vjetër dhe vështroja rreshtat e pafund të bersalierëve që parakalonin në sheshin "Skënderbej"."Mallkuar qoftë rraca ime , po qe se do ua fal",-u betova atë ditë dhe ja kur një nga ata pushtues erdhi e trokiti te dera e dyqanit tim i uritur e i pashpresë, me kokën në torbë nga gjermanët e partizanët njëkohësisht , unë e ndava krodhen e bukës me të dhe i a fala , i harrova të gjitha. Ne e kemi kujtesën e shkurtër, prandaj jemi destinuar të vuajmë.
Ai heshti një copë rrugë , pastaj tha: Nxitojmë! Ku i dihet në këtë gurgule
Ndërsa gurguleja kishte përfshirë gjithë Shqipërinë, dhe orëndreqësi me të nipin udhëtonin drejt kryeqytetit një veturë Porsch ndaloi para një vile në Kifisia, lagja e miliarderëve grekë në periferi të Athinës, dhe prej saj zbritën dy zotërij të veshur me smoking dhe një shqiptar inkonjito.
Njëri nga burrat me smoking nxorri prej një çante marokini një mbajtëse çelësash, e ngriti deri para hundës së shqiptarit dhe ia lëshoi në pëllëmbën e tij të hapur.
E gëzofshi ! Eshtë vila juaj. E keni merituar zoti "K".
Tjetri i zgjati një çantë të zezë duke i thënë : Brënda keni gjithë dokumentacionin e blerjes dhe aktin e pronësisë.
Shqiptari tundi kokën, u përkul, në shenjë falenderimi dhe me çantën nën sqetull e çelsat në dorë u nis në drejtim të vilës moderne . Ai nuk ishte i pari politikan shqiptar që shpërblehej për shërbimet e tij .
Disa ditë më vonë televizioni shqiptar transmetonte një kronikë nga qyteti i Vlorës. Kamera kishte fiksuar nga larg bregun e detit dhe shkëmbijtë e "Ujit të ftohtë". Në majë të një shkëmbi dallohej nga larg një si mace e zezë e ngulur në njerin nga shkëmbijtë. Ishte një grua labe e veshur në të zeza. Një tufë lulesh dilnin nga gjoksi i saj. Ajo kishte ngrirë majë shëmbit . Trupi i saj nuk mund të drejtohej. Ishte bërë kutullaç. Nuk dihej prej sa ditësh kishte vdekur, majë atij shkëmbi duke pritur ndonjë lajm a ndonjë letër, plaka e valëve.
"Dhe bota qesh dhe bota tallet, dikush në krye pi e zdërhallet", ishte shkruar me bojë të zezë në murin e bashkisë së kryeqytetit
- Taksirat!… E kush do t'ia dijë shqiptoi orëndreqësi dhe fiku televizorin.