Sytë blu

[Brari]

Standart


--

Sytë blu





Dorëshkrim / Për herë të parë në media botohen hyrja dhe një nga kapitujt e censuruar të “Zadig”, të cilat mungojnë në përkthimin e Vedat Kokonës, në 1990





Sytë blu

Në përkthimin e “Zadig”-ut prej Vedat Kokonës te libri i Volterit, “Novela”, botuar nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1990, krahasuar me përkthimin e Vilson Blloshmit, mungojnë tre kapituj, më saktë hyrja në krye të librit dhe dy kapitujt e fundit. Nuk dihet pse mungojnë këta tre kapituj (dimë që në komunizëm të gjithë autorët, vendas dhe të huaj, përfshi edhe Volterin, censuroheshin) por mendojmë se sidomos dy kapitujt e fundit janë me shumë rëndësi për mesazhin që përcjell kjo novelë filozofike, një nga më të bukurat e penës së Volterit. Botimi i cunguar keqas i vitit 1990 të lë përshtypjen se heroi dhe heroina e novelës pas shumë peripecish, më së fundi si në përralla, u martuan, u trashëguan dhe vdiqën të lumtur





Volter

Në 18 të muajit të Schewal-it, viti 837 i Hixhirit

Juve, bukuri e syve, vuajtje e zemrave, dritë e shpirtit, juve që s’mund t’ju puthësh as pluhurin e këmbëve, se s’shkelni kurrë mbi tokë, barisni vetëm mbi qilima të Iranit, apo përmbi trëndafila, jua dhuroj këtë përkthim, librin e një dijetari të vjetër, i cili, duke pasur lumturinë të mos bëjë asgjë, pati ngenë të dëfrehej duke shkruar historinë e Zadigut: libër që thotë më shumë nga ç’shkruhet në të. Ndonëse jemi në pranverën e jetës, ndonëse gjithë dëfrimet ju thërrasin, ndonëse jeni e bukur dhe me talentin që i shtohet bukurisë suaj, ndonëse ju lavdërojnë nga mbrëmja në mëngjes, ju lutem ta lexoni dhe ta gjykoni këtë vepër, edhe pse, për gjithë arsyet që rendita më lart, keni të drejtën të mos jeni të një mendjeje me të tjerët; jeni shumë e ditur, me një shije shumë të hollë dhe ju kam dëgjuar të arsyetoni më mirë sesa dervishët me mjekër të gjatë dhe me këmbët në majë. Jeni e matur, pa qenë plotpërplot mosbesim, jeni e ëndshme pa qenë e dobët; zemërgjerë në gjykim, i doni miqtë dhe nuk bëni kurrë një armik. Shpirti juaj nuk preket asnjëherë nga ëndjet e vetëkandjes, nuk e thoni të keqen, dhe as e bëni, megjithëse i keni gjithë mundësitë dhe fatin që ta bëni.

Më në fund, shpirti juaj më është dukur gjithmonë i pastër ashtu si dhe bukuria juaj. Ju zotëroni një fond filozofik që më bën të besoj se do të merrni vesh më tepër se ndonjë tjetër nga vepra e këtij dijetari.

Ky libër në fillim qe shkruar në kaledishten e vjetër, që as ju, as unë nuk e marrim vesh. E përkthyen më pas në arabisht për të dëfryer sulltanin e famshëm Ulug-beg. Ishte koha kur arabët e persianët filluan të shkruanin “Një mijë e një net”, një mijë e një ditët e të tjera. Ulug-begu e donte më shumë tjerrjen e Zadigut, por të tjerë sulltanë donin “Një mijë e një netët”.

“Si ka mundësi, - u thoshte atyre Ulug-begu i ditur, - të pëlqeni disa tregime që janë pa arsye dhe që s’shprehin asgjë? “Pikërisht për katoi duam ato”, - përgjigjeshin sulltanët. Unë mburrem që ju nuk u ngjani aspak këtyre dhe që jeni si një Ulug-beg i ri dhe i vërtetë. Shpresoj që, pasi të jeni mërzitur nga llafosjet e përgjithshme, që ngjajnë mjaft me “Një mijë e një netët”, megjithëse janë më pak dëfryese se ato, do të gjenit një minutë kohë për mua, qoftë dhe sa për të pasur nderin se më jepni të drejtë për sa ju thashë. Për ju që mund të kishit qenë Thalestris e kohës së Skënderit, birit të Filipit, mund të kishit qenë mbretëresha e Sabës e kohës së Sulejmanit, mbretër këta që e kryen udhëtimin e tyre, unë i lutem virtytit qiellor që dëfrimet tuaja të jenë pa ngatërresë dhe që bukuria juaj të gjejë lumturinë e pafund.



Sytë blu

“Trupi dhe zemra”, - i tha mbretit Zadigut... Sa tha këto fjalë, Zadigu nuk mundi të përmbahej pa ia ndërprerë fjalën Madhërisë së Tij. “Sa mirënjohës ju jam, - tha ai, - që nuk thatë “shpirti dhe zemra”, sepse nuk dëgjohet veç të thuhet kështu nëpër gjithë kuvendet e Babilonisë; fare të rrallë janë edhe librat mbi çështjet e zemrës e të shpirtit, të cilët nuk janë shkruar nga njerëz që s’kanë asnjë njërën as tjetrën, por për Perëndi, Madhëri, vazhdoni”. Nabusani, vazhdoi kështu: “Trupi dhe zemra janë të destinuara për t’u dashuruar nga unë, jo për t’i sunduar. Kam këtu në shërbimin tim njëqind gra, të gjitha të bukura, të dashura, të sjellshme dhe plot epsh, ose që shtiren të tilla me mua. Zemra ime është e mbushur me shumë kujdesje sesa e shumicës së tyre. Kam prova se tek unë ato më shumë ledhatojnë mbretin e Serendibit dhe nuk shqetësohen aspak për mua, Nabusanin. Kjo nuk do të thotë që unë i pandeh gratë e mia të pabesa, por do të desha të gjeja një shpirt që të ishte vetëm e vetëm për mua; do t’i falja për një thesar të tillë të njëqind bukuroshet, të cilave ua zotëroj bukuritë; shikoni, pra, nëse në këto njëqind sulltane, mund të më gjeni njërën, për të cilën do të jem i sigurt që më do”.

Zadigu iu përgjigj siç kishte bërë për përzgjedhjen e financierëve. “Madhëri, lërmani mua në dorë; si fillim, duhet ta zotëroj gjithë thesarin tuaj dhe ta përdor, siç e përdorët ju në galerinë e provës për financierët. Pastaj thesarin do t’jua kthej një më një, ju nuk do të humbni gjë”. Mbreti e la zot të plotfuqishëm. Ai zgjodhi në Serendib tridhjetë e tre fisnikë të vegjël nga më të këqijtë që mund të gjenden, tridhjetë e tre pazhë nga më të bukurit, dhe tridhjetë e tre fetarë nga më gojëtarët dhe më të fortët. I la të gjithë të hynin lirisht në dhomat e sulltanëve; çdo fisnik i vogël pati katërmijë monedha ari për të dhënë, dhe që në ditët e para gjithë fisnikët qenë të lumtur. Pazhët që nuk kishin asgjë për të dhënë veç vetvetes, nuk ngadhënjyen veçse në fund të tri ditëve. Fetarët e patën pak më vështirë, por, më në fund, tridhjetë e tre besimtarë u kthyen nga ata. Mbreti me xhelozi po i ndiqte të gjitha sjelljet e sulltanëve të tij dhe mbeti pa mend nga ato që pa. Nga të njëqind gratë që kishte, nëntëdhjetë e nëntë ranë në sy që ia dridhnin.

Mbeti vetëm njëra që ishte shumë e re, fare axhami, së cilës Madhëria e tij nuk ishte afruar kurrë. I dërguan asaj një, dy, tre fisnikë, që i dhuruan deri në njëzet mijë monedha, por ajo qe e pakorruptueshme dhe nuk po i mbante të qeshurat nga mendimi që kishin këta fisnikë për gratë; besonin që me para mund të shtinin në dorë cilën të donin. I paraqitën dy nga pazhët më të bukur, ajo tha se kishte mbretin akoma më të bukur. I lëshuan më gojëtarin e fetarëve dhe pastaj më të diturin prej tyre; ajo e gjeti të parin llafazan, të dytin nuk e përfilli edhe pse nuk ia mohoi meritat. “Zemra është gjithçka, - tha ajo, - atë nuk e jap kurrë, as për arin e një fisniku, as për nurin e një djali të ri, as për arsyetimet e një të dituri. Unë dua vetëm Nabusanin, burrin e Nusabanit dhe pres që ai të denjojë të më dashurojë”. Mbreti qe i ngazëlluar, i mbushur plotpërplot nga gëzimi, habia dhe dhembshuria. Ai mori të gjithë paratë që i kishin ndihmuar fisnikët të fitonin dhe ia bëri dhuratë Falidesë së bukur; ky ishte emri i kësaj vajze të re. Ai i dha asaj zemrën e tij: ajo e meritonte plotësisht; kurrë lulja e rinisë nuk qe kaq e shkëlqyer; kurrë veshjet e bukurisë nuk qenë kaq magjepsëse. E vërteta e historisë nuk na lejon të heshtim dhe për atë që ajo i bënte shumë keq nderimet, përkuljet; por ajo vallëzonte si një zanë, këndonte si sirenat dhe fliste si të bukurat e dheut; ajo ishte plot talente e virtyte.

Nabusani, i dashuruar, e adhuroi; por ajo kishte sytë blu dhe qe burimi i fatkeqësive më të mëdha. Ishte një ligj i vjetër që ua ndalonte mbretërve të dashurojnë një nga ato gra që grekët i kanë quajtur “boopies”. Kryetari i Fetarëve e kishte vendosur këtë ligj më tepër se pesëdhjetë vjet më parë, për të përvetësuar të dashurën e mbretit të ishullit Serendibit. Ky fetar kishte bërë që mallkimi i dy syve blu, të shkruhej në ligjin themelor të shtetit. Të gjitha rangjet e Mbretërisë erdhën ta qartësojnë Nabusanin.

Thuhej sheshit që mbretërisë po i vinte fundi, që urrejtja ishte në kulm, që gjithë natyra po i vinte fundi, me një katastrofë të kobshme; që, me një fjalë, Nabusani, i biri i Nusanabit, donte dy sy të mëdhenj blu. Pronarët financonin fetarët dhe syzinjtë që ta mbushnin mbretërinë me ankimet e tyre.

Popujt e egër që banonin në veri të Serendibit përfituan nga kjo pakënaqësi e përgjithshme. Ata bënë një vërshim në shtetet e Nabusanit të mirë. Ky kërkoi ndihma nga nënshtetasit e tij; fisnikët që zotëronin gjysmën e të ardhurave të shtetit, u kënaqën, ngritën duart në qiell dhe nuk deshën të fusin duart në arkat e tyre për të ndihmuar mbretin. Ata bënin lutje të bukura të shoqëruara me muzikë dhe e lanë shtetin në duart e barbarëve.

“O Zadigu im i shtrenjtë, më nxirr nga halli, më nxirr edhe një herë nga kjo vështirësi e tmerrshme!”, - thirri plot hidhërim Nabusani. “Me gjithë qejf, - u përgjigj Zadigu, - ju do të keni para nga fisnikët aq sa t’ju duhen.

Lërini mbas dore tokat ku janë vendosur kështjellat e tyre dhe mbroni vetëm tuajat”. Nabusani nuk mënoi, bonzët erdhën dhe u hodhën në këmbët e mbretit, i kërkuan duke u lutur ndihmën e tij. Mbreti iu përgjigj me një pjesë muzikore të bukur, fjalët e së cilës ishin lutje për Qiellin që të ruante tokat e tyre. Fisnikët, më në fund, tundën paret dhe mbreti e mbaroi fatmirësisht luftën. Kështu Zadigu me këshillat e tij të mençura e fatlume, me shërbimet e mëdha për mbretin, kishte tërhequr mbi vete armiqësinë e papajtueshme të disa prej njerëzve më të fortë të shtetit; fetarët dhe ezmerët u betuan për ndjekjen e tij, dhe financierët e fisnikët nuk kurseheshin në këtë drejtim, filloi ta shohë me dyshim edhe Nabusani i mirë. Shërbimet e kryera shpesh mbetën në paradhomë, dyshimet nxitojnë e hyjnë gjer edhe në nënkalimet. Sipas sentencës në Zoroastrës; dita e re sjell akuza të reja; e para është të të shtyjnë, e dyta të të fshikullojnë, e treta, të të plagosin, e katërta, vrasja.

Zadigu ishte i trembur. Punët e mikut të tij, Setokut, i kishte kryer mirë, ia kishte lënë atij t’ia mbante dhe paratë e veta. Tani nuk mendonte më veç të nisej nga ishulli dhe të shkojë të kërkojë vetë lajme për Astartën. “Sepse, - thoshte ai, - në qoftë se qëndroj në Serendib, fisnikët do të më copëtojnë. Por ku të shkosh? Në Egjipt do të jem skllav, në Arabi një i djegur në turrën e druve, një rabin i mbytur në Babiloni. Megjithatë më duhet të di se ç’është bërë Astarteja; të nisem dhe të shoh se çfarë më ka taksur fati im i trishto”.

Zagid

Këtu mbaron dorëshkrimi i atyre ç’kanë gjetur nga historitë e Zadigut. Dy kapitujt e më sipër, sigurisht, duhet të ishin vendosur pas të dymbëdhjetit, para arritjes së Zadigut në Siri. Dihet që ai ka provuar dhe shumë e shumë aventura të tjera, të cilat i patën përshkruar besnikërisht. Janë të lutur zotërinjtë e gjuhëve orientale që të na i bëjnë të njohura, në se ato arrijnë deri tek ata.

Përkthyer më 18 prill 1970

Shqipëroi: Vilson Blloshmi





Box



Censurën e Kokonës, e zbulon Vilson Blloshmi



Sadik Bejko

Blloku i tretë dhe më i vëllimshmi përmban përkthimin e plotë të novelës “Zadig” të Volterit. Nuk dimë se në ç’rrethana i ka rënë në dorë novela “Zadig” dhe pse e ka përkthyer. Në fund të përkthimit Vilson Bloshmi ka vënë datën 18 prill 1970, vit kur ai ka qenë ushtar në brigadë punë, brigada ku shkonin fëmijët e kulakëve dhe gjithë ata me “biografi të keqe”. Ushtarët e brigadave të punës nuk stërviteshin për të përvetësuar armët si gjithë ushtarët e tjerë, se “bijtë e armiqve” nuk ishin të denjë për një privilegj të tillë, ata punonin në bujqësi, në ndërtim. Vilson Blloshmi ka punuar, ka ecur më tej në studimin e frëngjishtes dhe ka përkthyer Volterin, Hygoin etj.

Me rastin e këtij botimi, dorëshkrimin e përkthimit të novelës së Volterit, e kemi redaktuar, plotësuar në pak fjalë e fraza dhe mendojmë se me këtë përkthim vjen në shqip për herë të parë e plotë novela “Zadig”. Themi kështu se në përkthimin e “Zadig”-ut prej Vedat Kokonës te libri i Volterit “Novela”, botuar nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë 1990, krahasuar me përkthimin e Blloshmit, mungojnë tre kapituj, më saktë hyrja në krye të librit dhe dy kapitujt e fundit. Nuk dihet pse mungojnë këta tre kapituj (dimë që nën komunizëm të gjithë autorët, vendas dhe të huaj, përfshi edhe Volterin, censuroheshin) por mendojmë se sidomos dy kapitujt e fundit janë me shumë rëndësi për mesazhin që përcjell kjo novelë filozofike, një nga më të bukurat e penës së Volterit. Botimi i cunguar keqas i vitit 1990 të lë përshtypjen se heroi dhe heroina e novelës pas shumë peripecish, më së fundi si në përralla, u martuan, u trashëguan, dhe vdiqën të lumtur. Volteri me dy kapitujt e fundit të novelës “Zadig” është larg nga një moral i tillë prej përrallash me mbret e mbretëreshë. Dhe pikërisht këta dy kapituj mungojnë në botimin e Tiranës të vitit 1990.


21/03/2009